द्वन्द्वकालीन समयमा म केही ठाउँ घुमे पार्टीका कार्यक्रमहरूमार्फत । त्यसबेला दुईवटा घटनाले हामीलाई साहै्र सताएको थियो । 

सशस्त्र द्वन्द्वमा दुईवटा पक्षबीच आपसमा मारामार हुने युद्धको कुरा भयो । त्यसबीचमा नागरिक मारिइरहेका थिए । त्यसले सबभन्दा ठूलो पीडा थियो ।  

राज्यको उपस्थिति गाउँमा शून्य थियो । खालि प्रशासनिक उपस्थिति मात्र थियो । प्रायः सबै प्रहरीहरू सबै सदरमुकाम आएर काँडेतारले घेरिएर बसेको अवस्था थियो । सेना–प्रहरी पनि बडो होसियारीपूर्वक मात्र गाउँमा पुगिरहेका थिए । 

जब युद्ध हुन्छ, मारमा जनता परिरहेका थिए । किनभने युद्ध कहाँ छ त भन्दा जनताकै बीचमा भइरहेको थियो । गोली पड्किँदा बीचमा रहेका जनता मरिरहेका थिए ।

त्यसक्रममा माओवादीले सुराकीका नाममा निहत्था मानिसहरूको हत्या गर्ने, बेपत्ता पार्ने र दुःख दिने गरिरहेको थियो । माओवादीको शंकामा सुराकीको नाममा एउटा निर्दोष घेराबन्दीमा पर्थे । 

अनि माओवादीहरू गाउँमा आए, कसैको घरमा बसेर खाना खाए कहीँ उनीहरूले सेल्टर बनाएर बसे एक–दुई रात बसे । राज्यको नजरमा यही रहेछ माओवादीको सहयोगी भन्ने पर्थ्यो । 

माओवादीले सुराकी भनी समातेर लगेका मान्छे फिर्दैनथ्योे । अझै पनि फिरेनन् । राज्यले पनि माओवादी भनी लगेको त्यो मान्छे पनि फिरेन । कहीँ कहीँ लास फेला पर्‍यो, कहीँ कहीँ फेलै परेन, बेपत्ता भयो मान्छे । 

कहीँ बेपत्ता परियो ? मारिए कहीँ लुकाइयो शव ! अथवा के हो ? दुई बन्दुकको बीचमा त्रासमा परेर, पक्राउमा परेर बेपत्ता भएका मानिसहरूको अथवा मारिएका मानिसहरूको र त्यसका परिवारहरूको आजको दिन पनि कहालीलाग्दो परिस्थिति थियो । 

त्यसलाई न्याय दिनेछौं भनी हामीले विस्तृत शान्ति सम्झौतामा प्रष्टताका साथ सात राजनीतिक दलको तर्फबाट तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला र विद्रोही माओवादीका तर्फबाट प्रचण्डजीले हस्ताक्षर गर्नुभएको छ । यो दुवै पक्षमा अत्यन्त ठूलो पीडादायिक अवस्था छ ।

दोस्रो सशस्त्र सशस्त्र द्वन्द्व, जनयुद्ध, जे भन्नुस् त्यसका पनि निश्चित ‘नर्मस’हरू हुन्छन् । युद्धमा पनि पक्राउ परिसकेपछि मारिनु हुन्न । युद्धका पनि नियम छ नि त । त्यो नियम उल्लंघन गर्नेलाई (चाहे सेनाले गरोस्, चाहे प्रहरीले गरोस्, चाहे माओवादीले गरोस्) हामी कारबाही गर्छौं है भनेका छौँ ।

माओवादीका नजरमा पक्रेर लगेकालाई सुरक्षा निकायले मारिदियो । प्रहरीले हिरासतमा राख्यो, कुटेरै मारिदियो । माओवादीको एकातिर गुनासोे थियो भने त्यसैगरी राज्यका तर्फबाट सेना पुलिसको अर्को गुनासो ।

दईवटा बन्दुकको बीचमा परेका मानिसले पाउने न्याय र स्वयम् युद्धमा कार्यरत व्यक्तिहरूबाट युद्धको नियमभन्दा पर गएर भएका घटनाहरूमा पाउने न्याय । यी दुवै पक्षहरूका न्याय दिन्छौँ भनी हामीले शान्ति सम्झौतामा भन्यौ ।

विस्तृत शान्ति सम्झौतामा भएका सहमति भनेको ती पार्टीहरूका बीचमा मात्रै भएको सहमति होइन, आमनेपाली जनतासँग हामीले गरेको प्रतिवद्धता हो । त्यो प्रतिवद्धतालाई हामीले पूरा गर्नैपर्छ । शान्ति सम्झौता भएको १८ वर्ष भयो, पूरा भएन अझैसम्म पनि ।
 
