काठमाडौं । नाटकको शो सकिँदा करिब ९ बज्थ्यो । बानेश्वर, थापागाउँबाट इमाडोलस्थित घर पुग्दा रात छिप्पिसकेको हुन्थ्यो । त्यसैले गोविन्द (पराजुली) बिहान अबेरसम्म सुत्थे । शनिबारको दिन थियो । निद्रामै रहेका गोविन्द मोबाइलको रिङटोनले बिउँझिए । मोबाइलमा कसैले भनिरहेका थिए, ‘सर, नमस्ते ! म...। अहिले म लमजुङको बेसीसहरबाट काठमाडौंको गाडी चढ्न लागेको छु, म तपाईंको नाटक (यौटा सपनाको अवसान) हेर्न आउन लागेको । म आजै लमजुङ फर्किनुपर्छ, त्यसैले मलाई डेको शोको एउटा टिकट लिइदिरहनुस् है ।’

नाटक हेर्नेको भीड हुन्थ्यो । त्यसमा पनि बिदाको दिन अधिकांश टिकट अगाडि नै ‘बुक’ भइसकेको हुन्थ्यो । “त्यसरी फोन आाउँदा टिकट कसरी म्यानेज गरिदिने भनेर समस्या नै हुन्थ्यो,” गोविन्द नोस्टाल्जिक हुन्छन् ।

यो त एउटा उदाहरण मात्र हो । यसरी ‘यौटा सपनाको अवसान’ हेर्न धेरै ठाउँबाट दर्शक आएको गोविन्दलाई याद छ । नाटक सकिनु केही दिनअगाडि मण्डला थिएटर पुग्दा निर्देशक अनुप बराल ‘उहाँ कालिम्पोङबाट यो नाटक हेर्नकै लागि मात्र काठमाडौं आउनुभएको’ भन्दै एक अधबैँसेसँग गफिरहेका थिए ।

नाटकले राम्रो कलेक्सन गर्‍यो । यौटा सपनाको अवसान चैत १० देखि वैशाख १३ गतेसम्म चल्यो । नाटक ३६ शोसम्म चलेको थियो । त्यसमध्येको एउटा शो निस्ट कलेजले बुकिङ गरेको थियो ।

नाटकले कुल २३ लाख १६ हजार रुपैयाँ कलेक्सन गर्‍यो । एक शोबाट सबैभन्दा कम ४० हजारदेखि अधिकतम एक लाख दुई हजारसम्म कलेक्सन भएको नाटकका प्रोडुसर गोविन्द पराजुली बताउँछन् । “मण्डला थिएटरमा हाउसफुल हुँदा एक लाख दुई हजार रुपैयाँ कलेक्सन हुँदो रहेछ,” उनले भने ।

नाटकले राम्रो कलेक्सन गर्‍यो । गोविन्दकै शब्दमा – अपेक्षा गरेभन्दा पनि राम्रो । लगानी भने उठाउन सकेन । कारण, नाटकमा लगानी धेरै थियो । आफूले ‘यौटा सपनाको अवसान’मा साढे २५ लाख रुपैयाँ लगानी गरेको उनी बताउँछन् ।

यो नाटकका केही आफ्नै विशेषता थिए । १. निकै लामो (तीन घण्टा) । २. मध्यान्तर । ३. भव्य डिजाइन । ४. भव्य सेट आदि ।

यौटा सपनाको अवसान तीन घण्टा लामो थियो । नाटकमा मध्यान्तर थियो । कमै नाटकमा मात्र मध्यान्तर हुन्छ । यसअघि, करिब एक दशकअगाडि मञ्चन गरिएको नाटक ‘जात सोध्नु जोगीको’मा पनि मध्यान्तर थियो । त्यसपछिको यो नाटक नै मध्यान्तर हुने पहिलो हो ।

