हिजो साँझ एक रमाइलो जमघट भयो । कलाकारको बीचमा म पुगेछु । जस्तो स्वभाविक छ– चर्चा उठ्यो कलाको । एउटा मित्रले भने, “विश्वको सर्वप्रथम कलाकृति के होला ?”

घन्टौँको छलफलपछि निष्कर्ष निस्क्यो–सोझो धर्को । कारण प्रकृतिले जे पनि गोलो वा बाङ्गो रचेकी छ, पृथ्वीको आकारदेखि खोलानालाको रूपसम्म । मान्छे मात्र यस्तो प्राणी हो जसको मनमा सोझो धर्को विद्यमान छ । यसको सबभन्दा सजीव उपमा पुरानो टुँडिखेलले दिनेछ ।

महांकालथानबाट एउटा सोझो गोरेटो घण्टाघरतिर लागेको थियो, अर्को लुमडीतिर । यो थियो टुँडिखेल छिचोलेर अड्डा पुग्ने छिटो बाटो । त्यस गोरेटोले टुँडिखेलको रूप विकृत गरेको हुनाले प्रायशः त्यसमा हिँड्न नदिन छेकबार राखिन्थ्यो, तापनि अर्को समरूपी गोरेटो बनिहाल्यो ।

प्रकृतिको रचनाशैलीबाट अलग हुनु नै कलाको आरम्भ हो । प्रत्येक मानिसको स्पष्ट हुने प्रयास पनि एक प्रकारले उसमा विद्यमान कलात्मक भावनाको प्रतीक हो ।

हामी असलमा चर्चा गर्दै थियौँ चित्रकलाको शैलीउपर । आधुनिक चित्रकलाका अनेक प्रयोगले गर्दा ती निकै चर्चाका विषय बनेका छन् । हुन पनि, एब्स्ट्रयाक्ट पेन्टिङका कैयन् परिभाषा गरिएका छन्, तर तिनले साधारण व्यक्तिलाई बुझाउनुसट्टा झन् अलमल्यादिएका छन् ।

उसमाथि, अनेक हास्यास्पद विवरण हुन्छ– जस्तै, उल्टो झुन्ड्याएको तस्बिर वा बाँदर, सुगा र सिकारुहरूले जितेको पुरस्कार ! यस्ता चर्चाहरूले गर्दा मानिसले एउटा सजिलो बहाना अपनाएको छ, ऊ हेर्छ चित्रलाई तर भन्छ, “खै, बुझिँदैन !”

यही ‘बुझिँदैन’ भावनाउपर नै म आज चर्चा गर्न तम्सेको ।

कला–साधनाका अनेक पक्ष छन् विश्वमा । हाम्रा जति इन्द्रिय छन् कलाका माध्यम पनि त्यत्ति नै छन् । ज्ञानले होओस् चाहे अज्ञानले, ती सबले आफ्नो तृष्णाको पूर्ति खोज्छन् । ठीक हो, रुन हामीलाई स्रष्टाले सिकाए, कारण गर्भबाट निस्कनासाथ हामी त्यही थाल्छौँ, तर हाँस्न हामीले आफैं सिक्यौँ, त्यो हाम्रो मानवीय गुण हो ।

अरूलाई आनन्दित पार्ने विद्याचाहिँ कलात्मक प्रवृत्तिको द्योतक हो । हँसाउन सक्नु ठूलो कला हो । अझ, रोदनको वातावरणलाई फिसिक्क हाँसोमा परिणत गर्न सक्नु अत्याधुनिक शैली हो–त्यसलाई नै हामी एब्स्ट्रयाक्ट भनौँ ।

एब्स्ट्रयाक्ट कलाको आन्दोलन प्रायशः निकै अलमल्याउने, र अस्पष्ट नै भएको छ– तापनि तिनले हाम्रो जिज्ञासाको प्रवृत्ति तिखारेका छन्, र यो एक यस्तो कुरा हो जसलाई कसैले पनि अस्वीकार गर्न सक्दैन ।

