टाँकलाई बटन भन्छन् क्यारे ! मलाई खोइ किन हो, बटम भन्ने आदत बस्यो ।

यो ह्यारी रोजेनको कोट भन्नु मात्रै हो, बटम खसिरहन्छ । आज यो बटम के खसेथ्यो, मलाई धेरै थोक खसेको याद आयो ।

म याने कि नेत्रलाल भुषाल, पीएचडी । क्यानाडामा छु, लमीको काम गर्छु । योग्यताअनुसारको काम पाइनँ भनेर गुनासो छैन । ‘श्रिंगी ऋषिको रामको जन्ममा योगदान’ विषयमा सोध गरेबापत बनारस हिन्दु विश्वविद्यालयले गुथिदिएको डाक्टर, नामको थाप्लोमा पहिरिने पगरी यता आएर नामको पछाडि घुसार्ने फुर्को भएको छ ।

घुसारेको छु, हल्लाएकै छु । भएकै छ, पुगेकै छ । कसैले डाक्सा’ब भन्द्योस्, नभन्द्योस्, म आफैँले ‘म डाक्टर नेत्रलाल’ भन्न भ्याएकै छु ।

बटम खस्यो भनेर गन्थन सुरु गरेको, आफैँलाई पो खसालेँ कि क्या हो !

हेर्नुस्, बटम खस्नासाथ सबैभन्दा पहिले तारा खसेको याद आयो । तारा खसेको अब त सात पुगेर आठ लाग्छ यो जेठमा । भर्भराउँदी तारा । कसैलाई नपोल्ने, नबिझाउने, मसँगबाहेक अन्य कोहीसँग बाझेको थाहा छैन ।

मसँग पनि के स्वार्थले बाझेकी हुन् र कठै ! हाम्रै भलाइकै लागि त बाझेकी हुन् नि । सुखदुःख चलेकै थियो, तारा नखसुन्जेलसम्म दुःख धेरै थियो । जब सुखका दिन सुरु भए, ताराको अस्त भो ।

तारा हुन्जेल मेरो बटम खस्नु र गाँसिनुको बीचको समयको फासला तीन मिनेट हुँदो हो । अब सके हप्ता, नत्र महिना, उस्तै परे जुगको फासला हुन थालेको छ ।

तारा उदाउनुअघि मलाई आमाले बटम सिलाएको याद आउँछ र आमाले भनेको पनि— यस्लेर हुने क्यै नाईं मकुन्न (मलाई आमाले मकुन्न भन्नुहुन्थ्यो), पÞmर्कुत्तिन टेलरकाँ पुगा, ग्रिण्टि अर्देला ।

मेरो मातृभाषामा यसो भनेता पनि तपाईंको मातृभाषामा– फक्रुद्दीन टेलरकहाँ लैजा, राम्रो सिलाइदेला भन्ने अर्थ लाग्छ ।

खसेको त बटम मात्र थियो । पहिले तारा खसेको याद आयो । सँगै आँसु पनि आयो । घुँक्क र सुँक्क बीचैमा फेरि आमा खसेको याद आयो । ताराप्रसाद काकाको छोरा त्रिलोचनले ‘आनन्दबाग ठुलीआमा रिप’ भनेर नाकमा रुई कोचेर मुख बाइरहेकी मेरी आमाको फोटो उकालेछ, फेसबुकमा । दोहोर्याएर हेरेँ । रामनामी ओढाएका रहेछन्, तुलसीको मोठ लिपेका रहेछन् । धुपको धुवाँको सिर्को पनि देखिन्थ्यो ।

यकिन गरेँ, हो, आमा खस्नुभएछ । एक रात रोएँ, चौथो दिन रामघाट पुगेँ । आमा हुनुन्थेन । आमाले कुरुन्जेल म जान सकिनँ । म पुगुन्जेल आमालाई रोक्ने आरोग्य भएन ।

घाट पुर्याउनेहरूले कुर्न सकेनन् वा जरुरी ठानेनन्, पोलिसकेछन् । ठिकै गरे भनेर चित्त बुझाएँ ।

‘तौल्ल्या’ भन्नुहुन्थ्यो आमा तौलिहवालाई । ‘तौल्ल्या’जस्तो गर्मी ठाउँ अनि भदौको मास, मकुन्न आइन्जेल कि बरफमा हालेर राख्नुपर्यो कि बाटो खुलाइदिनुपर्यो भनेर नाताकुटुम्बले सल्लाह गरेछन् ।

