संस्कृति कुनै पनि मुलुक र समाजको धड्कन हो । भनिन्छ, समग्र पर्यावरणमा मानव जातिले सृजना गरेका सबै कुरा संस्कृति हुन् । मानिसको समग्र जीवन शैली, चिन्तनप्रणाली, मनोवेग, संवेग आदि सबै संस्कृतिबाटै अभिप्रेरित हुन्छन् । जीवन र जगतलाई हेर्ने दृष्टिकोण, परिवर्तनप्रतिको रूचि, अरूचि तथा श्रमप्रति सम्मान वा उपेक्षाजस्ता महत्त्वपूर्ण विचार र व्यवहार पनि संस्कृतिले नै निरूपण गर्दछ । 

लोकजीवनका आस्था, विश्वास, परम्परा र रीतिरिवाज संस्कृतिमै अन्तध्र्वनित भइरहेका हुन्छन् । संस्कृतिकै प्रभावले मानिस मानिसबीचमा भिन्नता देखिएको हो । वास्तवमा मानिसको मूल प्रवृत्ति र व्यक्तित्व निर्माणमा संस्कृतिले ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ । संस्कृतिले नै मानिसलाई जैविक प्राणीबाट सांस्कृतिक प्राणीमा रूपान्तरण गरेको हो । मानिसलाई पशुजगतबाट अलग्याएर विवेकशील धरातलमा उभ्याउने महत्त्वपूर्ण पक्ष संस्कृति नै हो ।

विविधतायुक्त हाम्रो समाजमा सबै जातिजातिले हुर्काएको आस्था र विश्वासहरूको सङ्गालो हो – नेपाली संंस्कृति ।

त्यसैले सांस्कृतिक विविधताका दृष्टिले नेपाल सम्पन्न र समृद्ध मानिन्छ । संस्कृतिको अध्ययन र अन्वेषणका लागि आश्चर्यलाग्दा विषयवस्तुको अपार भण्डार छ नेपालमा । मनमोहक प्रकृतिले मात्र हैन विविधतायुक्त संस्कृतिले पनि सुशोभित तुल्याएको छ नेपाललाई । तर, नेपाली संस्कृतिका  आधारभूत पक्षमा वैज्ञानिक तथा वस्तुवादी दृष्टिकोण र विश्लेषणको अभाव अझै खट्किन्छ  । 

संस्कृतिको सही पहिचान वर्तमान परिदृश्यलाई मात्र हेरेर संभव हुँदैन । ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्य र आर्थिक जीवन प्रणालीको विशिष्ट सन्दर्भहरूबाट अलग्याएर संस्कृतिको यथार्थ मूल्यांकन हुन सक्दैन । इतिहासको कसीमा जा“च्दामात्रै नेपाली संस्कृति के कसरी परिवर्तन र रूपान्तरण हुँदै वर्तमान स्वरूपमा आइपुगेको हो भन्ने निर्क्योल गर्न संभव हुन्छ । विविध कालखण्डमा नेपालमा देखापरेका संस्कृतिका विविध भावधाराको आकलन गर्न ऐतिहासिक सन्दर्भहरू केलाउनु आवश्यक हुन्छ । नेपाली संस्कृतिले समग्र समाजलाई कतातिर डोर्‍याउँदै लगिरहेछ भन्ने बुझ्न पनि वस्तुवादी विश्लेषणको खाँचो पर्छ ।

संस्कृतिको चरित्र निरूपण गर्ने गम्भीर सबालमा हामीकहाँ केही अन्योलपूर्ण चिन्तन पाइन्छन् । इतिहास र संस्कृतिका निर्माता एकाध राजा वा महाराजालाई मानेर त्यसैको सेरोफेरोमा टाक्सिरहने यो चिन्तनको धरातल ढुलमुले आदर्शवाद हो । यस्तो प्रवृत्ति कुनै राजा वा शासक खलकको स्तुति र वीरगाथामै रमाउन मन पराउ“छ । यसले विजेता वा शासक खलकले अपनाएका परम्परा र जीवनशैलीलाई नेपाली संस्कृतिको मेरुदण्ड मानेर त्यसको अतिशयोक्तिपूर्ण विश्लेषण गर्छ । यो प्रवृत्ति कुनै राजखलकको वंश परिवर्तनलाई नै इतिहासको युगान्तकारी घट्ना मान्छ अनि त्यसैलाई आधार बनाएर इतिहास र संस्कृतिको विकास तथा परिवर्तनको विवेचना गर्न रूचाउँछ । 

