काठमाडौं । पश्चिम नेपालमा ५०० वर्षयता ठूलो भूकम्प गएको छैन । ठूलो भनेको महाभूकम्प । अर्थात्, ८ म्याग्निच्युडदेखि माथिका ।

गोरखादेखि पश्चिमको भूभाग उक्त क्षेत्रमा पर्छ । गोरखादेखि पश्चिम भारतको देहरादुनसम्मको भूभागमा कुनै पनि बेला ठूलो भूकम्प जान सक्ने जोखिम छ । तर, त्यो कहिले निश्चित छैन । निश्चित हुँदैन । किनभने, त्यहाँ ५०० वर्षसम्म ठूलो भूकम्प नगएको यथार्थ हो । यो पनि यथार्थ हो, महाभूकम्प जान सक्ने शक्ति त्यहाँ सञ्चित भइरहेको छ । त्यसो त पूरा नेपाल नै भूकम्पीय दृष्टिकोणले जोखिम क्षेत्रमा छ ।

पछिल्लो समय पश्चिम नेपालमा सानातिना भूकम्पको धक्का अलि बढी मापन गरिएको छ । यसको संकेत भने किटान गरेरै ठूलो भूकम्प आउनै लाग्यो भन्ने नभएको राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रले स्पष्ट पारेको छ ।

केन्द्रका भूकम्पविद् लोकविजय अधिकारी भन्छन्, “यस्ता भूकम्पहरू दैनिक नेपालमा गइरहेका हुन्छन् । तर, विगत एक महिनाको अवधिमा ४ (म्याग्निच्युड) भन्दा ठूला भूकम्प केही बढी आएको हामी देख्छौँ ।”

सानातिना धक्का मापन भइरहनुलाई त्यो ठाउँ भूकम्पीय जोखिम क्षेत्रका रूपमा बुझ्नुपर्ने उनले बताए । अर्थात्, ठूलो भूकम्पको सम्भावना भएको क्षेत्र हो । “त्यहाँ भूकम्पीय शक्ति जम्मा भइरहेको छ अहिले र त्यसले कुनै समय त्यहाँ ठूलो भूकम्प जान्छ है भन्ने कुराको संकेत गर्छ,” उनले भने ।

• पश्चिम नेपालमा निरन्तर भूकम्प : के हो संकेत ? (भिडियो)

तर, भूकम्पको भविष्यवाणी गर्ने प्रविधि आजसम्म बनेको छैन । यही समयमा ठूलो भूकम्प जान्छ भनेर कसैले भन्न सकेको छैन । भूकम्पको संख्या कहिले कम र बढी हुने गरेको उनले जानकारी दिए ।

पुस महिना लागेयता आइतबार बिहान (पुस १४)सम्म पश्चिम नेपालका विभिन्न जिल्लामा गएका आठ भूकम्प/परकम्पको विवरण केन्द्रले सार्वजनिक गरेको छ ।

यी आठमध्ये सबैभन्दा ठूलो पुस ६ गते बाजुराको गोत्री आसपास केन्द्रविन्दु भएको ५.२ म्याग्निच्युडको भूकम्प थियो । आठमध्ये सबैभन्दा सानो आइतबार (पुस १४) बिहान ५ बजेर ९ मिनेटमा कालीकोटको ओडानकु आसपास केन्द्रविन्दु भएको ३.६ म्याग्निच्युडको धक्का छ । अरू ६ भूकम्प/परकम्प पनि ३.७ देखि माथि र ५ म्याग्निच्युडभन्दा मुनिका छन् ।

पूर्व क्षेत्रमा बेलाबेलामा परकम्प पनि मापन गरिँदै छ । अर्थात्, विनाशकारी गोरखा भूकम्प (७.९ म्याग्निच्युड)को परकम्प मापन हुने गरेको उनले बताए ।

त्यो भनेको गोरखादेखि दोलखासम्मको भूभागमा हो । गोरखा भूकम्प गएको आउँदो वैशाख १२ गते १० वर्ष पूरा हुनेछ । गोरखा भूकम्पमा करिब नौ हजार मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

भूकम्पविद् अधिकारीका अनुसार, परकम्प पनि यति समयसम्म आउँछ भन्ने निश्चित हुँदैन । ठूलो भूकम्पको परकम्प लामो समयसम्म आउन सक्छ । सानो भूकम्पको परकम्प छोटो अवधिमा सीमित हुनसक्छ । “अमेरिकाको एउटा भूकम्पको उदाहरण छ त्यहाँ, करिब २०० वर्षअगाडिदेखि गएको भूकम्पको पनि अहिलेसम्म परकम्प गइरहेको छ भन्ने गरिन्छ अध्ययनले,” उनले भने ।

परकम्प ठूलो भूकम्पपछि सोही दरार (रप्चर) क्षेत्रमा आउने त्यसकै सानो रूप हो ।

भूकम्पबाट हुने क्षति पनि सबै ठाउँमा एकैनासको हुँदैन । त्यसको शक्तिको असर फरक भूगोलमा एउटै नहुने उनले स्पष्ट पारे । भूकम्पबाट हुने क्षतिमा मानवीय कारण पनि जिम्मेवार रहने उनले बताए । “क्षतिको कारणमा धेरै कुराको फरक पर्छ । वैज्ञानिक रूपले हुने कारण एउटा भयो, एउटा हाम्रो मानवीय कारणले दुइटा भयो,” उनले भने ।

भूकम्पको असर केन्द्रविन्दुभन्दा अर्को क्षेत्रमा बढी हुन पनि सक्छ । जमिनको संरचना कस्तो छ भन्नेमा त्यो भर पर्छ । ०८० कात्तिक १७ गते जाजरकोटको रामीडाँडा आसपास केन्द्रविन्दुको ६.४ म्याग्निच्युडको भूकम्पलाई उनी यसको उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्छन् ।

“जाजरकोटको भूकम्पको कुरा गर्‍यो भने हामीले के देख्छौँ त भन्दाखेरि त्यो भूकम्पको केन्द्रविन्दुबाट करिब–करिब पूर्व–दक्षिणतर्फ कुनै निश्चित ठाउँहरूमा चाहिँ सबैभन्दा बढी क्षति भएको देखिन्छ,” त्यस समयमा त्यहाँ स्थलगत अध्ययनका निम्ति समेत गएका उनी भन्छन् ।

(पश्चिम नेपालमा पछिल्लो समयका धक्का, जोखिम, गोरखा भूकम्प, काठमाडौंको भूबनावटलगायत विषयमा गोरखा भूकम्पबारे पीएचडी समेत गरेका अधिकारीसित हामीले विस्तृत कुराकानी गरेका छौँ । त्यो भिडियोमा हेर्नुहोस् ।)

यो पनि पढ्नोस्–

भूकम्पविद्लाई प्रश्न– कहिलेसम्म आउँछ परकम्प ? ०४५, ०९० सालको पनि आउँदै छ ?