तेह्रदिने जैसपुर (जगदीशपुरलाई यसो भन्नुहुन्थ्यो आमाले) भाइले दिएछ दागबत्ती । तेह्र दिनको काम सकाईवरी बढनी–गोण्डा–लखनऊ–दिल्ली–टोरोन्टो आइयो ।

यता सुष्मिता मेडमले ‘सुशोभितलाई सकेसम्म नेपाली नत्र इन्डियन भए पनि केटी खोज्नुपर्छ डाक्सा’ब, मंसिरसम्ममा काम सक्नुपर्छ । उता हजुरबा सिकिस्त हुनुहुन्छ रे, बिहे एक वर्ष थुनिन्छ’ भन्नुभएको थियो ।

लमी भागको लोभले फुंगाल्दै आइपुग्नुको विकल्प थिएन, आएँ । त्यसको ६ दिनपछि सुशोभित नै खस्यो ।

हजुरबाको सिकिस्ती काल्पनिक रहेछ, सुशोभित केटामान्छेसँगै बिहे गर्न चाहँदो रहेछ । देवेन्द्र सरलाई त कसोकसो पचेकै बुझियो, मेडमलाई अलि अपाच्य भएछ । त्यसै तानातानमा सुशोभितले आफैँलाई फाँसी चढाएछ ।

मलाई तारा खसेको सुनाएर, आमा खसेको सुनाएर वा सुशोभित खसेको सुनाएर हजुरहरूलाई रुवाउने कत्ति रहर होइन । कर त झनै होइन । तर, जब केही खस्छ नि, मेरा स्मृतिका गालामा विगत चड्काउन आइपुग्छ । रन्थन्याउँछ र मलाई गन्थन गर्न बाध्य बनाउँछ ।

कोही गीत लेख्छन्, कोही कविता लेख्छन् । कोही रक्सी पिउँछन् । म गन्थन गर्छु । विरह सुनाउँछु । फरक यति मात्र हो । आज खसेकै कुरो घुमीघुमी आइरहेछ दिमागमा ।

हाम्री आमाले पÞmर्कुत्तिन भन्नुहुन्थ्यो भनेँ नि अघि, हो ती फक्रुद्दीन टेलर हामी मसिना मट्यांग्राका फकरु चाचा थिए । उनकी एक बेगम थिइन् । उनको नाम सायद नज्मा थियो, तर हाम्रा लागि सिर्फ चाची थिइन् तिनी । उनीहरूबीच बेजोड प्रेम थियो, त्यो झल्किन्थ्यो हरेक बिहान जब हामी स्कुल निस्किन्थ्यौँ ।

त्यति नै खेर चाचाचाची निस्किन्थे अनान्दबागदेखि सिडियो अफिस चोकको यात्रामा साइकिलमा सरर । त्यो पुरानो हिरो साइकिल, अगाडि डन्डीमा बसेकी चाची । सफेद कुर्ता, चार्खाने निलो, हरियो, सेतो नसिलाएको लुंगी, मुसलमान टोपी, तिलचामले कपाल र लामो दाह्री ।

हाम्रा फकरु चाचा र चाचीको विम्ब अझै ताजा छ, सम्झनाका तरेलीमा । सानो सटर थियो उनीहरूको, सिलाइकटाइको काम गर्थे । घर्घर्घर्घर आवाज दिने पाइडलवाला उषाको मिसिन थियो दुइटा । त्यसैमा जीवन सिउँथे उनीहरू, उध्रेको टिपिदिन्थे । फाटेको खिपिदिन्थे । टुटेको गाँसिदिन्थे ।

हुर्किंदै गर्दा हामीले चाचाको दुकानमा धेरैबाजी लुगा छेकाएका थियौँ । दशौँ दसैँ चाचाका पसिना बसाउने लुगा लगाएर मामाघर गएका थियौँ । नयाँ लुगाको बास्ना, त्यसलाई बेरेको अखबारको सर्सराहट अझै कानमा गुन्जिन्छ ।