अब त्यसबेला अमानवीय तरिकाले बनाइएका घाइते, दुईवटा बन्दुकको बीचमा परेको घाइते कतिको त मृत्यु भइसक्यो होला । कस्तो न्याय पाउने होला त्यसले ? ०६० सालमा ७० वर्षको मान्छे दुईवटा बन्दुकको बीचमा घायल भएको थियो भने त्यसको त मृत्यु भइसक्यो होला । तिनको परिवारलाई मात्रै संबोधन गर्ने कुरा होला ।
 
बेपत्ता भएको मान्छे जो मारिएको भन्ने होला त्यसको पनि परिवारलाई मात्र सम्बोधन गर्नुपर्ने होला । त्यो त फिरेर त आउँदैन ।  त्यसकारण यो गम्भीर काम नेपालले पूरा गर्न बाँकी छ । जुन काम हामीले पूरा गर्न सकेका छैनाँै । यो अत्यन्त ‘सिरियस’ काम हो । यसमा जति ढिलो भयो यसका अनेक हाँगाहरू पलाउँदै आउने हुन् । जति ढिलो त्यति परस्परमा अविश्वास बढ्दै जाने कुरा हुन् ।

ठ्याक्कै आज म बोल्दै गर्दा त्यसबेला सात राजनीतिक दल र माओवादीका बीचमा जुनस्तरको विश्वासस्तर थियो, त्यो स्तरको विश्वास छैन । त्यसबेलाको परस्परको विश्वास यतिखेर संकटमा छ । यो यथार्थ चित्रण हो, आजका दिनमा । 

सात दलका तर्फबाट मूलभूत रूपमा कांग्रेस र एमाले छन् जो सत्तामा छन् । माअ‍ोवादी टुटफूटले धेरै समूहमा विभक्त छ । त्यसको मूल पार्टीको रूपमा माओवादी केन्द्र नै छ, जसको नेतृत्व पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डजीले गरिरहनुभएको छ । उहाँका पार्टनरहरू छिन्नभिन्न हुँदै अन्य पार्टी गठन गरेर गइराख्नुभएको छ । उदाहरणका लागि बाबुराम भट्टराई अलग पार्टीको नेतृत्वमा हुनुहुन्छ । 

सात राजनीतिक दलको नेतृत्व यसबेला कांग्रेस–एमालेसँगै छ र माओवादीको नेतृत्व प्रचण्डजीसँगै छ । तर यी पार्टीहरूबीचको परस्परको विश्वास कुन स्तरमा छ भनेर मलाई भन्नुहुन्छ भने, विश्वासको संकट छ । एकले अर्कोलाई प्रयोग गर्ने स्तरमा छ । एकले अर्कोलाई प्रयोग गर्ने र ठोक्ने खालको अवस्था छ । यसलाई समाधान गर्न सक्नुभएन भने त्यसले शान्ति प्रक्रियालाई पूर्णता दिन सहयोग गर्दैन । 

त्यसबेला सरकारी वार्ता टोलीको संयोजक म थिएँ । सदस्यहरू प्रदीप ज्ञवालीजी र रमेश लेखकजी हुनुहुन्थ्यो । जनार्दन शर्माजी यहीँ हुनुहुन्छ । त्यसबेला कस्तो संकट थियो भन्ने एउटा मात्र घटना म यहाँ भन्छु । 

प्रचण्डजी, बाबुरामजीलाई ल्याइयो सिकलेसबाट पोखरा हुँदै । प्रचण्डजीको अनुहार हेर्न पाइएन, कस्तो हो प्रचण्ड भन्ने थियो । किनभने अनेक थियो, कथा त्यसबेलाका माओवादी र प्रचण्डका ।

गृहमन्त्री पनि भएको नाताले मलाई कस्तो कठिन परिस्थिति थियो त्यसबेला भने, उहाँहरू लडेको त सेना, प्रहरीसँगै हो । सेनासँग, प्रहरीसँग, सहस्त्र प्रहरीसँग, त्यसबेलाको ‘व्युरोक्रेटिक सेटअप’सँग ।  त्यसबेला लडेको मान्छेहरूले उहाँको सुरक्षामा दखल पारिदिए भने के होला भन्ने बडो चिन्ता थियो । म आफैँ पनि ‘एग्रेसिभ’ थिएँ । गृहमन्त्री छु सुरक्षा दिन सकिन्छ कि सकिँदैन भन्ने थियो । 

मैले प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग के भनेँ भने, ‘यो सेना र प्रहरीबाट सुरक्षा दिने कुरामा विश्वास गर्न गाह्रो भयो ।’ 

