जतिबेला विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी)ले ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप नीति’को रणनीति बनाउँदै हुनुहुन्थ्यो, म उहाँसँगै बनारसमा थिएँ । बीपीको निर्देशनमा प्रकाशित हुने तरूण पत्रिकाको सम्पादन मण्डलमा पनि मलाई राख्नुभएको थियो । सशस्त्र आन्दोलनको अभियानलाई तरूण पत्रिकाले पहिलो प्राथामिकतामा राखेको थियो । तर, ओखलढुंगा काण्डपछि क्रान्ति स्थगित भएको थियो ।

कांग्रेसको अकल्पनीय क्षति भएपछि बीपीले नसोचेको परिणाम ओखलढुंगामा देखियो । धेरै क्रान्तिकारी र होनाहार साथीहरू शाहदत प्राप्त गरेपछि बीपी चिन्तित हुनुभयो । उहाँले त्यस घटनापछि आफ्नो साधन–स्रोतको मूल्यांकन पनि गर्न थाल्नुभयो । अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति पनि नेपालको राष्ट्रिय हित अनुकूल देखिएको थिएन ।

भारतमा इन्दिरा गान्धीले संकटकाल तत्काल लागु गरिन् । उनले आफ्ना विरोधी खासगरी पहिले समाजवादी आन्दोलनमा लागेका मुख्य नेताहरू जयप्रकाश नारायण, चन्द्रशेखरलगायत नेताहरूलाई जेलमा राखेको अवस्था थियो । इन्दिरा गान्धीको नेपालप्रतिको दृष्टिकोणका सवालमा बीपी संशकित हुनुहुन्थ्यो ।

२०३२ मा सुनियोजित उद्देश्य वा संयोगले सिक्किम भारतमा विलय भयो । सिक्किमे जनताको चाहनाभन्दा पनि भारतीय रणनीतिको मुख्य भूमिका रह्यो । त्यतिखेर सिक्किमका दुई विधायक भारत भ्रमणमा थिए । तिनलाई भारतीय सरकारले भारतको मुख्य ठाउँहरू भ्रमण गर्न ल्याएको थियो । वनारसमा उनीहरूको भ्रमण भयो । त्यसमध्ये एक विधायक नरबहादुर खतिवडाले बीपी कोइरालालाई भेट्न समय मिलाइदेऊ भनेका रहेछन् । पहिला भारतीयले हुन्छ भनेछन् । 

बीपी कोइराला बनारसको सारनाथमा बस्नुहुन्थ्यो । जहाँ बौद्ध धर्म मान्नेहरूको ठूलो केन्द्र हो । सिक्किमबाट आएका विधायकलाई बौद्ध धर्मको थलो सारनाथको भ्रमणको कार्यक्रम राखिएको थियो । तर, भारतले आफूलाई बीपीसँग भेटाउने सम्भावना देखेनछन् । उनी त्यसपछि सुटुक्क बीपी बसेको ठाउँमा आए । तिनले आफ्नो परिचय दिँदै भने, ‘तपाईंसँग भेट नभए पनि तपाईंबाट हामी धेरै प्रभावित छौं ।’

उनले त्यही क्रममा सिक्किम विलय हुँदाको घटना पनि सुनाएछन् । उनले बीपीसँग भने, ‘‘हामीलाई भारतले लोकतन्त्र दिने भनेर, लोकतान्त्रिक आन्दोलनका लागि प्रेरित गर्दै हाम्रो देश नै खाइदियो । हामीलाई धोका दियो । तपाईंहरू भारतसँग होसियार हुनुहोस् है । नेपालप्रति हाम्रो ठूलो सद्भाव छ ।’ 

बीपीले भोलिपल्ट नरबहादुर खतिवडा आएको र उनीसँग भएका वार्ताबारे हामीलाई पनि सुनाउनुभएको थियो । यी सब घटनाबाट बीपीले अलिकति आफ्नो सोच परिवर्तन गर्नुभयो । सशस्त्र क्रान्ति मात्रै विकल्प हैन अरु विकल्प पनि सोच्नुपर्छ भन्नेतर्फ लाग्नुभयो । राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति अपनाउनुभयो । 