त्योभन्दा बेसी गुन्जिन्छ, चाचाको पुरानो फिलिप्सको टेपरिकर्डमा घन्किने ‘हम तुम एक कमरे मे बन्द हो...’ गीत । त्यसैसँग गाँसिएर आउँछ अर्को ‘ए चाँद सा रोशन चेहरा...’ गानाको गुञ्जन ।

चाचाको कुप्रिनकुप्रिन खोजेको बैँस र उज्याली चाचीको देदीप्यमान अनुहार सम्झनामा आउँछ । उनीहरूको आफूले बाँचेको जुगभन्दा धेरै अगाडिको प्रीति देख्दा मान्छे जिब्रो काढ्थे । चाचाचाची एउटै प्लेटमा एकै चम्मचले राबडी खान्थे । एकै कप चिया आलोपालो पिउँथे । एउटै स्ट्रले लस्सी पिउँथे ।

साइकिलमा बसेर कैयौँपटक यो युगीन जोडी तौलिहवा–सोहरथगढ ओहोरदोहोर गरेको छ, सिनेमा हेर्न । चाचाचाचीका कोही आफ्ना थिएनन् । जो आफन्त थिए, ती उनीहरूको बेपर्बाह बेपर्दा प्यारलाई सायद तौहिन सम्झन्थे । तर, एउटा कुरा निश्चित थियो, चाचाका लागि चाची थिइन्, चाचीका लागि चाचा ।

‘मुसलमान्नी भएर नि बुर्का लाउन्न त्यो !’ भन्नुहुन्थ्यो मेरी आमा । हो, चाची बेपर्दा हिँड्थिन् । सप्को र सल भने छुट्दैन थियो । तैतै सप्को र सलचैँ छुटाउन्न भन्नुहुन्थ्यो आमा पनि । आमाले तर सप्को र चाचीको दुःखान्त देख्नु, सुन्नु वा भोग्नु परेन ।

चाचासँग सुकी चाराना जम्मा गरेर राखेको केही रकम थियो । त्यसैले एउटा सेकेन्ड ह्यान्ड हिरो होन्डा किनेका थिए रे ! एकबाजी टिकटक बनाएर उकालेका थिए सञ्जालमा, हेरेको थिएँ मैले ।

‘आ चल कि तुझे मैं लेके चलुं...’ बोलको कालजयी गीतमा बनाएका थिए, यो भिडिओ । पानले खाइसकेको दाँत देखाएर चाची सर्माएकी थिइन्, चाचा इत्रिएका थिए । एउटा अपरिवर्तनीय लिवाज थियो त्यहाँ – चाचा लुंगीमा थिए, चाचीको सलको सप्को थियो ।

सायद मैले चाचाचाचीलाई साक्षात् २० वर्षपछि उस्तै प्रेमिल देखेको थिएँ । मैले कमेन्ट पनि लेखेको थिएँ, ‘रबने बनायी जोडी, जुगजुग जियो चाचाचाची’ भनेर ।

मेरो ओठे कमेन्टमा ठूलो शक्ति कसरी हुँदो हो ? अधिकांश अचेल लोकाचारका खातिर लेखिदिन्छन् मान्छे, जसरी खुबै मन परेझैँ ठेँगा देखाउँछन् । आफन्त नै खसेझैँ गरी समवेदना लेखिटोपल्छन् । अल्छेहरू ‘रिप’ लेखेर आधुनिक र व्यस्त देखिन करबल गर्छन् ।

मैले पनि लोकाचारका लागि रबलाई समेत लतारेको होइन भन्ने पुख्ता प्रमाण छ र ? लोकाचारभन्दा बेसी गरेको हूँला र ?

चाची एकबाजी त्यही हिरो होन्डाबाट खसिछन्, त्यही कहिल्यै नछुट्ने सल जन्जिरमा बेरिएर । हो, त्यही एकबाजी खसेकी चाची फेरि कहिल्यै उठिनछन् ।

त्यसपछि करिब दुई साल चाचाका मुकेशका ‘दर्द भरे नग्मे’ वाला टिकटक भिडियो आइरह्यो । लाग्थ्यो, चाचा सिद्धिए, सकिए । अब बौरिन्नन् चाचा ।