प्रचण्डजीलाई नै रोज्न लगाएर तपाईं केही निश्चित मान्छे आफ्नै राख्नुस् ।  उहाँहरू हेडक्वाटर भन्नुहुन्थ्यो, बाबुरामजी र उहाँ सँगै बस्नुहुन्थ्यो ।  मलाई याद छ भान्सा एउटै थियो, क्यार उहाँहरूको । उहाँहरूले भित्री सेल आफ्नै राखेर बाहिरी सेलमा हामीले सशस्त्रका प्रहरी अफिसरसहित दियौँ ।

पोखराबाट आउँदा एउटा वचन दिएको थिएँ मैले गृहमन्त्रीको हैसियतले ।

समझदारी भएन, सात राजनीतिक दलसँग सहमति हुन सकेन भने तपाईंले भनेको ठाउँमा पुर्‍याउने मेरो दायित्व हुन्छ । जहाँ भन्नुहुन्छ, त्यहीँ पुर्‍याउने यत्ति हो कुरा । किनभने समझदारी नै हुन्छ भन्ने केही ग्यारेन्टी त छैन । 

तर, कहाँ पुर्‍याउने हो ? त्यो पनि भन्नुहुन्न । त्यसबेला हालत पत्ला थियो । हेलिकोप्टरमा जाने मात्र भन्नुहुन्छ, कहाँ जाने भन्नु हुन्न । खाली पश्चिमतिर भन्नुभो । ल हुन्छ भनेँ !

उहाँहरू भन्नुहुन्छ– ‘तपाईंहरूले सुरक्षा गार्ड ल्याउनु हुन्न ।’ सिकलेस जाँदा पनि बिना गार्ड गएको छु । पोखरा जाँदा पनि बिना गार्ड गएको छुु । डोटीको बीपीनगर भन्ने ठाउँमा जंगलमा पु¥याइयो । नाम चाहिँ बीपी नगर, क्याम्प चाहिँ उहाँहरूको । 

मलाई कत्रो संकट भने त्यही दिन हाम्रा प्रधानमन्त्री गिरिजाबाबु बिरामी भएको हुँदा बैंकक जाँदै हुनुहुन्थ्यो । निक्कै बिरामी पर्नुभयो गिरिजाबाबुु । तपाईं आज बंैकक जाने म बिदा गर्न आउँछु एयरपोर्टमा भनेँ । उहाँले होइन तपाईं जानुस् भन्नुभयो । 

के सोच्नुभयो, आफ्नै सोचाई, धेरै लामो अनुभव, ००७ साल क्रान्तिदेखि अनेक भोगेको मान्छे ।

अनि म हेलिकोप्टर चढेर पु¥याउन गएँ । कहाँ जानेभन्दा प्रचण्डजीले सुर्खेत हुँदै उता जाने हो भन्नुभयो । कहाँसम्म जाने भन्छु, टाढा डोटी भन्नुहुन्छ । पाइलटले भने, ‘यही फ्युलले त पुग्दैन ।’

सुर्खेतमा रिफ्युल गर्ने कुरा चढेपछि भन्नुभयो । सुर्खेतमा रिफ्युल गरेर बीपीनगर पुगियो । त्यहाँ एउटा बाबाजीजस्तो मान्छे लामो दारी भएको पूरा कम्व्याट ड्रेसमा सलाम गर्न आयो । 

के–के साधुहरूलाई पनि राखेको रहेछ, माओवादीले भन्ने भयो मलाई त्यसबेला । उहाँ आउनुभयो, चिया खान जाउँ भन्नुभयो । चिनेको थिएन, जनार्दन शर्माजी हुनुहुँदो रहेछ ।

म अझै पनि सम्झन्छु, सारा मेरा पार्टीका साथीहरूले मलाई यस्तो गलत नजरले हेरिदिनुभयो, भनिसाध्य छैन । 

उहाँहरूको नजरमा मानिलिउँ म प्रचण्डजीकै लडाकुजस्तो भएँ । हुँदा हुँदा एमालेका सिनियर नेता रघुजी पन्तले सदनमै बोलिदिनुभयो, ‘कृष्ण सिटौला यो देशको गृहमन्त्री हो कि माओवादीको प्रचण्डको सवारी मन्त्री हो ?’ 
यो त सानो एउटा प्रसंग मात्रै सम्झिएको यस्ता धेरै प्रसंगहरू भोग्यौँ हामीहरूले त्यसबेला । प्रदीपजीले आफ्नो पार्टीभित्र कति सहनुपर्‍यो होला, शान्ति सम्झौता हुने बेलामा । 