गोयाको समयदेखि प्रारम्भ भएको आधुनिक चित्रकलाको प्रधान स्वभाव ‘परिवर्तन’ कै छ । आधुनिक चित्रकला बुझ्न हामीलाई परम्परा पनि बुझ्नु आवश्यक छ । प्रारम्भमै हामीले एउटा कुरा सम्झिनुपर्छ, त्यो के भने, कुनै व्यक्तिविशेषले कहिले पनि केही साटफेर गरेन, बरु थप्यो मात्र ।

आजभोलिका ‘क्रियाशील’ कलाकारहरूले कलाको इतिहासमा अर्को खुड्किला हालेका छन् । तिनलाई बुझ्न वा तिनको मीमांसा गर्न हामीले खुला मनले आफ्नो बुद्धि पसार्नुपर्दछ ।

कुनै प्रकारको पूर्वाग्रह आफ्नै लागि हानिकारक छ र व्यक्तिविशेषमा पूर्वाग्रह हुन्छ–हुन्छ । हाम्रो जीवन नै संयमबाट आरम्भ हुन्छ । आफ्ना मान्यताहरू, चाहे त्यो सांस्कृतिक होऊन् चाहे परम्परा, चाहे व्यक्तिगत धारणा, तिनले हाम्रो दृष्टि संकुचित पारिराखेका हुन्छन् ।

हामी जीवनभर परिचयका लागि प्रयास गरिरहेका हुन्छौँ । र परिचयका प्रारम्भ नयनबाट हुन्छ । भन्छन्, नवजात शिशुले आँखा देख्न थालेपछि बत्ती हेर्छ । त्यसमै दृष्टि जमाउन थाल्छ र बत्तीको कोण अप्ठ्यारो छ भने उसको आँखाको पुतली त्यही कोणमा अभ्यस्त हुन थाल्छ; ऊ डेडे भइदिन्छ ।

परिचयको यो अभ्यस्तता यस्तो गहिरो बन्न जान्छ, हामी ‘गाई’ शब्द सुन्नासाथ चारखुट्टे जनावर, थुन र दूध मात्र सोच्छौँ । त्यो पनि गाईको खास गरी उभिरहेको अवस्था ।

अब, एउटा चित्रकारले जुत्ताको तलुवा चित्रित गर्छ र आफ्नो चित्रलाई ‘गाई’ शीर्षक दिन्छ भने यसमा उसको के दोष ? उसले हामीबाट यत्ति आशा भने राखेको हुन्छ, हामीलाई ज्ञान छ, गाई मरेपछि उसको छाला अनेक स्तरको रूप फेरी हामीले लगाएको जुत्तामा परिणत भएको छ ।

यो उपमा बहुतै सहज छ– तर पनि यसले हाम्रो मस्तिष्कलाई गाँजलगुँजल गरिदिन्छ । असलमा जुत्तालाई गाईका रूपमा हेर्न हामी स्वयम् चाहन्नौँ, र परिणाम के हुन्छ भने हामी भन्छौँ, “खै, बुझिँदैन !”

आजको कलाकार आफ्नो वातावरणबाट सारै प्रभावित हुन्छ । संवाददाता ऊ नभएकाले, उसले आफ्ना भावना एवम् विचारहरू मात्र व्यक्त गर्दछ, र तिनको परिणाम दर्शक वा पाठक वा श्रोतामै छाडिदिन्छ ।

एक प्रकारले यथार्थलाई वास्तविक रूपमा दर्साउनुसट्टा ऊ रचनालाई वास्तविकताको प्रतिनिधित्व प्रदान गर्दछ । उसका रचना राजदूत हुन् जसले आफ्नो राष्ट्रको प्रतिनिधित्व गर्दागर्दै पनि वैयक्तिक विशेषता गुमाएका छैनन् ।

एउटा राजदूत र त्यस राष्ट्रको नक्सामा जत्ति फरक हुन्छ त्यत्ति फरक एब्स्ट्रयाक्ट पेन्टिङ र रियलिस्ट पेन्टिङमा छ ।