आफूले सेटमा मात्र पाँच लाख रुपैयाँ खर्चिएको गोविन्द बताउँछन् । सेटको डिजाइनरलाई मात्र आफूले डेढ लाख रुपैयाँ तिरेको उनले सुनाए । सेटको डिजाइन थ्रीडीमा गराइएको उनले स्मरण गरे । “कहाँ के हुन्छ भनेर हामीले थ्रीडीमा डिजाइन गरेका थियौँ । कहाँ के हुन्छ भनेर हामीलाई पहिला नै थाहा थियो,” उनी भन्छन् ।

विप्लव प्रतीकले दुई वर्षअगाडिदेखि नाटकको अनुवाद सुरु गरेका थिए । आठौँ ‘ड्राफ्ट’ फाइनल गरेको स्मरण गर्दै गोविन्द तीन महिना प्रोडक्सनमा लागेको बताउँछन् । ४० दिन रिहर्सल गरेर ३६ शो मञ्चन गरेका कलाकारको कुल पारिश्रमिक साढे १० लाखभन्दा माथि थियो । नाटकमा १६ कलाकार थिए ।

‘बिग बजेट’का नाटक अक्सर १८ देखि २० लाखसम्म तयार हुन्छन् । तर, गोविन्दले साढे २५ लाख खर्चिए । बक्सअफिसबाट नाटकको ‘ब्रेकइभन’ हुन सकेन । सम्भावना भने अझै छ ।

कसरी ?

नाटकको सेट बिक्रीको तयारी गरिरहेका छन्, गोविन्द । पूर्वी नेपालको एउटा फ्याक्ट्रीले सेट खरिदका लागि चासो देखाएको छ । “त्यो फ्याक्ट्रीले यो सेट खरिद गरेर आफ्नो फ्याक्ट्रीमा गेस्टहाउसको रूपमा राख्ने कुरा भइरहेको छ । तर, एक चरणमा कुरा भएको हो । फाइनल भइसकेको छैन,” गोविन्द भन्छन्, “केही होटेलहरूले पनि खरिदका लागि चासो देखाइरहेका छन् ।”

यसअघि, ‘सकुन्तलाको औँठी’ नाटकमा प्रयोग गरिएको औँठी लिलाममा राखिएको थियो । त्यो २५ हजारमा बिक्री भएको थियो ।

दर्शकले नाटक मन पराए । समीक्षा राम्रो आयो । विभिन्न सहरबाट नाटकको माग पनि भयो । तर, गोविन्दले त्यो सम्भावना देखेनन् । कारण, सेट लैजानै समस्या छ । लगेर त्यसलाई सेटअप गर्न नै समस्या, पैसा धेरै खर्च लाग्छ । त्यसमा पनि काठमाडौंमा व्यस्त कलाकार नाटकमा छन् । उनीहरूको ‘एग्रिमेन्ट’ सकिइसकेको छ । फेरि नयाँ एग्रिमेन्ट गरेर जाँदा त्यहाँ पनि नाटक ब्रेकइभनमा जान्छ भन्ने निश्चित छैन । त्यसैले गोविन्दले काठमाडौंबाहिर नाटक लैजाने सोच बनाएनन् ।

नाटकप्रति दर्शकले देखाएको माया भने उनले सम्झिरहेका छन् । “तीन घण्टा लामो नाटक दर्शकले हेछन् कि हेर्दैनन् भन्ने डर थियो । मध्यान्तरमा निस्किएका दर्शक फेरि थिएटर नफर्किएलान् कि भन्ने त्रास थियो । तर, त्यसो भएन,” उनी भन्छन्, “तीन घण्टा लामो नाटक सकिँदा करिब ९ बज्न लागेको हुन्थ्यो । त्यस्तो अँध्यारोमा पनि दर्शक उभिएर स्ट्यान्डिङ अवेसन दिनुहुन्थ्यो । र, नाटकको तारिफ गरेर फर्किनुहुन्थ्यो ।”

