काठमाडौं । संयुक्त राष्ट्रसंघको एक अध्ययनले नेपालमा मानवीय र आर्थिक प्रभावको हिसाबले सबैभन्दा ठूलो विनाश गर्ने विपद्का घटनामा भूकम्प, बाढी र पहिरो देखाएको छ । 

संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (यूएनडीपी)ले तयार पारेको ‘कन्ट्री डायग्नोस्टिक अन इन्क्लुसिभ इन्सुरेन्स एण्ड रिस्क फाइनान्स फर नेपाल’ प्रतिवेदनमा भूकम्प, बाढी र पहिरोले नेपालमा सबैभन्दा ठूलो क्षति गर्ने गरेको औल्याइएको छ ।

“नेपाल जलवायु परिवर्तनबाट विश्वमा सबैभन्दा बढी प्रभावित र प्राकृतिक तथा गैर–प्राकृतिक प्रकोपको प्रभावबाट उच्च जोखिममा रहेको मुलुक हो,” प्रतिवेदनमा भनिएको छ । 

नेपालले बाढी, पहिरो, भूकम्प, उच्च तापक्रम, महामारी, खडेरी, वन डढेलो, चट्याङ, लु, शीतलहर, हिमपहिरो, असिना, हिमपात, हिउँआँधी जस्ता प्राकृतिक विपदका घटना बेहोर्दै आएको छ । आगलागी र सडक दुर्घटनाले पनि नेपालमा ठूलो क्षति गर्दै आएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । 

प्रतिवेदनमा भनिएको छ, “प्राकृतिक प्रकोपहरूमध्ये नेपालमा मानवीय र आर्थिक प्रभावको हिसाबले सबैभन्दा ठूलो विनाश भूकम्प, बाढी र पहिरोले गरेका छन् ।” 

सन् १९८० देखि २०२० सम्मको ४० वर्षको अवधिमा भूकम्प, बाढी र पहिरोका घटनाबाट नेपालमा १ करोड २० लाख ७६ हजार मानिस प्रभावित भएको प्रतिवेदनमा जनाइएको छ । 

उक्त अवधिमा नेपालमा सबैभन्दा बढी भूकम्पका घटनाबाट प्रभावित भएका छन् । प्रतिवेदनअनुसार ४० वर्षको अवधिमा भूकम्पका घटनाबाट ६० लाखभन्दा बढी, बाढीबाट ५७ लाख र पहिरोका घटनाबाट ३ लाख ७६ हजार मानिस प्रभावित भएका छन् । 

जलवायु परिवर्तनका कारण विशेषगरी पश्चिमी तराईका समतल क्षेत्रमा खडेरी बढ्दो खतराको रुपमा देखिएको प्रतिवेदनमा जनाइएको छ ।  सन् १९८० देखि २०२० सम्मको अवधिमा खडेरीबाट ५ लाख मानिस प्रभावित भएको तथ्याङ्क प्रतिवेदनमा प्रस्तुत गरिएको छ । 

“नेपालमा भूकम्प, बाढी र पहिरोका कारण हुने क्षतिहरु उल्लेखनीय छन् । यसकारणले गर्दा नेपाल सरकारले आफ्नो ‘डिजास्टर रिक्स फाइनान्सिङ’ रणनीति र कार्यान्वयनमा यी तीनवटा खतराहरुलाई प्राथमिकता दिएको छ,” प्रतिवेदनमा भनिएको छ । 

प्रतिवेदनमा सन् १९८० देखि २०२० सम्मको अवस्थालाई चित्रण गर्न यूएनडीपीले विश्व बैंकको तथ्याङ्क सापट लिएको छ । 

उक्त अवधिमा नेपालमा भूकम्पले ६ अर्ब ११ करोड १४ लाख अमेरिकी डलर, बाढीले ५ अर्ब ६६ करोड ५० लाख ५३ हजार अमेरिकी डलर, पहिरोले ३७ करोड ५६ लाख ३० हजार अमेरिकी डलर, विभिन्न महामारी (कोभिड बाहेक)ले १६ करोड ९७ लाख ७३ हजार अमेरिकी डलर र खडेरीले ५० करोड ३० लाख अमेरिकी डलर बराबरको आर्थिक क्षति गरेको छ । 

सन् १९८० देखि २०२० को अवधिमा भूकम्प, बाढी, पहिरो, खडेरी, महामारी, हावाहुरी, उच्च तापक्रम र वन डढेलोका घटनाले नेपालमा १२ अर्ब ९१ करोड ९२ लाख ७९ हजार अमेरिकी डलर बराबरको आर्थिक क्षति गरेको विश्व बैंकको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।

प्रतिवेदन अनुसार सन् २०१२ देखि २०२० सम्म नौ वर्षको अवधिमा भूकम्प, बाढी र पहिरोका घटनाले नेपालमा ६ अर्ब १० करोड ४१ लाख २३ हजार अमेरिकी डलर बराबरको क्षति गरेको छ । 

