अहिले माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई) उत्तीर्ण हुँदा विद्यार्थी भाइबहिनीलाई अभिभावकले के के उपहार दिन्छन् होला ? वा उपहारमा आफ्ना अभिभावकसँग  विद्यार्थीले  के  माग्छन् होला ?  ल्यापटप, स्मार्ट वाच, महँगा मोबाइल वा यस्तै अन्य केही ग्याजेट ? 

अहिलेको एसईईजस्तै हाम्रो पालामा विद्यालय अध्ययनको अन्तिम परीक्षालाई प्रवेशिका (एसएलसी) भनिन्थ्यो । एसएलसी अर्थात फलामे ढोका । 

हुनत, हामी हुर्केको गाउँघरमा अभिभावकबाट अहिलेजस्तो उपहार पाउने कुरा कल्पना बाहिरको हुन्थ्यो । तर, मेरो हकमा त्यस्तो भएन । मैले एउटा उपहार पाएको थिएँ । त्यो  उपहार मेरो रुचिअनुसारको  भने थिएन । अझ भनौँ त्यो उपहार ममाथि थोपरिएको थियो । जबरजस्ती लादिएको थियो ।

हाम्रो एसएलसी परिक्षा सकिएको केही सातापछि बाबा बेल्टार हटिया जानुभयो ।  बेल्टार दक्षिणी खोटाङ र भोजपुरदेखि हालको चौदण्डीगढी नगरपालिका आसपासको प्रमुख व्यापारिक केन्द्र हो जहाँ अहिले पनि हरेक बिहीवार ठूलो हटिया लाग्ने गर्छ ।

बाबाले बजार वा कतैबाट आउँदा हामीलाई केही खानेकुरा, खेलाउने कुरा वा कुनै उपहार ल्याइदिएको मलाई याद छैन । त्यो दिन भने फरक भयो । उहाँले मलाई नै भनेर एउटा बडो उदेकलाग्दो उपहार लिएर आउनुभएको थियो । उपहार देखेपछि म  आश्चर्य चकित भएको थिएँ । 

म एसएलसी दिएर रिजल्ट पर्खेर बसेको त्यो साल हाम्रो घरमा एक हल गोरु र अर्को एउटा हल नभएको गोरु पनि थियो - कजुवा गोरु।   त्यही कजुवा गोरु सँगै मेरो उपहार ग्वालीमा मस्त घाँस खाँदै उग्राई रहेको थियो । दाम्लोमा बाँधिएर घाँस खाँदै गरेको त्यो उपहारले मलाई हेर्दै गिज्याए झैँ लागिरहेको थियो ।

हाम्रो बाबा मलाई साऱ्है सरल मिजासको लाग्नु हुन्छ । त्यस्तै हुनुहुन्छ पनि। मलाई त्यो दिन भने जस्तो सोचेको थिएँ उहाँ त्यस्तो फिटिक्कै लागेन। एउटा गोरु ल्याएर थप दुइटा गोरु तह लगाउन खोज्ने मान्छेलाई कसरी सरल भन्न सकिएला र ? 

मेरो उपहार देखेर म प्रतिक्रिविहीन भएको थिएँ । अझ भनौँ रुनु र हाँस्नुको दोसाँधमा थिएँ । त्यही बेला नेपथ्यमा हरिवंश आचार्यको “हाम्री आमा साह्रै नै  बाठी छिन्………” बोलको   गीत “हाम्रा बाउ साह्रै नै बाठा छन्, एउटा गोरु किनेर दुइटा दा'का छन्।”  बजिरहे झैँ लाग्यो ।

घरको दलानमा झुन्डिएको रेडियो तिर हेरेँ । रेडियो शान्त छ ।  रेडियो बजेको थिएन । खासमा बजेको त मेरो मनमा ढ्याङ्ग्रो चाहिँ थियो । ढ्याङ्ग्रो मात्रै हैन, पूरै ब्यान्ड नै बजिरहेको थियो । 

खिन्न मनलाई सान्त्वना दिन भएभरको सबै सहानुभूति भेला गर्दै थिएँ मनमनै । त्यही बेला बाबाले नयाँ गोरुतिर आँखाको इसाराले संकेत गर्दै मलाई हेर्दै भन्नुभयो - "ऊ हेर ! तँलाई उपहार!! गोरु ल्याइदिएको छु । अब भोलिदेखि खेत बाँझो मार्नुपर्छ। ढिलो हुन लागिसक्यो।”  हतारो भावमा थप्दै भन्नुभयो  “सबैले बाँझो मारेर एकचास लाउन पनि थालिसके। हाम्रो भने बाँझो मार्नसमेत थालेको छैन।” म उहाँलेको कुराले फेरि झसङ्ग भएछु । 

