एकजना सामान्य प्रहरीको खराब आचरणले सिंगो प्रशासनयन्त्र नै बदनाम हुन्छ । यसको उदाहरण आफैँले भोगेँ । यो प्रसंग निकै रोचक छ ।

दिक्तेलको रत्नपार्कमा एकजना मासु व्यवसायी रहेछन् । मैले त्यहाँ बहाली गरेकै केही दिनपछि उनी बिहानै मेरो क्वार्टरमा एक किलो खसीको मासु लिएर आए । उनले भने, “सीडीओ साहेबहरूलाई कहिलेकाहीँ म मासु टक्रयाउँछु । म सधैँ खसी काटेर बिक्री गर्छु ।”

मलाई नराम्रो लाग्यो । यौटा निरीह व्यापारीसँग जिल्ला प्रशासकले त्यसरी शोषण गर्नु अन्याय हो भन्ने मेरो धारणा थियो । मैले स्पष्ट भनेँ, “यो मासु फिर्ता लानुहोस् । म रकम नतिरी खाने सीडीओ होइन । तपाईंले कसैलाई सित्तैमा केही ख्वाउनु पर्दैन । केही परे मलाई भन्नुहोला ।”

उनी मासु लिएर फर्के । तर, त्यही मासुले अर्को ठूलो काण्डको सामना गर्नुपर्‍यो केही महिनापछि । एक प्रहरी हवल्दार उनै पसलेसँग सित्तैमा मासु खान पल्केका रहेछन् ।

एक दिन ती पसलेले सित्तैमा मासु नदिएपछि बाख्रीको मासु बेचिस् भनेर प्रहरी थानामा लान समातेछन् । बजारका सबैले थाहा पाएर तिनको पछिपछि ठूलो जुलुस निस्केछ ।

प्रहरी हवल्दारले अनावश्यक भ्रष्ट आचरण गरी आएका कारण बजारका सबै पसले त्रसित रहेछन् र तिनले विरोध जनाई जुलुस प्रहरी कार्यालयमा पुगेछ । केहीले तोडफोड पनि सुरु गरेछन् ।

खबर पाएपछि म पनि त्यही पुगेँ । प्रहरी हवल्दारको विषयभन्दा पनि प्रहरी प्रशासनकै विरोध भएको पाइएकाले मैले सबैलाई सम्झाएँ, “तपाईंहरूले धन्दा मान्नु पर्दैन र कसैलाई अनावश्यक रकम ख्वाउनु पर्दैन ।”

ती पसलेलाई तुरुन्त छाडिदिएँ र हवल्दारलाई विभागीय कारबाही प्रारम्भ गरेँ । यसरी मासुकाण्डका रूपमा यो घटना जनमानसमा सम्झना रह्यो, २०२८ मा भएको ‘बोकोकाण्ड’ जस्तै उत्पात हुने हो कि भनी सबै डराएका थिए ।

खोटाङको सबभन्दा ठूलो समस्या नै खाद्यान्नको अभाव । जिल्लाको उत्पादनले नपुग्ने भएकाले बोकाएर तराईबाट ल्याउनुपर्ने । खाद्य संस्थानमार्फत चामल तराईको राजविराजबाट आउँथ्यो । त्यहाँको चामल संकटबारे अहिले पनि मलाई राम्रै सम्झना छ ।

त्यो बेला ढुवानीबापतको खर्च स्थानीय जनताले नै पाऊन् भनेर सल्लाह गरियो । चामल बोकेबापत ६० प्रतिशत बोक्ने स्वयम्ले लिने र बाँकी ४० प्रतिशत अनिवार्य गोदाममा बुझाउनुपर्ने व्यवस्था मिलाइयो ।

यो व्यवस्था अत्यन्त प्रभावकारी रह्यो । खाद्यान्न व्यवस्था गर्न मलाई सजिलो भयो । तर, केही पञ्चहरूले बहुदलका कार्यकर्ताहरूलाई समेत रकम तिरेर चामल किन्न दिइयो भनेर चित्त दुखाए ।

ती पनि यही देशका जनता हुन् तिनले पनि सरकारी चामल खरिद गरेर खान पाउने अधिकार छ भनेर मैले सम्झाएँ । यसमा सम्बन्धित गाउँ पञ्चायतका प्रधानपञ्च वा उपप्रधानपञ्चले जमानी बसी चामल ढुवानी गराउने व्यवस्था थियो ।

