युद्धोत्तर विश्व व्यवस्थाको भविष्यलाई अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पले गम्भीर अन्योलतर्फ धकेलिदिएका छन् । उनका हालका भाषण र संयुक्त राष्ट्रसंघका मतदानमा ट्रम्प प्रशासन आफ्नो शान्तिपूर्ण छिमेकी युक्रेनविरुद्ध युद्ध सुरु गर्ने आक्रमणकारी रूसको पक्षमा उभिएको देखिएको छ । उनका भन्सारसम्बन्धी धम्कीहरूले पुरानो गठबन्धन र विश्व व्यापार प्रणालीको भविष्यमै प्रश्न खडा भएको छ भने पेरिस जलवायु सम्झौताबाट र विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट अमेरिका बाहिरिने खेलले अन्तर्राष्ट्रिय चुनौतीमा गरिने सहकार्यलाई कमजोर पारेको छ ।

अमेरिकाको एकदमै अलग्गिएर आत्मकेद्रित हुने संभावनाको परिणाम विश्व व्यवस्थाका लागि चिन्ताजनक हुन सक्छ । रूसले सक्छ  शक्ति प्रयोग या धम्कीको माध्यमबाट यस परिस्थितिको फाइदा उठाएर युरोपमाथि प्रभुत्व जमाउने प्रयास गर्न सक्छ भन्ने सहजै कल्पना गर्न सकिन्छ । यस अवस्थामा युरोपले पनि थप एकता देखाउनुपर्छ र आफ्नै सुरक्षा व्यवस्था गर्नुपर्छ तर अमेरिकी सहयोग महत्त्वपूर्ण रहनेछ । त्यसैगरी, चीनले एसियामा आफूलाई बढी स्थापित गर्ने प्रयास गर्नेछ जहाँ अहिले नै खुला रूपमा आफ्ना छिमेकीहरूमाथि प्रभुत्व स्थापित गर्न खोज्दैछ । ती छिमेकीहरूले पक्का ध्यान दिएका छन् ।

राज्यहरू र अन्य प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय पात्रहरूका बीचको सम्बन्ध एकअर्कासँग जेलिएको हुने हुनाले यसबाट विश्वका सबै मुलुकहरू प्रभावित हुनेछन् । राज्यहरूबीच स्थिर शक्ति वितरण, व्यवहारलाई प्रभावकारी बनाउने र वैधता दिने मान्यताहरू तथा साझा संस्थाहरूका बीचमा नै अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था निर्भर हुन्छ । एउटा विशेष अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था क्रमशः विकास गर्न सकिएला तर कुनै प्रमुख शक्तिको घरेलु राजनीति धेरै हदसम्म परिवर्तन भयो भने  सबै अनुमान गलत साबित हुने रहेछ ।

राज्यहरूबीचको सम्बन्ध समयक्रममा फरक पर्छ तर व्यवस्था भने एक हदसम्म भन्दा बढी बदलिँदैन । आधुनिक राज्य प्रणालीको  विकास हुनुभन्दा पहिले व्यवस्था प्रायः चीन र रोमजस्ता क्षेत्रीय साम्राज्यहरूजसताको बल र विजयबाट थोपर्ने गरिन्थ्यो । त्यतिबेला शक्तिशाली साम्राज्यहरूबीचको युद्ध र शान्तिको अन्तर मापदण्ड र संस्थाहरूको नभएर प्रायः भूगोलमा आधारित हुन्थ्यो । । निकट रहेका कारण रोम र पर्सिया (आधुनिक इरान क्षेत्र) कहिलेकाहीं लडे भने रोम, चीन र मेसोअमेरिकी साम्राज्यहरूबीच लडाइँ भएन ।

साम्राज्यहरू आफैँ कडा र नरम (सफ्ट) शक्तिमा निर्भर थिए । चीन बलियो सामान्य मापदण्डहरू, विकसित राजनीतिक संस्थाहरू र आपसी आर्थिक लाभबाट जोडिएको थियो । रोम पनि गणराज्य कालमा त्यसरी नै चलेको थियो । रोमन साम्राज्यपछि युरोपमा संस्थाहरू र मान्यता चर्च र वंशानुगत राजतन्त्रहरूको रूपमा थिए । अर्थात् जनइच्छाबाट नभएर भौगोलिक क्षेत्रहरूमा प्रायः विवाह र पारिवारिक सम्बन्धको माध्यमबाट शासन परिवर्तन हुन्थ्यो  । युद्धहरू प्रायः वंशगत आधारमा हुनेगर्थे । यद्यपि सोह्रौं र सत्रौं शताब्दीमा धार्मिक उन्माद र भूराजनीतिक महत्त्वाकांक्षाले पनि युद्धहरू भएका थिए । रोमन क्याथोलिक चर्चको भेद र बढ्दो अन्तरराज्य प्रतिस्पर्धाका कारण प्रोटेस्टन्ट धर्मको उदय भएको थियो ।