भोलिपल्ट बिहान सबेरै उठेँ । आँगनमा दुई हल गोरुलाई आमाले भुसपानी दिइरहनु भएको थियो । नजिकै पारिगाउँ ढिम्की टोलका कामी माइला पनि हातमा लौरो र हल्लुँड बोकेर ठिक्क परेका छन्, खेतको मेलोतिर लाग्न । बाबा चाहिँ मेरो लागि हलो र जुवा निकाल्न ।

सबै चाँजोपाँजो मिलाइसकेर उहाँको निर्देशन आयो - “आज डुँगा खेतको कुलो मुनिको ठूलो गरोदेखि सुरू गर्नु । बाह्र नबजी गोरु नफुकाउनु नि । दस बजेतिर खाना भाइले मेलामा नै लिएर आउँछ, उतै खानु।” 

दुवै माइला गोरुलाई जुवामा नारेर काँधमा हलो बोकेर खेततिर लाग्यौँ । म भने मेरो उपहारलाई अघिअघि लाएर आफु चाहिँ पछिपछि हिँडिरहेको थिएँ। कसैलाई पनि पाएको उपहारले यति धेरै दुःख दिएको मैले थाहा पाएको छैन । अहिले पनि उपहार भनेपछि म तर्सिने गर्छु । 

दिन, साता गर्दै महिना बित्यो । दुई माइलाले बाँझो मार्न थालेको खेत एक चास, दुई चास, गजार गर्दै रोपाइँसम्म गर्न थालिएको थियो। लगभग सबै रोपाइँ सकिने क्रममा थियो। 

बेला आजभोलिकै जस्तो थियो । असार अन्तिम वा साउनको सुरु हुनुपर्छ ।  हाम्रो साजबोटे खेतमा ठूलो रोपाइँ हुन्थ्यो। मैजारो रोपाइँ । लगभग ८-१० हल गोरु र २०-२२ जना रोपारसहितको। एउटा सानोतिनो मेला झैँ हुन्थ्यो हाम्रो साजबोटे खेतको रोपाइँ। 

बाउसेले रोपो तयार पारिसकेका थिए । रोपारहर" कोही रोप्न व्यस्त थिए त कोही ब्याडबाट बीउ ओसार्दै थिए । रोपाइँमा म आफ्नै सुरमा थिएँ । रोपाइँको मजा लिइरहेको थिएँ। मजा त लाग्नै भयो म जोतिने दिन जो सकिँदै थियो।   

यत्तिकैमा एउटा आवाज एक्कासी मेरो कानमा ठोक्कियो। “ ए प्रदीप ! प्रदीप!! तेरो एसएलसीको रिजेल्ट आयो रे, रेडियोले समाचारमा फुक्दै थियो।” त्यो हाम्री आमाको आवाज थियो। आवाज आएतिर हेरेँ । उहाँलाई देखिन । फेरि आलीमा उक्लिएर तल साजबोटे खोलातिर हेरेँ । आमा खोला तर्दै गरेको देखेँ । आमा खाना लिएर आउनुभएको थियो मतिर हेर्दै फेरि उही कुरा दोहोऱ्याउनु भयो । जो सुन्न म विगत तीन महिनादेखि कुरेर बसिरहेको थिएँ – “तेरो रिजल्ट आयो रे !”   

आमाको मुखबाट त्यत्ति कुरा खस्न नपाउँदै म बुर्कुसी मारेर एकैपटक साजबोटे खोलामा पुगेँ । उहाँले भन्नुभयो, “खाना खाएर जा । तँलाई पनि यतै लिएर आएको छु।” म भने थप केही सुन्ने स्थितिमा नै थिइन । मेरो बुर्कुसीलाई आमाको अनुरोधले रोक्न सक्ने कुरै भएन । 

म हावाको बेगमा दौडिएर खोला तरिसकेको थिएँ। एकै फड्कामा घर आइपुगेँ । जिउमा लागेको हिलो पखाल्न हतार हतार नुहाएँ । लुगा फेरेर आँगनमा राखेको साइकल लिएर भोको पेट नै फत्तेपुर तिर हुइँकिएँ । 