यस प्रकारको चिन्तनले अमुक राजाका पालामा नेपाली समाज र संस्कृतिको आधारभूत चरित्र नै फेरिएको अलौकिक एवं हास्यास्पद विश्लेषण गर्छ । यसले नेपालको सांस्कृतिक विविधताको संवेदनशीलतालाई बेवास्ता गर्दै विजेता शासक वर्गले अपनाएको संस्कृति नै नेपाली संस्कृति हो भन्ने एकाङ्गी तर्क अघि सार्छ । एकताको नाममा विविधता मेटाउन खोज्ने यस्तो चिन्तनबाट नेपाली संस्कृतिको सही पहिचान र प्रस्तुतिमा बाधा पुगिरहेको छ । बृहत्तर नेपालको उदय पश्चात्  विजेताको उन्मादमा हुर्किएका यस्ता चिन्तन र प्रवृत्तिहरूले नेपालका विविध जातिजनजातिबीच सांस्कृतिक सद्भाव बढाउने भन्दा बिथोल्ने काम नै बढी गरेकाले यस्तो चिन्तनको निरर्थकता स्वतः पुष्टि भएको छ । 

वास्तवमा सबै कुराको निर्माता र निर्णायक शक्ति भनेका जनता नै हुन् । जनताको सामथ्र्य,  शक्ति र क्रियाशीलता नै इतिहास र संस्कृतिका अपूर्व ऊर्जा हुन् । संस्कृतिको संरचना निर्माणमा जनसाधारणको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

आफू बाँचेको भौतिक र सामाजिक परिवेश, तिनीहरूसँगको अन्तरक्रिया र जीवन निर्वाहका क्रियाकलापमा विकसित हुँदै जाने विशेष प्रणालीले संस्कृतिको स्वरूप निरूपण हुँदै जान्छ । यसरी जनसमुदायको जीवनक्रिया नै संस्कृतिको सृजना स्रोत र भावधरातल हो ।

जनतालाई केन्द्रमा राखेर इतिहास र संस्कृतिको विश्लेषण गर्ने प्रवृत्ति वस्तुवादी चिन्तन प्रणाली हो । बहुलवादी नेपाली समाजले हुर्काएको विविधतायुक्त संस्कृति नै नेपालको विशिष्ट यथार्थ हो भन्ने आत्मसात् गर्नु पनि वस्तुवादी चिन्तन हो । यसरी विश्लेषण गर्दामात्र नेपाली संस्कृतिको यथार्थ तस्बीर हाम्रो सामुन्ने उभिन सक्छ । 

समाजमा विद्यमान आर्थिक जीवन प्रणालीबाट अलग्याएर संस्कृतिको प्रवृत्ति केलाउन सकिँदैन । राजनीति, संस्कृति आदि सबैको मूल आधार भनेकै आर्थिक जीवन प्रणाली हो । सामाजिक सम्बन्ध, रीतिथिति, जीवनशैली र आपसी व्यवहारलाई त्यस समयको आर्थिक प्रणालीले नै दिशा र आकार दिन्छ । आर्थिक जीवन प्रणालीमा आएको परिवर्तनसँगै संस्कृतिमा पनि क्रमशः परिवर्तन र रूपान्तरण हुँदै जान्छ । संस्कृति कोठाको भित्तामा झुन्डिएको तस्बिरजस्तो सँधै स्थिर रहने वस्तु हैन । विकासक्रमको इतिहासले भन्छ– मानव जातिको आरंभिक लामो जीवन जंगल, गुफा तथा ओढारमा बितेको थियो । त्यस परिवेशमा स्वभावतः सबैले मिलेर काम गर्ने र बरावरी बाँडेर खाने सामाजिक क्रियाको विकास भयो ।