नाटकले राम्रो कलेक्सन गरे पनि उच्च लगानी रहेकै कारण ब्रेकइभनमा पुग्न नसकेको उनी बताउँछन् । सामान्य नाटक भइदिएको भए राम्रो फाइदा हुने उनको भनाइ छ ।

किन यति धेरै खर्च ? 
गोविन्दलाई बिनाकुनै सम्झौता कथाले मागेजति खर्च गरेर ‘क्वालिटी’को नाटक बनाउने रहर थियो । प्रोडक्सन भ्यालु हाई भएको नाटकका लागि उनले दुई वर्षअगाडि फर्पिङ पुगेर अनुप बराललाई आफ्नो योजना सुनाए । अनुपले नाटककार आर्थर मिलरको ‘डेथ अफ सेल्सम्यान’ (नेपाली रूपान्तरण – यौटा सपनाको अवसान) आफूले वर्षौँ पहिलादेखि बनाउन चाहेको बताए । ‘त्यही गरौँ न त’ अनुपले भने । गोविन्दले ‘हुन्छ’ भने । अनि सुरु गरेका थिए, विप्लप प्रतीकले ‘डेथ अफ सेल्सम्यान’को अनुवाद ।

र, एक्टर स्टुडियो तथा मण्डला थिएटरको सहकार्यमा गो–विन प्रोडक्सनले नाटक मञ्चन गर्ने निधो गरेपछि काम सुरु भएको थियो ।

बक्सअफिसबाट लगानी नउठे पनि सेटको ‘रि–सेल’ र साथीहरूले गर्ने सहयोगबाट ब्रेकइभनमा पुगिने गोविन्दको अपेक्षा छ । “मलाई केही मेरा साथीहरूले ‘तिमीले भनेजस्तो नाटक गर, लगानी उठेन भने केही सहयोग हामी गर्छौँ’ भनेर भनेका थिए,” गोविन्द भन्छन्, “साथीहरूले केही सहयोग गरे भने ब्रेकइभन हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।”

केही फेस्टिभलमा पनि प्रयास गर्ने उनको तयारी छ । एनएसटीमा समेत प्रयास गर्ने उनले सुनाए ।

मार्केटिङमा नयाँपन 
गोविन्द यो नाटकमा आफूले मार्केटिङ पनि नयाँ तरिकाले गरेको बताउँछन् । पब्लिसिटीका लागि अनकोर मिडियासँग सहकार्य गरेका उनले डिजिटल मार्केटिङ गरे । कुन दिन मार्केटिङका लागि कुन कन्टेन्ट बजारमा ल्याउने पहिला नै तयारी गरेको उनी स्मरण गर्छन् ।

सामान्यतः नाटकको पब्लिसिटी सामाजिक सञ्जालमा मात्र गर्ने गरिन्छ । यसभन्दा बाहिर निस्किएर आफूले मार्केटिङका लागि नयाँ तौरतरिका अपनाएको उनी सुनाउँछन् । “कुन दिन कुन कन्टेन्ट दिने हामीले मञ्चन सुरु हुनुभन्दा अगाडि नै तयारी गरेका थियौँ,” उनले सुनाए, “हामीले हाम्रो नाटकको कन्टेन्टलाई नै पब्लिसिटीको टुल्स बनायौँ । जुन हाम्रा लागि आफैँमा नयाँ थियो ।”

गोविन्द आफैँमा उच्च कलाचेत भएका व्यक्ति हुन् । उनले प्रोड्युस गरेको यो पहिलो नाटक थिएन । सात वर्षअगाडि ‘ऊ कसको’ र त्यसको एक वर्षपछि ‘एक बोली एक दाम’ निर्माण गरेका थिए । नाटकसँगको उनको साइनो यति मात्र पनि होइन ।  उनले ‘कोमा–अ पोलिटिकल सेक्स’, ‘हारजित’ ‘मजिपा लाखे’लगायत नाटकमा अभिनय पनि गरेका छन् ।

