मेरो जन्म इलामको बरबोटेमा भयो । म आठनौ वर्षसम्म त्यहीँ रहेँ । त्यसपछि हाम्रो परिवार झापाको ज्यामिरगढी झरेको हो ।

त्यति बेलाको दसैँ भिन्नै थियो । पहाडमा दसैँ आउनुभन्दा अगाडि पानी पर्न छोड्थ्यो । आकाश सफा हुन्थ्यो । दसैँ आएको अनुभूति त्यसले दिन्थ्यो ।

दसैँ आयो भनेपछि पहाड गाउँमा धारा र पँधेरो, बाटोघाटो सफा गर्ने, घरआँगन सफा गर्ने चलन थियो ।

पहाडमा रातोमाटो, कमेरोमाटोले घर पोत्ने चलन थियो । त्यो घरआँगन पोत्ने माटो लिन घरका मान्छे टाढाटाढासम्म जान्थे । अनि, माटो ल्याएर घर पोत्थे । कसरी हुन्छ घरआँगन, कोठाचोटा सफा गर्ने, चारैतिर राम्रो बनाउने गरिन्थ्यो । दसैँ लागेपछि घरमै चिउरा कुट्ने काम हुन्थ्यो ।

मासु खाने घरमा दसैँ लाग्नुअगाडि नै खसीबोकाको प्रबन्ध गरिन्थ्यो । त्यसका लागि नुन, तेल, मरमसलाको जोहो पनि आवश्यक हुन्थ्यो । र, त्यहीअनुरूप काम गर्दै गइन्थ्यो । दसैँमा नयाँ लुगा लगाउन पाइन्थ्यो । नयाँ लुगा सिलाइन्थ्यो ।

केटाकेटी अवस्थाको कुरा सोच्दा त्यस बेला फलमा केरा मात्रै रहेको पाउँछु म । त्यो मलाई पृथक् लाग्यो । किनभने, स्याउ, नासपाती, सुन्तलाजस्ता अरू फल हुन्थेन त्यसबखत । केराचाहिँ बाह्रैमास फल्थ्यो । त्यसैले त्यस बेलाको फलफूलमा केरा नै महत्त्वपूर्ण थियो ।

केरासँग दहीचिउरा खानुको आनन्द बेग्लै छ । त्यसैले हरेक घरमा केराको महत्त्व विशेष हुने गरेको मेरो बुझाइ छ ।

पहाडमा हुँदा दशमीको दिन सबैको घरघरमा गएर टीका लगाउँथ्यौँ । घरको टीकापछि मामाघर जाने गरिन्थ्यो । घर र मामाघर वारि डाँडा र पारि डाँडा थियो । एकडेढ घण्टाको बाटो थियो ।

मामाघरमा हजुरबा हजुरआमा, मामामाइजूसँग टीका लगाउँथ्यौँ । मामाघरमा दक्षिणा पनि पाइन्थ्यो । त्यसैले पनि हाम्रा लागि दसैँको बेग्लै रौनक हुन्थ्यो । दक्षिणा पाउँदा खुसीको सीमा हुन्थेन ।

हामी भान्जाभान्जी पाएको दक्षिणा गन्थ्यौँ राख्थ्यौँ, गन्थ्यौँ राख्थ्यौँ ! त्यसको आनन्द नै बेग्लै थियो ।

म यस्तै नौदश वर्षको हुँदा झापा झरेँ । यता झापातिर भने दसैँ मनाउने तरिका फरक भयो । किनभने, अधिकांश आफन्तहरू सबै पहाडमै थिए ।

जब पहाडबाट झापाको ज्यामिरगढी झरियो, पहाडका ती सबै कुरा छुटे । किनभने, पहाडबाट कम मानिस मात्रै तराई झरेका थिए ।

यता तराईमा ठाउँठाउँमा दुर्गाका ठूलठूला मूर्तिहरू राखेर नौ दिनसम्म पूजाअर्चना गरिन्थ्यो । खासगरी राजवंशी टोलहरूमा त्यस्तो हुन्थ्यो । हाम्रो बसोबास भएको ठाउँमा राजवंशीहरूकै बाहुल्य थियो ।

झापामा दसैँताका मेला लाग्थ्यो । त्यहाँको आनन्द भनेको मेला हेर्न जानु नै हुन्थ्यो । मेलामा बेग्लै रमाइलो हुन्थ्यो । त्यहाँ भजन पनि हुन्थ्यो । नाटकहरू पनि हुन्थ्यो । यो हाम्रा लागि विशेष रमाइलो सन्दर्भ हुन्थ्यो ।

परिवार कम भएकोले होला, पहाडमा जस्तो टीका लगाउने र घरघर गएर टीका थाप्ने चलन झापामा त्यति थिएन । केही घर थिए र तिनै घरमा दसैँको टीका थापिन्थ्यो ।