तारा खसेपछि, आमा खसेपछि एउटा भाकल गरेको थिएँ, तौलेसर (आमा तौलेश्वर मन्दिरलाई तौलेसर भन्नुहुन्थ्यो)मा ५० किलोको घण्टा चढाउँछु भनेर । आमाको तौल्ल्या पुगेको थिएँ गएको शिवरात्रि छेक, भाकल पूरा गर्न ।

चाचालाई पनि भेट्न गएँ कागजको थुँगामा आधा किलो गुड र एक किलो लोङलता लिएर । ८३ पुगेँ भन्थे फकरु चचा । चाचा बदलिएछन् । बुढ्यौलीले गाँज्नु स्वाभाविक थियो । बाक्लो चस्मा लगाउने भएछन् । कुरा सुनाए ।

बुढाबुढीको कुरा सुन्न मजा आउँछ । ती आफूले बाँचेको युगमा पुग्छन् । भरे खाने ओखती बरु भुल्लान्, आफ्नो विगत भुल्दैनन् । कुरैकुरामा विगतमा विचरण गरेर आए चाचा ।

कुरामै थाहा भो, चाचा साइकिलमै फर्केछन् । टेलरिङ कायम नै थियो । टेपरिकर्ड उही, उषाको मेसिन उही । उही घर्घर, फगत चाची थिइनन् । करिब तीन घण्टा गफियौँ हामी । खेतखलियानका कुरा भए । आँपका मुजुरादेखि यत्रतत्र छरिएका बुद्धका सम्झनाका कुरा भए ।

निकै बल गरेर मैले भुइँतिर हेरेर सोधेँ, ‘चाचा, मैले कहिल्यै तपाईंलाई एक्लो देखिनँ । चाची खस्नुको गम कसरी भुलाउनुभयो ?’

चाचाले आकाश हेरे । आकाश बादलले ढाकेको थियो । बर्सियो । चाचा पनि बर्सिए । ‘हेर नेत्तर, उनी जान्छिन् भन्ने सत्य थियो । म जान्छु भन्ने पनि सत्य हो । फगत यो थाहा थिएन कि को आगे को पिछे जाँदै छ भनेर । सँगै रहँदा जीवन जिइयो बिन्दास । ऊ गएपछिको केही साल दुःख भयो, त्यो त स्वाभाविक जो थियो ।

इँटाको चाङबाट एउटा मात्र इँटा झिकिदेऊ त, पूरै चाङको बैलेँस गडबड भइहाल्छ । तर, विस्तारै सन्तुलन ठिकानमा आउँछ । मेरो जीवनमा नज्मा त्यही एक इँटा थिइन्, मेरो चाङ पूर्ण थियो । उनी खसिन्, सन्तुलन गडबडायो । मुस्किल भयो । लाग्यो कि अब सकियो दुनियाँ । अहँ, सकिएन ! अर्को इँटा घुसेडेर उही पहिलेको दिवार बन्दैन भन्ने पनि बुझेँ । मैले त्यो बेला तिम्री आमा सम्झिएँ । तिम्रो बाबा बित्दा तिमी तीनगो सालको थियौ । उनलाई कति गाह्रो भयो होला ?

तिमीले धेरै पढ्यौ, बिहे गर्यौ । बल्लतल्ल सन्तुलनमा आयो जीवन उनीहरूको भन्ने लाग्दै थियो मलाई, तर तिमीले पनि आमालाई छोडेर गयौ । फेरि सन्तुलन त गडबडायो, तर ठिकानमा आइहाल्यो । कोही हुँदाको एउटा आदत हुन्छ, छुट्दा दुख्छ । तर, फेरि केही समयपछि अर्को आदत बन्छ । प्यार प्यार नै रहिरहन्छ, आदत मात्र थोरै चेन्ज गर्नुपर्छ । नत्र त सधैँ दुःख मात्र आफ्नो हिस्सामा पर्छ ।’

चाचाले भारी कुरो हलुंगो गरी सुनाए । साँझ परिसकेको थियो । बर्सेपछिको आकाश साफ थियो । तारा चम्किएको देखियो ।

खसेको त बटम मात्रै हो, कुराका पुन्तुराहरू एकएक गर्दै खस्दै गए । सँगसँगै आँसु पनि ! यो बटम बलियो गरी गाँस्ने आदत नै लागेन मेरो । हजुरको बटम त खसेको छैन नि ?

(न्यु मार्केट, अन्टेरियो)