मेलमिलाप नीति बीपीले नलिएको भए के हुन्थ्यो भनेर परिकल्पना त गर्न सकिँदैन । तर, धेरै अनिष्ट चाहिँ हुन्थ्यो । ठूलो क्षति हुन सक्थ्यो ।
 
२०१७ पुसमा राजा महेन्द्रले कांग्रेसले भन्दा राम्रो शासन चलाउन सक्छु भननेर शासन व्यवस्था आफ्नो हातमा लिए । बीपीलाई के विश्वास थियो भने त्यो उद्देश्य पूरा भएन भन्ने कुरा राजाले महसुस गरेको हुनुपर्छ । पञ्चहरूको आफ्नो स्वार्थ थियो । लोकतन्त्र आयो भने आखिर राजा त रहिरहन्छन् भन्ने कुरा राजालाई थाहा छ । त्यसैले म नेपालमा राजालाई सहमत गराउँछु । जनशक्ति र राजशक्ति मिल्नुको अब विकल्प छैन, देश जोगाउन बीपीले न संघर्ष न समर्पणको नीति अपनाउनुभयो । 

बीपीलाई अर्को आशा के थियो भने राजा लोकतन्त्रवादी नभए पनि राष्ट्रवादी छन् । किनभने आफूमात्र होइन आफूपछि आफ्ना सन्तानले राज्य गर्न पाउन् भन्ने राजाको स्वार्थ छ । त्यसैले राष्ट्रियताको भावना नभए पनि आफ्नो स्वार्थका लागि पनि राजा राष्ट्रियता विपरीत जान सक्दैनन् । त्यसकारण म गएर राजालाई र सहमत गराउँछु भन्ने विश्वास बीपीलाई थियो ।
 
बीपीको कुरामा धेरै साथीहरू सहमत हुनुहुन्न थियो । गणेशमानजीको पनि सहमति थिएन । बीपीले राजासँग मिल्न जाने हैन, राष्ट्रियता जोगाउन जान लागेको भनेर उद्देश्य स्पष्ट पार्नुपरेको थियो । ‘राष्ट्र नै नरहे हामीले लोकतन्त्र ल्याएर राख्ने कहाँ’ भन्ने भावनाबाट प्रेरित गरी सबैको समर्थन पाउनुभयो । २०३३ पुस १६ मा ‘राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिँदै मुलुक फर्कनुभयो ।

तर, यहाँ आएर बीपीले राजासँग भेट्न पाउनुभएन । उहाँलाई पक्राउ गरी जेल लगियो । उहाँ थुनामै भएको अवस्थामा राजा वीरेन्द्रले बीपीलाई भेटे । त्यसबखत डाक्टरहरूले बीपीको स्वास्थ्य साह्रै खराब रहेको राजालाई बताएका थिए । डाक्टरको रिपोर्टको एउटा लाइनमा रातो लगाइएको थियो । रातो लगाएको लाइनमा यो बिरामीको जुनसुकै बखत मृत्यु हुन सक्छ भनी लेखिएको रहेछ ।
 
त्यो लाइन देखाउँदै राजा वीरेन्द्रले बीपीसँग भनेछन्, ‘‘तपाईंको स्वास्थ्य धेरै खराब रहेछ, तपाईं उपचार गर्न जानुस् ।’ बीपीले मेरोभन्दा देशको स्वास्थ्य खराब छ सरकार, देशको स्वास्थ्य ठीक पार्ने बारेमा सोचौं भनी लामो कुरा गर्नुभयो । बीपीले राजा महेन्द्रसँग भएको कुरा समेत सम्झाउँदै वीरेन्द्रसँग लामो कुरा गर्नुभयो । राजाले पहिले स्वास्थ्य ठीक गरेर आउनुहोस्, राजनीतिक विषयमा पछि कुरा गराँैला भनेका रहेछन् । कहिले फर्किने भनेर चिन्ता नगर्नू, पूर्ण स्वथ्य भएर फर्कनू भनी राजाले पठाएका थिए । तर, बीपीको मुद्दा विशेष अदालतमा विचराधीन थियो ।

