हाम्रो समाज खासगरी युवा पुस्ता सामाजिक सञ्जालमा व्यस्त हुने क्रममा छ । भाग्यमानी समाज । भाग्यमानी किनभने हामी उत्पादक होइनौ तर आयातित प्रविधिको मनग्य प्रयोक्ता वा उपभोक्ता चाहिँ हौँ । उपभोगको लतले क्रमशः केही नयाँ सिर्जना थप्नसक्ने व्यक्ति र उत्पादक आउने विश्वास भने हुन्छ ।

जानकारीमूलक सामाजिक सञ्जाल प्रयोगको दशक लामो हाम्रो अभ्यासले हामीलाई के दियो र के बिगार् यो भन्ने प्रश्नमा परख गर्न सकिन्छ । नेपाली मौलिक संस्कारको उन्नत पक्षलाई सञ्जाल सञ्चारले कति समृद्ध बनायो वा क्षति गरिरहेको छ ? सामाजिक अध्येताको लागि यो प्रश्न महत्त्वपूर्ण पाठ बन्नसक्छ ।

सामान्य दृष्टिले सरसर्ती हेर्दा सामाजिक सञ्जाल संस्कृतिभन्दा विकृतिको माध्यम बढी भएको देखिन्छ । प्रयोगले यस्तो दृश्य बनाएको हो । संस्कृति संस्कारसँग त्यो पनि असल संस्कारसँग सम्बन्धित हुन्छ । बाँकी त अपसंस्कृति र विकृति भइहाले । संस्कार नै मौलिक पहिचान हो । संस्कारको क्षय वा संस्कृतिको क्षयबाट गर्व गरिने मौलिक (बहुल संस्कारबोधक नेपाली) तत्त्वबोधलाई समेत क्षयीकरण गर्ने हो । कतै हाम्रो समाजमा यस्तै प्रक्रिया बढ्दै त छैन ?

जानकारी दिने कारण कतिपयले सामाजिक सञ्जाललाई पत्रकारिताको परिभाषाभित्र कोच्ने प्रयास गरे । बहस पनि भयो । तर, विश्वसनीय निष्कर्ष भने यस्ता सञ्जाल प्रवाहित सामग्र सञ्चारको सामग्रीको कोटी (माध्यम) भित्र पर्नसक्छन् तर पत्रकारिताभित्र यिनलाई राख्न मिल्दैन भन्ने नै आयो । पत्रकारिता र सञ्चारको अनुहार आफैँमा टर्लक्कै खुट्याउन सकिन्छ ।

सञ्जाल सञ्चार अधिक जानकारीमूलक हो, ज्ञानमूलकभन्दा । जानकारी र ज्ञानमा भिन्नता छ । जानकारी छिपछिपे ज्ञानको स्रोत हो । ज्ञान गहिराइ हो । चिन्तनशीलहरूले जानकारीलाई ज्ञानको स्रोत बनाउन सक्लान् तर बहकिनेहरू बरालिने गर्छन् । ज्ञान र जानकारीबीचको भिन्नता सञ्जालसञ्चार र पत्रकारिता जस्तै हो ।

प्रयोक्ता नेपाली समाज बहकिएको छ । बरालिएको छ । यसमा धेरै कारक र कारण होलान् । मौलिकताहीन सामाजिक सञ्जाल यसमा सबैभन्दा बढी कारक बनेको वा बनाइएको छ । अपशब्द, अपदृश्य र अपव्याख्याले यी सञ्जाल भरिएका भेटिन्छन् । अन्धभक्त हुँइयाँको बाढी देखिन्छ ।

खासगरी राजनीतिक तहमा अन्धभक्त चाकर हुँइयाँ यतिखेर निकै चल्तीमा छ । त्यहाँ न कुनै समीचीन समीक्षा हुन्छ न कुनै सहिष्णु शालीनता भेटिन्छ । मात्र एकतर्फी आक्रोश वा कसैप्रति अन्धभक्ति । आफ्ना विपक्षीलाई पढी नसक्नु शब्द, भाषामा अश्लील गाली गर्ने माध्यम बनाइएको छ सञ्जाल सञ्चारलाई । निर्लज्ज प्रस्तुति ।

आफ्नो पक्षलाई वा ‘कथित’ आफ्नो नेतालाई सर्वगुण सम्पन्न र दूधले धोएको शुभ्र देखाउने झुठो माध्यम बने, बनाइएको छ प्रविधि प्रयोगलाई । चाकरी, अन्धभक्ति र नयाँ भजन, किर्तनको माध्यममा दुरुपयोग गरिएका सञ्जाल सामग्री अरूलाई तुच्छ प्रस्तुतिमा प्रहार गर्ने माध्यम समेत बनाइएका छन् ।

धैर्यशील पठन संस्कृतिमा ह्रास आएको छ । चटपटे जानकारीले उत्पन्न अहंबोध अहंकार, आक्रोश, अपसंस्कार र अपव्याख्याको द्योतक भएको छ । के यही हो त ? समाजिक सञ्चारको उपभोग, प्रयोग ? जहाँकहीँ यस्तै हुने हो त ? हामीकोमा जस्तै ?