खोटाङतिरका एकजना उपप्रधानपञ्च यसमा असफल मात्र भएनन्, तिनले अनाहकमा ज्यान पनि गुमाउनुपर्‍यो । ती मेरा अत्यन्त परिचित व्यक्तिको असामयिक निधनले मलाई दुःखी तुल्यायो ।

यस्तै, खोटाङकै डिपो प्रमुख सुब्बाले चामलको व्यवस्था मिलाउन नसकी हिनामिना गरेको हुनाले मैले कष्ट व्यहोर्नुपर्‍यो । निज त भागी हाले, तर तिनका पिताजीले त्यो बेलाको एकएक लाख दण्ड व्यहोर्नुपर्‍यो । यो चामलकाण्ड पनि मेरा लागि दुःखद विषय भएको छ ।

यही चामलकाण्डका कारण एकजना धार्मिक, उदार र समाजसेवी भावना भएका प्रधानपञ्च मधुसूदन भट्टराईले केही दिन जेल पनि बस्नुपर्‍यो । चामल बोकेर ल्याउनेहरूले ४० प्रतिशत पनि नबुझाई खाइदिएकाले तिनको यथार्थ बुझेर पनि कानुनतः म थुन्न बाध्य भएँ । पछि त्यहाँका जनताहरूले यथार्थ बुझी रकम नै बुझाएपछि उनी जेलमुक्त भए ।

त्यहाँ बसुन्जेल चामलको व्यवस्थापन नै मेरा लागि चुनौतीको विषय भयो । मेरो अधिकांश समय चामलमा नै व्यतित हुन्थ्यो । म स्वयम् पनि ससुराली मार्सेबाट चामल झिकाएर व्यवहार चलाउँथे । अहिले त मोटरबाटो खुलेकाले यस्तो दुःखद स्थिति नहोला कि ?

जिल्लामा सानोतिनो घटना, दुर्घटना, झैझगडा, कुटपिट, चोरी, अपहरण, डकैती, जुलुस आदि म बसुन्जेल (अर्थात् ३ वर्ष) छुटेन । कहिल्यै आराम गर्न पाइएन, न पढ्न लेख्न नै !

पत्रपत्रिका आउँदैनथे भने हुन्छ । रेडियोको भर । टेलिफोन, मोबाइल केही थिएन, मोहन आकाशवाणीको भर । त्यो पनि पन्ध्रपल्ट ‘हेलो... हेलो...!’ गर्‍यो, सुन्न र बुझ्नै गाह्रो ।

खोटाङ बसाइका प्रत्येक वर्षजसो म चुनावमा व्यस्त रहेँ । अर्थात्, ०३७ मा जनमत, ०३८ मा राष्ट्रिय पञ्चायत र ०३९ मा स्थानीय पञ्चायतको । चुनाव सधैँको युद्धभूमिजस्तो हुन्थ्यो ।

यी वर्षहरूका बीच दोर्पा (साप्सु खोलाछेउ) को यौटा साम्प्रदायिक वा जातीय झगडाको समाधान गर्न म बाध्य भएँ । ब्राह्मणको बिहेमा केही जनजातिका गुण्डाहरूले बेहुलीलाई अपहरण गरेर एकातिर र बेहुलालाई अपहरण गरी अर्कोतिर पुर्‍याएछन् ।

अनि, बिहेको भोज बिथोलेको घटना मेरा मानसमा अझ ताजै छ । ती ८–१० जनालाई समातेर ल्याई, सकेसम्म शारीरिक दण्ड दिएर ६–६ महिना जेल दिइयो । खुट्टाको पाइतालामा बाँसको सिर्कनोले हानेपछि त्यसको सोला सिधै मुटुमा जाँदो रहेछ र मान्छे प्राणान्त हुँदो रहेछ ।

तर, घाउ–चोटपटक केही नलाग्ने र केही नदेखिने यस किसिमको अदृश्य, सशक्त दण्ड पनि त्यहीँ थाहा पाएँ । अनि, त्यस भेगका बूढापाकाहरूलाई भेट्दा अहिलेसम्म त्यस कडा कारबाहीको प्रभावले त्यस किसिमका घटनाहरू नघटी शान्तिपूर्वक बस्न पाएको सुनाउँदा म सन्तोषको श्वास फेर्छ ।

कम से कम मैले जातीय विद्वेष र झगडालाई कम गर्ने कोसिस गरेको रहेछु भन्ने लाग्छ । मलाई संसारमा नारी र पुरुष दुई जात मात्र छन् भन्ने लाग्छ र त्यही चेतना हामी सबैमा हुनुपर्छ ।