आर्थिक प्रणालीको यस परिवेशले तत्कालीन मानव समाजमा   सामुदायिक चेत र जिम्मेवारीको सूत्रपात गरायो । यही चलन आरंभिक संस्कृतिको पहिलो मानवीय चेतना थियो । समयक्रममा घुमन्ते जीवनलाई परित्याग गरेर मानिसले कृषिजन्य आर्थिक प्रणालीमा हाम्फाल्यो र निजी संपत्तिको प्रादूर्भाव भयो । कृषिजन्य आर्थिक प्रणालीकै जटिल संरचनामा सामन्तवादको उदय भयो । सामन्तवादी आर्थिक प्रणालीले दास प्रथा जन्म दियो जो नेपालमा कानुनतः हटे पनि अर्कै स्वरूपमा आजसम्म विद्यमान छ । सामन्तवादकै सेरोफेरोमा  वर्गभेद, जातिभेद, छुवाछुत र सतीप्रथा जस्ता सामाजिक विकृतिहरू पनि नेपाली समाज र संस्कृतिमा भित्रियो ।  

समाजको आर्थिक जीवन प्रणालीसँग गाँसेर इतिहास–संस्कृतिको अवलोकन गरियो भनेमात्र यसका उतारचढावका महत्त्वपूर्ण सूत्र फेला पर्छन् ।  

नेपाली संस्कृतिभित्रका बलिया र दुर्बल पक्षलाई वस्तुवादी ढङ्गले केलाउन खोज्दा यसतर्फ पनि ध्यान पुर्‍याउनु आवश्यक हुन्छ । समयका विविध कालखण्ड काटेर नेपाली संस्कृति आजको अवस्थामा आइपुगेको छ । नेपाली इतिहासको एउटा लामो कालखण्ड सामन्तवादको प्रभाव र प्रभुत्वमा रहयो । नेपाली समाजमा व्याप्त भाग्यवादी संस्कृति त्यसैको प्रतिफल हो ।

भूत, प्रेत, ख्याक, पिशाचको मनोवैज्ञानिक दबाबले लामो समयसम्म नेपाली समाज आक्रान्त भयो । शासक खलकको गुणगानमा चाकडीको संस्कृति हलक्क मौलायो । स्वर्ग र नरक अनि पूर्वजन्म र भाग्यको कथामा जनसमुदायलाई अल्मल्याउने संस्कृतिको सञ्जाल त्यसैबेला व्याप्त भयो ।

पौरख र परिश्रमबाट टाढिदै गएका सामन्त शासकहरू र तिनका चाटुकारहरूले यसमा मलजल हाल्दै गए । परिणामतः ऐजेरुझैँ पलाउँदै गएको यो प्रवृत्ति अझै पनि हाम्रो समाजको तीव्र रूपान्तरणमा वाधक बनिरहेकै छ । सामन्तवादले तेर्स्याइदिएको भाग्यवादी संस्कृतिको प्रभावका कारण आफ्नै बुद्धि र मेहनतभन्दा कुनै चमत्कारको बलमा केही पाउने आशा गर्ने प्रवृत्ति पनि व्याप्त छ हाम्रो समाजमा ।  

नेपाली संस्कृतिभित्र दुर्बल पक्षहरूमात्र हैन सबल पक्ष पनि छन् । नेपाली संस्कृतिको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो यसमा अन्तर्निहित पौरख र परिश्रमको चेत हो ।

तर त्यसखाले प्रवृत्ति र चेतनाको विस्तृत खोजी, पहिचान र संरक्षण हुन सकिरहेको छैन । नेपाली समाजमा कतिपय यस्ता वर्ग र समुदाय छन् जो निरन्तर आफ्नै पौरख र परिश्रममा बाँचिरहेकाछन् र अझै बाँच्न चाहन्छन् । ढाँट र छलकपटको खेती गर्न उनीहरू जान्दैनन् ।

सरलता, निष्कपटता र उदारता उनीहरूको सांस्कृतिक जीवनका बलिया पक्ष हुन् । आफ्नै परिश्रम र पसिनाबाट आर्जित वस्तुमा गर्व गर्नु तिनको पौरखवादी संस्कृतिले सिकाएको उत्कृष्ट चेतना हो । 

खोजी गर्ने हो भने पौरख, परिश्रम र उत्पादनमुखी मूल्यमान्यतामा आधारित रीतिस्थिति हाम्रो समाजमा धेरै पाइन्छन् ।