सञ्जाल ई–माध्यममा चल्ने अर्थात् ‘नेट’ वेस्ड हो । ईमाध्यममा ईम्यागेजिनहरू चटपटे सञ्जालभन्दा भिन्न वा खुराक प्रदायक पनि छन् । ईमाध्यम अर्थात् इलेक्ट्रोनिक्स माध्यम (विद्युतीय माध्यम ।) नेट(सञ्जाल) बाट प्रवाह हुने ईमाध्यम । सामाजिक सञ्चार पनि र पत्रकारिता पनि ईमाध्यम(नेट) बाट नै प्रवाह गरिने हुन् ।

समाजको कुनै पनि सिपालु जानकारले प्रयोग गर्नसक्ने भएकै कारण यस्ता माध्यमलाई सामाजिक माध्यम (सोसियल मिडिया)  भनिएका हुन् । नेपालमा फेसबुक, ट्वीटर, इन्स्ट्राग्राम आदि माध्यमको प्रयोग हुँदै आएको छ । खासगरी फेसबुकमा हाम्रो लत बसेको देखिन्छ । स्तुति र गाली गर्न यही माध्यम अत्यधिक प्रयोग गरिएको छ ।

सामाजिक सञ्जालको बहुप्रयोगले पत्रकारितामाथि धावा बोलेको छ । थप स्थानीय पत्रकारितालाई ओझेलमा पारेर समाप्त गर्दिने भय बढेको छ । यसबाट स्थानीय आवाज र सत्य तथ्यभन्दा पनि मनोगत आग्रह, पूर्वाग्रहले समाजलाई उराल्ने, बराल्ने वा भ्रमित गर्ने जोखिम बढी देखिएको छ । किनभने हामीले यी माध्यमको प्रयोग यसरी नै गर्दैछौँ वा दुरुपयोग गर्दैछौँ ।

ईम्यागेजिनमा पनि हाम्रो पठन ध्यान कम नै जान्छ । यो सबैले प्रयोग गर्नसक्ने माध्यम पनि होइन । तर, सामाजिक सञ्जाल भने जान्नेहरु सबैको पहुँच र प्रयोगमा आउँछ । त्यसैले बढी यसको प्रयोग गरिन थालेको हो । यस्सो हेर्यो, जिब्रो पट्कायो, फट्कार्यो बस ।

ईजर्नलिज्मले कागजको मूल्य त घटायो नै होला । नभए पनि कागजमा छापिने शास्त्रीय पत्रकारिता (पेपर जर्नलिज्म) को अस्तित्वलाई कडा चुनौती दिएकै छ । कैयन् छापा माध्यम बन्दै भए । तीमध्ये कतिपयको पनि ईसंस्करण आएका छन् ।

ई(विद्युतीय) माध्यमले पत्रकारिताको पारम्परिक उद्देश्यलाई भने बोकेकै छन् । त्यो पनि बिजुली गतिमा जस्तै प्रवाह गर्छन् । छापामा जस्तो समय यिनमा लाग्दैन । जानकारी, सूचना, शिक्षा, उत्प्रेरणा र मनोरञ्जन जस्ता पत्रकारिताको पारम्परिक विशेषतालाई बृहत् शैली, शिल्पमा समेत प्रवाह गर्न ईमाध्यम(पत्रकारिता) को कोसिस तल्लीन छ । तर, समाजिक सञ्जाल प्रवाहित सञ्चार प्रयोग गर्न सक्षम नेपालीको तथ्यांक कति होला ?

श्रव्य, दृश्य र पठ्य यतिमात्रै किन, कार्टुन र फोटो पत्रकारिता पनि यी माध्यमबाट भएका छन् । ठ्याक्कै छापा पत्रकारिताको विकल्पजस्तो । रेडियो सुन्ने घटे, टेलिभिजन हेर्ने पनि घटे रे ! ईमाध्यम छापाको मात्रै होइन कि अरू ईमाध्यम (रेडियो, टेलिभिजन) कै पनि चुनौती बनेको छ । आआफ्नो जमानामा रेडियो, टेलिभिजन कति लोकप्रिय र आकर्षक थिए ! टेलिभिजनको पर्दाअघि दुनियाँ झुम्मिन्थ्यो । त्यस्तै सुन्ने जमाना रेडियोको थियो ।

यसैले छापा माध्यम सञ्जीवनी (कोरामिन) को खुराक खोज्नुपर्ने स्थितिमा धकेलिएका छन् । रेडियो, टेलिभिजन मानिसको हातहातको मोबाइलमा पनि पुगेको छ । छापा पत्रिका पनि त्यहीँ पढ्न सकिन्छ । मोबाइलमा ईम्यागेजिन वा पत्रिकासमेत प्रस्तुत छ । यसैमा सामाजिक सञ्चार पनि । पोडकास्ट समेत उपलब्ध छ । नयाँ नयाँ प्रस्तुति विकसित हुँदैछन् । गतिशील परिवर्तन र उपलब्धि समयको देन हो । मानिसको दिमागी देन ।

यिनको प्रयोग भने संस्कार निर्माणमा हुनुपर्ने हो । मौलिक संस्कारको उन्नत निर्माणमा । यस्तो समाज पनि छ तर झिनो छ । अधिक, खासगरी युवा वर्ग सामाजिक सञ्चारलाई प्रयोग गर्ने मामलामा बेपर्बाह देखिन्छ । नेपाली राजनीतिमाथि टिप्पणी गर्नेमा त ठ्याक्कै अर्को भजन, चाकरी र चाप्लुसीको जमाना आएजस्तो छ । एकोहोरो जमाना । आफ्नो टिप्पणीको मर्यादा वा अरूलाई पुग्ने क्षति र पीडाप्रति बेपर्बाह छ यो पुस्ता । 

संस्कारमा रुढता पनि छ, तत्जन्य विकृति पनि छन् । यस्ता विकृत परम्परालाई निराकरण गर्न यी माध्यम उपयुक्त हतियार हुनसक्छन् । तर, हामी कसरी प्रयोग गर्छौँ ? कसरी उपयोग हुँदैछौँ ? स्वयंले एकपटक आआफ्नै प्रस्तुति पढौँ ।