यस्तै अर्को दुःखद घटना घट्यो दिक्तेलबजारको एक होटेलमा । शिक्षामा काम गर्ने एकजना सुब्बा भाइलाई टाइफाइड भएछ । स्थानीय हेल्थ सेन्टरका कम्पाउन्डरले के सुई हो दिएछन्, निजको त्यही होटेलमा तुरुन्तै प्राण गएछ ।

यही विषयलाई लिएर मैले ‘एउटा लासमाथि’ कथा लेखेँ – जो राम्रो मानियो अनि पछि यस कथाको रचनागर्भ अझ पृष्ठभूमि लेखेँ । त्यसको केही अंश यहाँ प्रस्तुत गर्छु–
कार्यालयमा बसिरहेको थिएँ । हुनसक्छ कुनै छलफलमा थिएँ । एक्कासि बान्तावाजी (मेरो सहायक साथी) दौडेर आउनुभयो, “लौ ! बरबाद भयो । लौ ! सर्वनाश भयो । लौ ! के गर्ने हो, सीडीओ साहेब ?”

“होइन, के भयो ? घटना त भन्नुहोस् ।” मैले उहाँलाई सामान्य बनाउने प्रयास गरेँ ।

“शिक्षा कार्यालयको सुब्बा चट् ! मरि नै सक्यो भन्या ।” उहाँको स्वरमा अझ भयपन थियो । प्रमुख जिल्ला अधिकारीको पद यस्तो छ कि अरू आत्तिए पनि आफू आत्तिन नहुने, धैर्य लिनुपर्ने ।

“को सुब्बा ? कसरी मर्‍यो ?”

“लिम्बू सुब्बा मर्‍यो । अलिकति रुघाखोकी लागेको रहेछ, हेल्थ–असिस्टेन्टको एक सुईले चट् । चट् नै भन्या । लयालुको होटेलमा मान्छेको भीड भइसक्यो, हामी छिटो जाऔँ ।”

त्यो होटेल टाढा थिएन । म र बान्तवाजी तुरुन्तै पुग्यौँ । होटेल वरिपरि दुई–तीन सय मान्छे जम्मा भइसकेका रहेछन् । त्यो भीडलाई हटाएर होटेलको माथिल्लो तलामा गयौँ । हेर्‍यौँ, अस्तिसम्म शिक्षा कार्यालयमा काम गरिरहेका सुब्बाको लास लडिरहेको छ, मुडोजस्तो भएर ।

छेउमा त्यहाँको हेल्थ–असिस्टेन्ट केसी झोक्राएर बसेको छ । मैले स्थिति बुझिहालेँ, नाजुक छ । अलिकति गडबड भएमा के हुन्छ, के हुन्न ? भन्न सकिने अवस्था छैन ।

बाहिरबाट हुलको आवाज आइरहेछ, “सुब्बाको हत्यारा त्यस हेल्थ असिस्टेन्ट केसीलाई बाहिर निकाल् । त्यसलाई पिटीपिटी मार्छौं ।”

बान्तवा र म एकछिन आत्तियौँ । तर, समय र परिस्थितिलाई जसरी पनि नियन्त्रणमा लिनुपर्छ भन्ने कुरा मलाई थाहा थियो । मैले तत्काल सबैले सुन्ने र देख्ने गरी कराएँ, “प्रहरी भाइ ! यो ज्यानमारा हेल्थ असिस्टेन्ट केसीलाई पक्राउ गरी तुरुन्त लगेर तुरुङमा हाल्नूस् ।” नभन्दै सबैले देख्ने गरी केसी पक्राउ परे र भीडबाट बाहिर निकाली सुरक्षासाथ उनलाई प्रहरी कार्यालयमा पुर्‍याइयो ।

बाहिर निस्केर भीडलाई मैले आश्वासन दिएँ, “तपाईंहरू धन्दा नमान्नुहोस् । सुब्बाको ज्यानमारा केसीलाई मैले जेल हालिसकेँ । अरू कानुनबमोजिम कारबाही गर्नेछु ।”

“पोस्मार्टम हुनुपर्छ, अन्यथा हामी मान्दैनौँ ।” भीडबाट आवाज आयो ।

“यहाँ पोस्मार्टम हुन सक्तैन । भोजपुर वा ओखलढुंगा कहीँ लगी पोस्टमार्टम गराउँछु । ज्यानमाराजस्तो कुरामा म ‘सिरियसली’ लिन्छु । म आफ्नो वचन पूरा गर्छु ।” मैले आश्वासन दिएँ । विस्तारै भीड पातलियो । लासलाई प्रहरीहरूले आफ्नो कब्जामा लिए ।