राजाले हतार नगर्नु सबै खर्च सरकारले बेहोर्छ भने पनि बीपी अलिकति ठीक हुने बित्तिकै नेपाल फर्किनुभयो । उहाँले फर्केपछि राजालाई भेट्ने प्रयास पनि गर्नुभयो । बीपीलाई चिन्नेहरू पञ्चायतमा सक्रिय थिए । डा. तुलसी गिरी, सूर्यबहादुर थापाहरूलाई बीपीको क्षमता कलाकौशल थाहा थियो । बीपीले राजालाई एकपटक भेटे भने आफ्नो कुरामा सहमत गराउँछन् भन्ने भयले बीपी र राजाको भेट हुन उनीहरूले दिएका थिएनन् ।

बीपी हामीसँग भन्नुहुन्थ्यो, ‘विदेशमा पढेर आएको राजा, देशलाई विकास गर्छु भनी विभिन्न योजना ल्याएका छन् । लोकतन्त्र भएन र जनताले अधिकार पाएन भने विकासको उनको परिकल्पना पूरा हुन सक्दैन भन्ने यति पनि बुझ्दैनन् र राजा ?’
 
२०३६ सालमा जनमत संग्रह भयो । यसले राजनीतिक वातावरण परिवर्तन भयो । यसमा पनि बीपीले राजाको मन जित्ने कोसिस गर्नुभयो । तर पनि उहाँलाई राजासँग भेट्न नदिने पक्ष बलियो थियो । सुरूमा जनमत संग्रहको घोषणा गर्दा बीपीले ठान्नु भएको थियो कि राजाले पञ्चायतबाट मुक्त हुन एउटा बाटो खोजेका हुन् । त्यसैले राजा पञ्चायतलाई जिताउने पक्षमा छैनन्, यसको घेरबाट मुक्त हुन राजा चाहन्छन् । पछि दरबारले चालेको कदम हेर्दा बीपीले बढी नै विश्वास दरबारलाई गर्नुहुँदो रहेछ भन्ने देखिन्छ ।

तत्काल ठूलो राजनीतिक परिवर्तन हुन नसके पनि मेलमिलापको नीति लिँदै बीपी नेपाल फर्किएपछि जनतामा उत्साहको सञ्चार गर्नु ठूलो उपलब्धि थियो । भित्रभित्रै नेपाली कांग्रेसका संगठनहरू बन्न थाले । नेपाली कांग्रेस लेख्न नपाए पनि ‘प्रतिबन्धित’ नेपाली कांग्रेस भनेर मिडियाले जनतामा सन्देश पुर्‍याउन थाले । बीपीको उपस्थितिले नेपाली जनतामा देशमा प्रजातन्त्र आउँछ र पञ्चायत धेरै टिक्दैन भन्ने मनोविज्ञान निर्माण भयो । राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिको ठूलो उपलव्धि त्यही हो जस्तो लाग्छ ।

आजको सन्दर्भमा मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता 
बीपी राष्ट्रियता बलियो नभए लोकतन्त्र सफल हुन सक्दैन भन्नुहुन्थ्यो । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘‘त्यसैले लोकतन्त्र, लोकतन्त्र मात्र भनेर नबसौं । राष्ट्रिय हितलाई पनि उच्च स्थानमा राखौं । तर, राष्ट्रियताको नाममा जनताको अधिकार खोस्ने काम धेरै देशको तानाशाहले गरेका छन् । जबसम्म नागरिकलाई राज्य निर्माणमा सक्रिय सहभागी गराउन सकिँदैन, त्यसबेलासम्म राज्य किन निर्माण भयो र लोकतन्त्र किन आयो भनेर सबै निरर्थक हुन्छ ।’’