त्यसअघि, गोविन्दले सन् २०१० मा राष्ट्रिय नाचघरमा ६ महिनाको अभिनय सिकेका थिए । २०११ मा एनएसडीबाट उनले एक महिनाको थिएटर वर्कसप लिने मौका पाए उनले । 

एकातिर अभिनयमा थिए गोविन्द, अर्कोतर्फ म्यानेजमेन्टको विद्यार्थी । थिएटरहरू खुल्नेक्रम बढिरहेको थियो । राम्राराम्रा कलाकार थिएटरमा थिए । सम्भावना बोकेका कलाकार थिएटरमा आउनेक्रम जारी थियो । तर, खोइ व्यवस्थित थिएटर ? आर्थिक रूपमा बलियो थिएटर खोइ ? थिएटरलाई थप बलियो बनाउन यसको व्यवस्थापीय पक्ष हेर्न जनशक्ति पनि त चाहियो । छ ? छैन । त्यसपछि गोविन्दले निर्णय गरे–  थिएटरलाई व्यवस्थित बनाउन यसको व्यवस्थापकीय पक्ष पनि हेर्छु ।

“कलाकारहरूले जति इफोर्ट दिएका छन्, त्यति व्यवस्थित उनीहरूका प्रोजेक्ट र थिएटर नदेखेपछि मैले यो पाटोमा काम गर्नुपर्छ भनेर प्रोडक्सन र फाइनान्स म्यानेज गर्न थालेँ,” उनी भन्छन् ।

अभिनय र व्यवस्थापन दुवैलाई सँगसँगै अगाडि बढाइरहेका बेला गोविन्दले सन् २०१९ मा आर्ट म्यानेजरहरूका लागि दिइने फेलोसिप पाए इन्डियामा । त्यहाँ दक्षिण एसियाली देशका १५ आर्ट म्यानेजरहरू छनोट भएका थिए । त्यो वर्कसप लिएपछि उनलाई आर्ट, थिएटर र प्रोजेक्टहरूको म्यानेज कसरी गर्ने भन्ने ठूलो ज्ञान प्राप्त भयो । त्यसपछि उनले कलाको व्यवस्थापकीय पक्षलाई केन्द्रमा राखेर काम गर्ने निर्णय गरे । मण्डला थिएटरको सीईओ समेत रहेका गोविन्द व्यवस्थापन बलियो नबनेसम्म कला पक्ष बलियो नहुने तर्क गर्छन् ।

नेपालको थिएटरलाई उकास्न व्यापारिक घरानाको प्रवेश आवश्यक रहेकामा उनको जोड छ । “व्यापारिक हिसाबले नसोचेसम्म थिएटरहरू अगाडि बढ्न सक्तैनन् । प्यासनले मात्रै सधैँ थिएटर र कला चल्दैन,” गोविन्द भन्छन्, “म बिजनेस हाउसहरूलाई भन्छु– हामीसँग धेरै सम्भावनाहरू छन्, मात्रै लगानीको अभावमा त्यसका ढोकाहरू खोल्न सकिएको छैन । व्यापारिक घरानाको सहयोग रहने हो भने धेरै काम गर्न सकिन्छ ।”

भारतलगायत विश्वका धेरै देशका थिएटरमा ठूला बिजनेस घरानाको प्रवेशका कारण कला क्षेत्रमा धेरै काम भएको उनको भनाइ छ । लगानी अभावमा सम्भावनाका ढोका उघ्रिन नसकेको भन्दै गोविन्द यसतर्फ नेपालका ठूला व्यापारिक घरानाको ध्यान चाँडै खिचिनेमा आशावादी छन् ।

‘यौटा सपनाको अवसान’ हेर्न आएका केही उद्योगीले थिएटरमा पनि ठूलो सम्भावना रहेको तर आफूहरू आजसम्म अनविज्ञ रहेको बताएको गोविन्दले सुनाए ।