त्यतिबेला परीक्षाको नतिजा थाहा पाउने एकमात्र माध्यम गोरखापत्र नै हुन्थ्यो । त्यो पनि पास भएको श्रेणी र फेलमात्र थाहा हुने । गोरखापत्रमा सिम्बल नम्बर भेटिए पास, नत्र फेल । अहिलेजस्तो रिजल्ट आउनासाथ मोबाइलमा सम्पूर्ण जानकारी कहाँ पाउनु ?  कुन विषयमा कति अंक आयो भन्ने थाहा पाउन त महिनौ कुर्नुपर्ने ।  त्यो स्कुलमा मार्कसिट आएपछि मात्र थाहा पाइन्थ्यो। 

बाटोमा राजावासको जंगलमा अनुज चौधरी भेटियो । अनुज पनि साइकलमा नै हुइँकिइरहेको थियो। दुवै भाइ फत्तेपुर पुग्यौँ। एउटा पीसीओबाट रमेश राउत दाइलाई फोन लगाएर रिजल्ट बुझ्यौँ ।      

रमेश दाइको काठमाडौंको कुलेश्वरमा इलेक्ट्रोनिक्स सामानको पसल थियो, त्यो पसल अझैसम्म पनि छ । रमेश दाइले बिहानै गोरखापत्रबाट हाम्रो स्कुलको  रिजल्ट टिपेर बस्नुभएको रैछ । “हेलो! म फलानो बोलेको” मैले फोनमा यति भन्न नभ्याउँदै रमेश दाइले रिजल्ट बताइदिनु भयो। 

हाम्रो ब्याजमा लगभग ६०/६५ जना जतिले एसएलसी दिएका थियौँ। मेरो अपेक्षा फस्ट डिभिजनकै थियो। तर खासगरी विज्ञान, ऐच्छिक कृषि र ऐच्छिक गणितको परीक्षा खासै राम्रो भएको थिएन । । अन्ततः रिजल्ट पनि त्यस्तै आयो । सोह्र जनामात्रै पास भयौँ सबै सेकेन्ड डिभिजनमा । अनुज खुसी थियो । म भने न खुसी, न त दुःखी नै । 

एसएलसी परीक्षा नतिजासँगै म जोतिने समय पनि लगभग सकिएको थियो। बिहान देखिको भोको पेट, रोपाइँको जोताइ र त्यसमाथि १५/१६ किलोमिटर बेपत्तासँगको साइकल हुइँक्याइले ज्यान लखतरान भएको थियो । दुवै भाइ एउटा होटलमा खाजा खाएर फेरि साइकल पेल्दै घरतिर लाग्यौँ । 

रिजल्ट बुझ्न जाँदाको जस्तो जोस, जाँगर र उत्साह फर्किँदा केही पनि बाँकी थिएन हामीमा । फलामे ढोकाको मनोवैज्ञानिक भारीले थिचिएर होला सायद हामी अलिक बढी नै थकित थियौँ । हाम्रो अवस्था चौतारोमा ठूलो भारी बिसाएर सुस्केरा हाल्दै आराम गरिरहेको भरियाको जस्तो थियो जसले पुनः आफ्नो भारी उठाएर गन्तव्य नाप्नु त छँदैथियो । हामीसँग पनि आगामी रुमानी यात्राको बाटो हाम्रो अगाडि तेर्सिरहेको थियो उच्च शिक्षा अध्ययनको । 

भर्खरै एसईईको नतिजा प्रकाशन भएको छ । हाम्रो बेलामा प्राप्तांकको आधारमा गरिने श्रेणी विभाजनलाई अहिले अक्षर ग्रेडिङ्गले विस्थापित गरेको छ । तर, एसईईलाई अझै पनि फलामे ढोकाको मनोविज्ञानको कृत्रिम हाउगुजीले भने छोड्न सकेको छैन । 

हाम्रा कलिला भाइबैनीले यस्ता कृत्रिम फलामे ढोकाविहीन यात्रा निर्वाध गर्न पाउन् । हाम्रो शिक्षा र परीक्षा प्रणालीमा प्रशस्त सुधारको खाँचो देखिन्छ जुन चाँडै भएको देख्न पाइयोस् । कुनै पनि परीक्षा र यसका नतिजाहरु विद्यार्थीको सिकाइ र विकासमा अर्को एउटा ईँटा थप्ने काममा सफल हुनसक्ने हुनुपर्छ न कि फलामे तगारो बन्ने । अब हुने कुनै पनि परिक्षा र यसका नतिजा हाम्रा नानीबाबुको यात्रामा तगारो नबनून् !