मैले यो प्रसंग मात्रै सम्झिएको । एउटा राजनीतिक उद्देश्य थियो । अर्को स्थायी शान्तिको कुरा थियो । 

राजा वीरेन्द्रको परिवारको वंश हत्या भइसकेपछि उनका भाइ ज्ञानेन्द्र राजा भए । राजपरिवार त सर्वनास भयो, सकियो । ज्ञानेन्द्रको परिवार मात्रै छ जीवित । ज्ञानेन्द्र राजा भए ।

उनले ०५९ असोज १८ मा जब उनले निर्वाचित प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाजीलाई बर्खास्त गरे ।  हाम्रो पार्टी नेपाली कांग्रेस फुटेको थियो । हामी त नेपाली कांग्रेस थियौँ –गिरिजाबाबु सभापति ।

नेपाली कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक) भनेर शेरबहादुरजीले अर्को पार्टी गठन गर्नुभयो । 

०५९ असोज १८ मा शेरबहादुरजीलाई बर्खास्त गरेर राजाले मनोनीत प्रथा सुरू गरिदिनुभयो ।  हामीले त्यसलाई प्रतिगमन भन्यौँ र प्रतिगमनविरुद्ध आन्दोलन सुरु गर्‍यौँ । राजा बाबु महेन्द्रकै बाटोमा ०१७ साल पुस १ गतेतिर पुग्ने भए भन्ने हाम्रो अनुमान थियो । 

ठ्याककै ०६१ माघ १९ मा उहाँ त्यही पुग्नुभयो । हामीले प्रतिगमन  भनेको कुरा सिद्ध भयो ।

राजा वीरेन्द्र बाँचेकै भए कस्तो इतिहासको रचना हुन्थ्यो, थाहा छैन । निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई बर्खास्त गर्ने एउटा घटना र आफैँ मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्ष हुँदै ज्ञानेन्द्र प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा बस्ने । 

अर्को घटना ०१७ साल पुस १ गते महेन्द्रले गरे जस्तै दृश्य भए, त्यसपछि देशका तमाम राजनीतिक दलहरू जो जनताका पक्षमा, जनहितका पक्षमा लामो संघर्षबाट आएका थिए । उनीहरू एक ठाउँमा उभिने परिस्थिति बनेकै हो ।
 
कसरी एक ठाउँ उभिने त, माओवादीसँग हतियार छ । हामी संसद्वादीका हातमा त केही छैन । त्यसपछि माओवादीले हतियार छाड्ने र शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आउने हामी संविधानसभामा पुग्ने । यही समझदारी गरेर बाह्रबुँदे सहमतिमा पुग्यौं ।

हामीलाई त सजिलो थियो, हामीले ००७ सालमै संविधानसभाबाट संविधान बनाउने भनेका थियौँ ।  क्रान्तिकै क्रममा ००७ सालमै हामीले उठाएको कुरा थियो त्यो ।  बीपीको नेतृत्वमा निकै लामो समय संघर्ष भयो, सत्याग्रह भयो । तर संविधानसभा आउन सकेन ।

२०१५ सालमा राजा महेन्द्रले जारी गरेको संविधान हामीले मान्दा पनि राजालाई चित्त बुझेन । पहिलो निर्वाचित सरकार–संसद् भंग गरी वर्षमा नेताहरूलाई जेल हालियो । बीपी कोइरालालाई विनाकारण जेल हालियो ।

लोकतान्त्रिक पार्टी कांग्रेसमा प्रतिबन्ध लाग्यो, सारा कम्युनिष्ट पार्टी प्रतिबन्धमा परे ।  सारा राजनीतिज्ञ कि जेल जानुपर्ने कि भूमिगत हुनुपर्ने परिस्थित बन्यो । निर्वासनमा जानुपर्ने बाध्यता महेन्द्रले बनाए त्यसबेला ।

त्यही बाटोमा ज्ञानेन्द्र पुगिसकेपछि हामी हामी एउटा बोटोमा पुगेका हौं । 

माओवादी राजनीतिको मूलधारमा आउने हामी संविधानसभाबाट संविधान बनाउन तयार हुने सहमति बन्यो । त्यो मूलधार पनि आ–आफ्नै ढंगले व्याख्या गर्ने भन्ने समझदारी भयो ।  हामीले प्रजातन्त्र र माओवादीले लोकतन्त्र लेख्ने भनी पनि बहस भयो । त्यसरी भएको थियो बाह्रबुँदे समझदारी ।

(त्रिभुवन विश्वविद्यालय द्वन्द्व व्यवस्थापन, शान्ति र विकास अध्ययन विभागको कार्यक्रममा मंगलबार सिटौलाले दिएको मन्तव्यमा आधारित)