नौ वर्षमा भूकम्पले मात्रै कुल विपद् क्षतिको ८५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको जनाइएको छ । उक्त अवधिमा भूकम्पले ५ अर्ब १७ करोड ४० लाख अमेरिकी डलर बराबरको क्षति गरेको छ । सो अवधिमा दोस्रो ठूलो क्षति बाढीले गरेको छ । 

बाढीका कारण ९१ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर बराबरको क्षति भएको थियो । पहिरो घटनाले भने १ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर बराबरको क्षति भएको विवरण प्रतिवेदनमा छ ।

‘नेपाल डिजास्टर रिपोर्ट, २०१९’ लाई उद्धृत गर्दै यूएनडीपीको प्रतिवेदनमा आर्थिक वर्ष सन् २०१७÷१८ मा नेपालमा प्राकृतिक र गैर–प्राकृतिक प्रकोपका ६ हजारभन्दा बढी घटना भएको उल्लेख गरेको छ । 

ती घटनामा ९ सयभन्दा बढी मानिसको ज्यायन गएको र ६ अर्ब ८४ करोड रुपैयाँ बराबरको आर्थिक क्षति भएको जनाइएको छ । 

नेपाल सरकारसँग विपद् सम्बन्धी पर्याप्त जानकारी नभए पनि पछिल्ला घटनाक्रमहरुको आधारमा विपद्का घटनाबाट नेपालले औषतमा वर्षेनी ११ अर्ब रुपैयाँ बराबरको क्षति बेहोर्दै आएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । 

प्रत्येक १०० वर्षमा एक वर्ष नेपालले विपद्का घटनाबाट बढीमा १ खर्ब ४४ अर्ब रुपैयाँसम्मको क्षति बेहोर्ने गरेको तथ्याङ्क प्रतिवेदनमा भेटिन्छ । प्रतिवेदनअनुसार सन् १९८० देखि २०११ सम्मको अवधिमा भूकम्पका घटनाले नेपालमा ३० करोड ५० लाख अमेरिकी डलर बराबरको आर्थिक नोक्सानी गरेको छ । 

सोही अवधिमा बाढीले ४० करोड ४० लाख ४० हजार अमेरिकी डलर बराबरको आर्थिक क्षति गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख गरिएको छ । सन् २०१२ देखि २०२० सम्मको अवधिमा नेपाल सरकारले विपद्का घटनापछिको प्रतिक्रियाका लागि कुल ४ खर्ब ५१ अर्ब ४५ करोड रुपैयाँ खर्च गरेको छ । 

औषतमा उक्त अवधिमा नेपाल सरकारले प्रत्येक वर्ष ५० अर्ब रुपैयाँ विपद्पछिको प्रक्रियामा खर्च गरेको प्रतिवेदनमा जनाइएको छ । 

“विकासका लाभहरू भए पनि, जलवायु परिवर्तन र सहरीकरणले आर्थिक र मानव विकासलाई खतरामा पारेको छ । तसर्थ, हामीले विपद् जोखिम सम्बोधन गर्ने र न्यूनीकरण गर्ने तरिकाहरू खोज्नु आवश्यक छ,” प्रतिवेदनमा भनिएको छ । 

जोखिम कम गर्ने उपायले नेपालको विकास, प्रगति र नेपाली जनताको जीवन सबै सुरक्षित राख्नेछ । प्रतिवेदनमा विपद् सम्बन्धी विभिन्न संघसंस्थाले सार्वजनिक गर्ने सूचकांकमा नेपालको अवस्था के कस्तो देखाएका छन् भन्नेलाई पनि समेटिएको छ । 

ती सूचकांकमा विपद्का घटनाका हिसाबले नेपाललाई जोखिमपूर्ण देश देखाइएको छ । ‘ग्लोबल जलवायु जोखिम सूचकांक, २०००–२०१९’ मा नेपाललाई विश्वका सबैभन्दा बढी मौसमी घटनाबाट प्रभावित १०औं देशमा राखिएको छ । 

मानवीय र आर्थिक क्षतिका हिसाबले यो सूचि तयार पारिएको हो । विश्व जोखिम सूचकांकमा नेपाललाई उच्च जोखिम भएको राष्ट्रमा राखिएको छ ।  एक्सपोजर, जोखिम, संवेदनशीलता, जोखिमको सामना गर्ने क्षमता, क्षमताको अभाव जस्ता विषयको अध्ययन गरी विश्व जोखिम सूची तयार गरिन्छ । 

विश्वका १९२ देशलाई समेटिएको यो सूचीमा नेपाल १३१औं स्थानमा छ । ‘नोट्रे डेम ग्लोबल एडप्सन् इनिसिएटिभ, २०२०’ सूचकांकमा समेटिएका १८१ देशमा नेपाल १२६औं स्थानमा छ । सबैभन्दा कम जोखिम भएको राष्ट्र नम्बर १ मा र सबैभन्दा बढी जोखिम भएको राष्ट्र अन्तमा पर्नेगरी सूची बनाइएको थियो । जलवायु परिवर्तनको असरलाई ध्यान दिई सूची तयार पारिएको थियो ।