राजदूतसँग परिचय हुँदा हामी कसैले पनि ‘खै चिन्दैनौँ !’ भन्न सक्दैनौँ बरु हामी चिन्ने प्रयासमा लाग्छौँ, आत्मीय हुने प्रयत्न गर्छौं र आफ्ना गुणहरू तिखार्न थाल्छौँ ।

राजदूत बन्न सक्ने क्षमता हामीमध्ये कसैकसैलाई मात्रै होला –त्यही प्रकारले जुन प्रकारबाट कलाकार हुने क्षमता हामीमध्ये थोरैमा होला– तर पनि कलाप्रेमी हुने अधिकार र गुण हामी सबैमा छ ।

अब यस गुणको उपयोग गरौँ । माथि मैले प्रस्तुत गरेको उपमा खासमा एब्स्ट्रयाक्टका लागि फिट नभई रिप्रेजेन्टेसनल पेन्टिङका लागि हुन गयो । यस शैलीमा केही जानकारी, केही सूचना, केही ध्वनि हुन्छ, भनौँ एक प्रतिबिम्ब !

तर एब्स्ट्रयाक्ट स्वयम् सजीव हुन्छ, उसले सहारा लिँदैन, ऊ स्वयम्भू हो । एब्स्ट्रयाक्ट चित्रमा आफ्नो चाहेको रूप खोज्नु सम्भव छैन, साध्य छैन र स्वीकार्य पनि होइन ।

एब्स्ट्रयाक्ट चित्रमा कि त हामी तिनको योजना, कि त रूप, कि त रङ, कि त भावनाबाट मन पराउन सक्छौँ । तिनमा गहन मनोवैज्ञानिक प्रस्तुतीकरण खोज्नु हाम्रो सहज मूर्खता हो । मन पर्‍यो भने पर्‍यो । परेन भने परेन परेन ।

यसलाई हामी प्रेमको अत्याधुनिक शैलीसँग दाँज्न सक्छौँ । स्वास्नीमान्छे सबै राम्रा हुन्छन्, उनको गुण एकनास हुन्छ, सबैमा आमा बन्न सक्ने क्षमता हुन्छ ।

हामीले एउटीलाई मात्र छान्ने कारण के ? मनपराइ ?– वा भावनात्मक तादात्म्य ? कहिलेकाहीँ बाटैमा टक्क उभिएर केही गाइरहेको व्यक्तिलाई हेर्न मन लाग्छ । कहिलेकाहीँ चिनिरहेको मान्छेसँग पनि बोल्न मन लाग्दैन ।

आर्ट ग्यालरी पनि त्यही हो । त्यहाँ पस्दा आफ्नो चारित्रिक मुकुन्डो उतार्नुपर्दछ । निर्विकार, निरपेक्ष भई निर्धाराण त्यागेर ।

मन पराउनु वा मन नपराउनु हाम्रो अधिकार हो, तादात्म्य हुनु–नहुनु हाम्रो भाग्य हो, किन्नु–नकिन्नु हाम्रो इच्छा हो– तथापि प्रदर्शनीमा गइदिनु हाम्रो कर्तव्य हो ।

मलामी जानु जस्तै अप्रिय लाग्छ हामीलाई प्रारम्भमा, तर बानी बसेपछि हामी झन्डै घाटेवैद्य बन्न पुग्छौँ र सारा नाडीको ज्ञान हामीलाई हुन जान्छ । अनि, हामी बुझ्छौँ, कलाकार कति पटक मरेछ, कति पटक जन्मेछ !

अनि, हामी एक दिन कालको सम्मुख हुँदा र उसले हामीलाई प्रश्न गर्दा– “कस्तो लाग्यो ?” भनी, हामी हिचकिचाएर भन्नुपर्ने अवस्थामा हुने छैनौँ, “खै, बुझिँदैन !”

त्यसो भन्नु जीवनको सबभन्दा ठूलो हार हो क्यारे !

(प्रसिद्ध निबन्धकार शंकर लामिछानेको निबन्धकृति ‘गोधूलि संसार’बाट ।)