अब कार्यालयमा आएर म घोरिएँ । त्यस बेला दिक्तेलमा अस्पताल थिएन । सानो हेल्थपोस्ट थियो, फेरि त्यसकै हाकिमको गति यस्तो ! त्यो रातभरि निद्रा लागेन । मनमा थरीथरीका कुराहरू आइरहे ।

भोलि बिहानै छिमेकी जिल्ला ओखलढुंगा र भोजपुरका प्रजिअहरूसँग सम्पर्क राखेँ, कोड आ.व.को माध्यमले । डाक्टर त कुनै ठाउँबाट पनि नआउने । लास पठाएमा भोजपुरले पोस्टमार्टमसम्म गरिदिने भयो ।

लासलाई कसरी भोजपुरसम्म पुर्‍याउने ? श्रावण–भाद्रको महिना छ । पानी झमझम परिररहेछ । लासलाई बोकेर लाने मान्छेहरूको खोजी गरेँ । त्यस बेला ५–६ हजारसम्म दिँदा पनि त्यो लास बोकेर लैजान कोही तयार भएनन् ।

जो आउँछन्, कुरा गर्छन्, जान्छन् । भारी बोक्ने भरियाहरूसँग कुरा गरेँ । सरकारसँग यस्तो बेला जत्ति पनि बजेट छ, रुपियाँ कुम्ल्याउने बेला यही हो भन्ने मानसिकता रहेको पाएँ । आफूसँग न बजेट छ न गजेट ! एकदुई दिन यसै बित्यो ।

जिल्लाका नेताहरूले काम पाए । आखिर दुर्गम जिल्ला न पर्‍यो ! यस्तो एकदुईवटा इस्यु नभए नेताहरूले के गरी बस्ने ? प्रतिनिधिमण्डल आउन सुरु भयो– हेलिकोप्टर झिकाएर भए पनि लास भोजपुर वा जहाँ लगेर हुन्छ, पोस्टमार्टम गर्नुपर्छ ।

हेल्थ–असिस्टेन्ट केसीमाथि कडाभन्दा कडा कारबाही हुनैपर्छ । फेरि, लयालु होटेलवालाको आफ्नै गुनासो छ, “दुईचार पैसा कमाएर खानुपर्ने । होटेल बन्द छ, लास गनाउन लाग्यो हजुर, के गर्ने ?”

कस्तो संकटमा परियो, “खाइनस् कि सीडीओ !” आफैँलाई धिक्कारेँ । गार्ड लिएर सयौँको नमस्कार खाएको, सबै निस्कने बेला भयो ।

स्थानीय नेताहरूको एक समूहलाई मेरा कुरा काट्ने राम्रो मौका मिल्यो–जाबो एउटा लासको पोस्मार्टम गराउन सक्तैन सीडीओ ! अनि, यसैसँग गाँसियो– बजारको भाउ नियन्त्रण गर्न सक्तैन सीडीओ ! यसपालि गोदाम बन्द छ– उसिना चामल समेत ख्वाउन सक्तैन सीडीओ !

लासलाई बजारको सिरानमा स्थानीय रत्नपार्क नजिकसम्म लगेर राखियो । भोजपुर वा ओखलढुंगा कहीँ लान सक्ने कुरा भएन । लास प्रतिदिन गनाउन र कुहुन थाल्यो । मान्छेहरूले सल्लाह दिए– शिवजीले पार्वतीको लास बोकेर हिँडेजस्तो हुन्छ यो लास बोकेर हिँड्नु । आँखा एक ठाउँमा गएर खस्ला, नाक अर्कोतिर आदिआदि ।

सुब्बाको आफन्त, दाजुभाइ धरानमा रहेछन् । उनीहरूलाई झिकाई लास बुझाउने सल्लाह भयो । विराटनगरको हवाईजहाजको कुनै टुंगो छैन । सुब्बाको दाजु आज आउँछ–छैन । भोलि आउँछ–छैन ।

लगभग एक हप्ता बित्यो । लास रुङ्ने व्यवस्था गर्नुपरेको छ । बजारका एक हुल गण्यमान्य व्यक्तिहरू आउँछन् र भन्छन्, “हामी जहाँ, जे लेख्नुपर्ने हो लेखिदिन्छौँ, बजार नै दुर्गन्धित हुने गरेर यो लास राख्न भएन, गाडिदिऔँ ।”

अर्को हुलले भन्छ, “त्यसै छाड्नु हुँदैन । पोस्टमार्टम नगरी कहाँ हुन्छ ? कानुनानुसार त हुनुपर्‍यो नि !” 