अहिले यो सन्देशको सान्दर्भिकता बढेको देखिन्छ । अहिले पनि हाम्रो राष्ट्रियता र आत्मनिर्णयको शक्ति कमजोर हुँदै गएको अनुभूति हुन थालेको छ । व्यवस्था परिर्वतन भएर लोकतन्त्र आए पनि व्यवहार, आचरण र संस्कारमा त्यो प्रतिबिम्बित भएको छैन । जबसम्म राज्यसंयन्त्र वास्तविक अर्थमा पारदर्शी र जनउत्तरदायी हुँदैन तबसम्म संविधानमा लेखिनुमात्र ठूलो कुरा हुँदैन । यो बीपीको धारणामा पनि हो ।
 
बीपीले संविधानको विषयमा कागजमा लेखिएको कुरा खोस्टामात्र हुनसक्छ, राजा र जनशक्तिबीच कुरा मिल्यो भने त्यो संविधानको कुनै खासै अर्थ रहँदैन । राष्ट्रियता र लोकतान्त्रिक शक्ति एक भए मिलेर अघि बढ्न संविधान बाधक हुँदैन भन्नुहुन्थ्यो । 

संविधानसभाको कल्पना बीपीले २००६–२००७ सालको क्रान्तिको लागि घोषणापत्र तयार पार्दा उल्लेख गर्नुभएको थियो । राणा शासन ढलेपछि बालिग मताधिकारको आधारमा निर्वाचित विधान परिषद्द्वारा बनेको संविधानअनुसार शासन हुनेछ भनेर लेख्नुभएको थियो । त्यसअनुसार संविधान निर्माण हुनु पनि बीपीको एउटा चाहना र एउटा परिकल्पना पूरा भएको मानिन्छ ।

बीपीले भनेका कतिपय भनाइको असान्दर्भिक व्याख्या गरेर बीपीको बाटो छोड्यो भन्ने कसैलाई लागेको छ भने त्यो सही मूल्यांकन होइन । संविधान निर्माण भए पनि जुन सुकै राज्यसंयन्त्र होस् संसदीय मूल्य मान्यताले प्राथामिकता पाओस्, राजनीतिमा शुद्धता आओस्, जनताप्रति उत्तरदायित्वको भावना बढोस् भन्ने बीपीको कल्पना थियो, त्यो अनुभूति हुन सकेको छैन ।

आफू सत्तामा नगएको अवस्थमा पनि उहाँले सुझाव सल्लाह सरकारलाई राख्नुभएको थियो । तर, कतिपय कुराहरू रूचाइएन । त्यसबखत नरूचाए पनि मूल्यांकन गर्दा उहाँले तत्कालका आफ्नो राजनीतिक स्वार्थभन्दा पनि राष्ट्रको वृहत्तर हितलाई ध्यानमा राखेर कैयौं अप्रिय कुरा र अरूले आलोचना गर्न सक्ने कुराहरू साहसिक ढंगले राख्नुभयो । आफूले पनि त्यही अनुसारको व्यवहार गर्नुभयो । 

बीपीका अनुयायीहरूले राष्ट्रिय मेलमिलापसहित उहाँले अभिव्यक्त गरेका कुराहरू र त्यसको आसयलाई आत्मासात् गरेर आफूलाई लोकतान्त्रिक शासनतिर जनउत्तरदायी बनाउनु पर्छ । त्यसो गनए सके बीपीले राष्ट्रका लागि दिएको योगदान र उहाँले परिकल्पना गर्नुभएको समाज निर्माण गर्न असम्भव छैन । 

(वरिष्ठ पत्रकार हरिहर बिरहीसँग बाह्रखरीका रोमन आचार्यले गरेको कुराकानीमा आधारित)