अठारौं शताब्दीको अन्त्यमा फ्रेन्च क्रान्तिले लामो समयसम्म युरोपेली शक्ति सन्तुलन कायम राख्ने परम्परागत मान्यता र प्रणालीहरूको विघटन गर्‍यो । हुनत, नेपोलियनको साम्राज्यको खोज मस्कोबाट फर्किएपछि अन्ततः असफल भयो तर उनको फौजले धेरै भौगोलिक सीमाहरूलाई मेटेर नयाँ राज्यहरू स्थापना गरेको थियो । सन्  १८१५ को भिएना सम्मेलनमा आधुनिक राज्य प्रणाली सिर्जना गर्ने प्रथम प्रयासहरू भएका थिए।

भिएना सम्मेलनपछि खडा गरिएको 'युरोपेली सहअस्तित्व' ले पछिल्ला दशकहरूमा भने विभिन्न अवरोधहरूको सामना गरेको थियो । विशेषगरी सन् १८४८  पछि राष्ट्रवादी क्रान्तिहरू महादेशभरि फैलिए । यी अस्थिरताहरूपछि, अटोभोन बिस्मार्कले जर्मनीलाई एकीकृत गर्न विभिन्न युद्धहरू सुरु गरे र क्षेत्रीयरूपमा शक्तिशाली केन्द्रीय स्थान लिए । सन् १८७८ को बर्लिन सम्मेलनमा यो प्रकट भयो । काइसरले १८९० मा उनलाई बर्खास्त नगर्दासम्म रूससँगको गठबन्धनले एउटा स्थिर व्यवस्था उत्पादन । 

त्यसपछि पहिलो विश्वयुद्ध भयो र भर्साइको सन्धि र लिग अफ नेसन्स स्थापना भयो । यसको असफलताले दोस्रो विश्वयुद्धलाई निम्त्यायो । त्यसपछिको संयुक्त राष्ट्रसंघ र विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष, र विश्व व्यापार संगठनको पूर्ववर्तीजस्ता ब्रेटन वुड्स संस्थाहरूको स्थापना बीसौं शताब्दीको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण संस्था निर्माणको प्रयास थियो । अमेरिकी वर्चस्व भएको हुँदा १९४५ पछिको समयलाई 'अमेरिकी शताब्दी'को रूपमा चिनिन्छ । सन् १९९१ मा शीतयुद्धको अन्त्यपछि एकध्रुवीय विश्व निर्माण गर्‍यो । यसले विश्व व्यापार संगठन, अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालत र पेरिस जलवायु सम्झौतजस्ता संस्थाहरूको निर्माण र सुदृढीकरण सहज बनायो।

ट्रम्पको आगमनभन्दा अघि नै, केही विश्लेषकहरूले अमेरिकी व्यवस्था अन्त्यतर्फ जान सक्ने अनुमान गरेका थिए । एकाई बीसौँ शताब्दीले शक्ति वितरणमा अर्को परिवर्तन ल्याएको थियो, जसलाई सामान्यत: एसियाको उदय ( साँच्चै भन्ने हो भने पुनरोदय) को रूपमा वर्णन गरिन्छ । सन् १८०० ताका नै एसियाले विश्व अर्थतन्त्रको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा ओगटेको थियो । औद्योगिक क्रान्तिपछि मात्र यो पश्चिमभन्दा पछि परेको हो । अन्य क्षेत्रहरूले जस्तै एसियाले पनि पश्चिमी सैनिक र सञ्चार प्रविधिले सम्भव बनाएको नयाँ साम्राज्यवादको सामना गरेको थियो ।

अब एसिया विश्व आर्थिक उत्पादनको नेतृत्वदायी आफ्नो पुरानो हैसियतका फर्कँदै छ । तर एसियालाई हालै भएको  फाइदा भने अमेरिकाको नभएर युरोपको मूल्यमा भइरहेको छ । अमेरिकाको अवस्था त खस्कनुको साँटो सा १९७० ताका जस्तै विश्वको कुल उत्पादनको एक चौथाइ हिस्सा ओगट्छ ।  अमेरिकाको वर्चस्वमा चीनले उल्लेखनीय चुनौती त दिएको छ तर अमेरिकालाई चीनले आर्थिक र सैनिकमात्र होइन वैदेशिक सम्बन्धमा पनि उछिन्न सकेको छैन । 

अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था खस्किँदै गएको छ भने त्यसको कारण चीनको उदयजत्तिकै अमेरिकाको आन्तरिक राजनीति पनि हो । प्रश्न के हो भने हामी समग्रमै अमेरिकाको पतनको नयाँ युगमा प्रवेश गर्दैछौँ वा यो अमेरिकी शताब्दीका संस्था र गठबन्धनहरूमाथि ट्रम्पको दोस्रो पदावधिको आक्रमणबाट उत्पन्न क्षणिक प्रभावमात्र हो ? यसको उत्तर थाहा पाउन सन् २०२९ सम्म पर्खनु त पर्ला । 

( हार्भर्ड विश्वविद्यालयका प्रोफेसर एमेरिटस ) 

Copyright: Project Syndicate, 2025.