अझ अर्को समूहले उचाल्छ, “सुब्बाको कर्तव्यज्यानबापत कम से कम लाखको मुआब्जा दाजुभाइहरूले पाउनुपर्छ ।”

म भने ती दुःखका क्षणहरूमा भोजपुरका पुराना बडाहाकिमहरूलाई सम्झिरहेछु । ती धेरै सहृदयीहरू, जससँग म नजिक थिएँ र जो अब कालको लामो कालखण्डमा कहीँ, कतै बिलाएका छन् ।

कहिले बद्रीविक्रम थापा आउनुहुन्छ, कहिले गोविन्दप्रसाद सिंह, कहिले गम्भीरध्वज गुरुङ आदिआदि । तिनको कार्यशैलीहरूलाई आफूमा उतार्न चाहन्छु, कोसिस गर्छु तर सक्तिनँ ।

आफ्नै सुब्बा (उमेरभन्दा जेठा) स्वर्गीय टंकप्रसाद पोखरेलले भनेको सम्झन्छु, “ऐन–मौकामा सीडीओ एक्लै पर्छ नि हजुर ! अत्यन्त विचार पुर्‍याएर काम गर्नुहोस् ।”

म भने पहिलोपटक सीडीओ भएको, त्यो पनि जनमतको संक्रमणकालको बेला । हरेक दिन कुनै न कुनै समस्या आउँथ्यो र त्यसको समाधान नगरी धर थिएन । वास्तवमा म हैरान थिएँ । भालुको कन्पट समाएजत्तिकै भएको थियो ।

धरानबाट सुब्बाको दाजु बल्लतल्ल आइपुग्नुभयो । भाइ अकालमा मरेको पीडासँगै उहाँले भन्नुभयो, “हजुर ! भाइ त मरिगयो, अब फर्केर आउने होइन । सरकारले कम से कम लाख रुपियाँ सहयोग गर्नुपर्‍यो ।”

म गम्भीर भएँ । मैले थाहा पाइहालेँ, कुनै समूहले सुब्बाको दाजुलाई पहिल्यै भेटी कान फुकिसकेको छ ।

मैले सम्झाएँ, “तपाईंको भाइ कालगतिले मर्नुभएको होइन । न त कर्तव्यले नै हो । मारौँ भनेर डाक्टरले सुई दिएको होइन । अब त्यस्तै पर्‍यो । लासका लागि क्रियाखर्च लिनोस्, अरू त म के गर्न सक्छु र ?”

सुरुमा त उसले आनाकानी गर्‍यो । तर, मैले अलि दबाबसहित दाजुले लास बुझेको कागतमा सही गराएँ र २–३ हजार के कति हो, दाजुको पाकेटमा हालिदिएँ । अनि, म अलिकति आश्वस्त भएँ । एउटा मान्छेको लासको समस्या अब समाधान भएजस्तो भयो ।

बस्, ‘एउटा लासमाथि’ कथाको पृष्ठभूमि भने पनि, घटना भने पनि यही थियो – जुन कुरालाई लगभग दस वर्षपछि मैले कथामा उतारेँ अथवा भनौँ ल्याएँ ।

जिन्दगी नै सीडीओ भएर बिताउनेहरूका लागि यो कुनै घटना होइन, मामुली हो । तर, म लेखक–सीडीओका लागि एउटा कथाको वस्तु भयो । कथामा के छ कसरी प्रस्तुत छ, म लेख्न चाहन्नँ । देशको तत्कालीन राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक स्थितिलाई एउटा लासमार्फत मैले व्यंग्य गरेँ ।

मैले अघिअघि पनि लेखेको छु– म मुक्त भएँ । त्यो एउटा प्रसंगबाट स्वतन्त्र भएँ । एउटा भोगेको यथार्थलाई कथामा ल्याएँ । यही मेरो मुक्ति हो ।

कुनै बेला स्वर्गीय बद्रीविक्रम थापाले भन्नुभएको थियो, “परशुजी ! तपाईं त लेखक पनि, सीडीओ पनि । जिल्लाको प्रशासनिक डायरी लेख्नुहोला है । मैले त केही लेख्न सकिनँ ।”

मानौँ यो डायरी नै हो, एउटा जिल्ला प्रशासकको, एउटा लेखकको ।

(आख्यानकार परशु प्रधानको संस्मरणात्मक कृति ‘जिन्दगीका मोडहरू’बाट ।)