प्राक्संस्कृतिको अवशेषका रूपमा अझसम्म पनि नेपाली संस्कृतिमा साझा चौतारी, साझा गौचरन, बनजंगल, धारा, कुवा, पोखरी आदिको संरक्षण गर्ने सांस्कृतिक चेत बाँकी नै छ ।  व्यक्तिले सबैका लागि र सबैले व्यक्तिका लागि काम गरिदिने हुरी, पर्मजस्ता अनेकौ उन्नत संस्कृति पनि हाम्रा गाउँघर र पहाडहरूमा जीवितै छन् ।

जातिभेदको विस्मयकारी परम्पराभन्दा फरक अपेक्षाकृत समतामूलक समाज र संस्कृति पनि हाम्रा कतिपय जनजातीय समुदायहरूले जोगाइराखेका छन् ।

महिलालाई संकुचनको घेराभित्र नराखेर सम्मानजनक व्यवहार गर्ने सांस्कृतिक समुदायहरू पनि हामीसँगै छन् । आफ्नो अपूर्व सीप र सृजनाले मुलुक, समाज र संस्कृतिलाई सुन्दर र समृद्ध बनाइराख्ने शिल्प सौन्दर्यका धनी शिल्पकार र कालिगढ परम्परा पनि नेपालमा जीवितै छन् । 

नेपाली संस्कृतिको कुरा गर्दा यसमा अन्तर्निहित गतिमयता र लचकताको चर्चा गर्नु पनि  उत्तिकै आवश्यक हुन्छ ।

आजभोलि सांस्कृतिक गतिशीलता र परिवर्तनको केन्द्रस्थल नेपालका सहर बजारहरू भएका छन् । सहर बजारको आर्थिक जीवन प्रणालीमा देखापरेको व्यापक विस्तार र परिवर्तनले सहरी संस्कृतिमात्र हैन ग्रामीण समाज र संस्कृतिसमेत प्रभावित हुनथाल्नु यसैको एक उदाहरण हो ।

सहर बजारको परिवर्तनबाट ग्रामीण समाजमा विद्यमान पुरातनवादी सोच र संस्कृतिको जग पनि क्रमशः हल्लिन थालेको देखिँदैछ । सहर बजारस“ग निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्ने कारणले यहाँको नवीन सोच र संस्कृतिको गुञ्जन चारैतिर फैलिँदैछ ।

आर्थिक जीवनलाई क्रियाशील बनाउने क्रममा मानिसहरू परम्परागत सांस्कृतिक बन्धनलाई भत्काउँदै नयाँ परिवेश अनुकूल आफ्नो तीव्र रूपान्तरणतर्फ अग्रसर हुँदैछन् । सहर बजारको आर्थिक जीवनमा समाहित हुँदैगएको नयाँ पिढीमा जातपात, धर्म, वंश परम्पराका सांस्कृतिक संकुचनहरू बिस्तारै मेटिँदै गएका संकेतहरू देखिँदैछन् । नेपाली संस्कृतिभित्रको यो गतिशीलताले एउटा नौलोे र फराकिलो धरातल सृजना गर्दै जाने राम्रो लक्षण पनि देखाएको छ ।

नेपाली संस्कृतिका यस्ता अनेकन् संवेदनशील आयामहरूको गम्भीर विवेचना हुन बाँकी नै छ । संस्कृति संरक्षण र संवर्धनकै प्रश्नमा पनि सामाजिक जीवनलाई निरन्तर ऊर्जा दिइरहने गतिशील र पौरखवादी संस्कृतिको पक्षपोषण गर्नु युक्तिसंगत ठहरिन्छ ।

समाजलाई अग्रगामी दिशातिर उन्मुख हुन नदिने परम्परा र रीतिरिवाजलाई संस्कृतिको नाममा जोगाईराख्दा समाज र संस्कृति दुवै टाक्सिन्छ, फड्को मार्न सक्दैन । यी सबै पक्षको खोजीनीति र विवेचना गरी नेपाली संस्कृतिलाई गतिमय बनाउन अत्यन्तै आवश्यक छ । आखिर हामीले गर्व र गौरव गर्ने त हाम्रो पौरखी संस्कृतिको नै हो । रुढीग्रस्त संस्कृतिको हैन ।