पछिपछि पहाडबाट फेरि आफन्तहरू झापा झर्न थाले । त्यसपछि भने दसैँ पनि पहाडबाट तराई झरेको जस्तो लाग्न थाल्यो । त्यसपछि मैले बुझेँ, दसैँ भनेको भेटघाटको उत्कृष्ट चौतारी रहेछ ।

परिवारका कोही बाहिर छन् भने उसले म दसैँमा आउँछु भन्थ्यो । त्यो उसले फागुनचैतदेखि नै भन्न थाल्थ्यो । किनभने, परिवारका सदस्यहरू कोहीकोही टाढाटाढा बस्न थालिसकेका थिए । अहिले त झन् विदेश नै जाने चलनले गति पक्डेको छ ।

त्यसैले पनि बाहिर जानेले दसैँमा आउँछु भनेको हुन्छ । त्यसलाई मनन गर्ने हो भने दसैँ भनेको भेटघाटको चौतारी नै हो भनिदिँदा फरक पर्दैन ।

यो चाडको अर्थ भनेको शक्तिको पूजा त हुँदै हो, यसको अर्को पक्ष भनेको आपसी सद्भाव पनि हो । त्यो कसरी भने, छरछिमेकमा, आफन्त दाजुभाइमा साधारण कुलो–पानीमा झगडा भएको हुनसक्छ । गाईवस्तुले बालीनाली खाएको विषयमा मनमुटाव भएको हुनसक्छ ।

तर, यी सबै अप्ठ्याराहरूको दसैँमा सुलह हुन्छ । अग्रज आफन्त, मान्यजनकोमा गएर टीका लगाएपछि मानिसले पुराना वैमनस्य सबै बिर्सिन्छन् । त्यसैले दसैँ अति ठूलो मान्यता बोकेको चाड हो भन्छु म ।

अर्को कुरा, हजुरबा, हजुरआमा, बुवाआमा हुन्जेल दसैँको जुन आनन्द छ, त्यसको आफ्नै महत्त्व रहन्छ । तर, जब बुवाआमा र अग्रज मान्यजन रहनु हुन्न, त्यस बेला पुराना दिनका सम्झना आउने गर्छ ।

तथापि, जब बाहिर रहेका हाम्रा छोराछोरी दसैँमा घर आउँछन्, नातिनातिना आउँछन् र तिनलाई टीका–जमरा लगाइदिइन्छ, फेरि पुरानै कुरा दोहोरिएको अनुभूत हुन्छ । त्यसले बेग्लै आनन्दको अनुभूत गराउँछ । सत्य कुरो के हो भने, यतिखेर म भावुक हुन्छु ।

विजयादशमीको टीका भनेपछि सबै अग्रजहरूलाई सम्झिने, आफ्ना मान्यजनहरूबाट टीका लगाएर आशीर्वाद लिने हो । त्यसैले आफ्ना मान्यजन र अग्रजहरूलाई मान्नुपर्छ भन्ने संस्कार पनि यसले सिकाउँछ । यो संस्कार कुनै किताब पढेर सिकिन्न । त्यसैले दसैँ सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण चाड हो भन्ने मलाई लाग्छ ।

दसैँका पुराना दिनहरू बेलाबखत सम्झनामा आइरहन्छ । एकपटक तराई झरिसकेपछिको दसैँको कुरा हो । दसैँमा मासु प्रायः हरेक घरमा पाक्छ, सबैलाई थाहा भएको कुरा हो ।

एक वर्ष दसैँमा मासु धेरै खाइएछ । जहाँ पनि गयो मासु र चिउरा दिन्थे । यतै मासु उतै मासु । यसरी मासु धेरै खाइएछ । कति खाइयो कुरा नगरौँ ।

त्यो दसैँमा म नराम्ररी बिरामी परेँ । अब त्यति बेला ओखतीमुलो गर्ने पनि त्यति हुन्थेनन् । त्यो वर्षको दसैँले अत्यायो । त्यसैले होला, आज पनि दसैँमा मासु खाने बेला म धेरै सोच्छु ।

अर्को कुरो, म पढ्न भनेर काठमाडौं आइसकेपछि दसैँदसैँमा झापा गइन्थ्यो । जब साउन सुरु हुन्थ्यो, हामीलाई दसैँ अगाडि नै आइसकेको जस्तो लाग्थ्यो । अनि त घर जाने दिन गन्न थालिन्थ्यो । कहिले घर पुग्नुजस्तो हुन्थ्यो । हामी काठमाडौंमा भए पनि मन उडेर घर पुगिसकेको हुन्थ्यो ।

काठमाडौंबाट झापा जाँदा कहिलेकाहीँ बस बिग्रेर एकदुई दिनै बाटोमा नै हुन्थ्यौँ हामी । र, बल्लतल्ल घर पुग्थ्यौँ । घर पुगिसकेपछिको खुसी यति हुन्थ्यो, त्यो खुसी बजारमा कहाँ किन्न पाइन्छ र !

(कवि, साहित्यकार डा. विष्णुविभु घिमिरेसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित ।)