धेरै महिना भयो तर विश्व अर्थतन्त्र कोभिड–१९ महाव्याधिको सन्त्रासमा अल्झी नै रहेको छ । विश्व युद्धपछिको विकसित प्रविधिले डो¥याएको हाम्रो समाजले यस्तो भयंकर अनुभव यसअघि कहिल्यै गर्नुपरेको थिएन ।
के अब कोभिडको दोस्रो लहर र अरु कैयौं लहरहरूको शृंखला चल्ला त ? यो अत्यासलाग्दो प्रश्नले अहिले संसारकै नाकमुख सुकाएको छ । अझ नीति निर्माता तथा राष्ट्रिय राजनीतिक नेतृत्वलाई त झनै बढी अत्याएको छ । तर, उत्तर कसैलाई थाहा छैन । अत्यन्त उच्च प्रविधियुक्त र विश्वव्यापी आपूर्ति संजालका माध्यमले आपसमा जोडिएको विश्व बजारलाई आँखाले पनि देख्न नसकिने भाइरसले घुँडा टेकाएको छ ।
यसरी विश्व बजारमा अचानक ‘ब्रेक’ लागेको विषयलाई साधारण तवरमा केही अनुमान गर्नु गलत हुनसक्छ । अहिलेको जरुरत भनेको कोभिड–१९ को महाव्याधिसँग लड्नु नै हो । यो महाव्याधिले आर्थिक तथा सामाजिक दृष्टिमा अर्बौं जनसंख्यालाई प्रभावित पारेको छ र यसले आर्थिक एवं राजनीतिक शक्ति रुपान्तरणको गतिलाई तीव्रता दिएको छ ।
सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ यो समस्याको प्रभाव निकै लामो रहनेछ आउँदो केही महिना वा वर्षभन्दा पछिसम्म । भविष्यका इतिहासकार सन् २०२०को समीक्षा गर्दा ऐतिहासिक रुपान्तरणको आरम्भ बिन्दुका रुपमा चित्रण गर्नेछन् भनेर अनुमान गर्नु अतिशयोक्ति नहोला । यो समय भनेको अहिलेसम्म अवलम्बन गरिएको आर्थिक व्यवस्था र प्रकृतिसँगको हाम्रो असंगत व्यवहार मनन गर्दै अब उप्रान्त सशक्तरुपमा दिगो विकासको बाटोमा हिँड्ने प्रण गरेर अघि बढ्ने समय हुनेछ ।
यस्तो भएमा कोरोना भाइरसलाई एउटा जागरणकारी घटनाको रुपमा पनि चित्रण गर्न सकिनेछ । तर, आवश्यक रुपान्तरण गर्न चुक्याँ भने सन् २०२० मानव जातिको विनाशको शुरुआतका रुपमा अंकित हुनेछ ।
एउटा कुरो अहिलेनै निश्चित छ : यस संकटले मानव विकासका सन्दर्भमा हाम्रा मूर्खतापूर्ण सोचलाई थप अघि बढ्न दिनेछैन । धेरै लामो समयसम्म हाम्रो सोच एकोहोरो आर्थिक विकासले अनायासै पारेको दुष्प्रभावको उपचार भनेकै थप आर्थिक वृद्धि हो भन्ने थियो । टड्कारो प्रभाव र वैज्ञानिकले दिएको चेतावनीका विपरीत हामी प्रकृतिलाई नियन्त्रण गर्न सफल भयौँ भन्नेमा ढुक्क थियौँ । मानव जाति त ब्रम्हाण्डमा उपनिवेश फैलाउने सपना बुन्दै थियो । तर, सत्य चाहिँ के हो भने हाम्रो शक्तिको एउटा सीमा छ जुन हाम्रो चाहनाको क्षितिजसम्म मात्र फैलिएको छ । त्यसभन्दा परका सबै विषय हाम्रो ज्ञानको दायरामा अझै छैनन् ।
कोभिड–१९ संकटको तात्कालिक पाठ भनेको मानव समाजका लागि गहिरो जिम्मेवारी बोध हुनुपर्ने आवश्यकता नै हो । हामीमध्ये धेरैले आत्मपरक ढंगमा यो विषय मनन गरिरहेका छौँ । तर, प्रश्न चाहि के हामी सामूहिक ढंगले कार्य गरेर आफूले चाहेको परिवर्तन ल्याउन सक्छौँ भन्ने नै हो ।
यो संसारमा ७ अर्ब ७० करोड व्यक्ति बसोबास गर्छन् र यो संख्या २०५० सम्ममा ९ अर्ब ७० करोड पुग्ने अनुमान गरिएको छ । भौतिक वस्तुप्रतिको हाम्रो अतृप्त माग बढ्दै नै जाने देखिन्छ । यसरी अघि बढ्दा प्रकृतिले पुनःउत्पादन गर्नसक्ने क्षमताभन्दा हाम्रो माग निकै बढी हुनेछ । यो सत्यले एउटा भूगर्भीय काल निम्त्याएको छ जसलाई अंग्रेजीमा ‘एन्थ्रोपोसिन’ भनिन्छ । राम्रो वा नराम्रो जे भने पनि मानव जाति यस्तो अवस्थामा पुगेको छ जहाँ हाम्रा क्रियाकलापले संसारका सबै प्राणीलाई असर पर्छ । अर्थात् सम्पूर्ण जीवात्माको भविष्य मानवको क्रियाकलापमा निर्धारित छ ।
यस्तो अद्वितीय शक्तिसँगै जिम्मेवारी पनि अद्वितीय नै हुन्छ । औद्योगिक क्रान्ति अघिको समयसम्म मानव जातिले गरेको कुनैपनि क्रियाकलापले प्रकृतिलाइ खासै असर पार्दैन थियो । तर, अब मानव क्रियाकलापले प्रकृतिमा विषम र व्यापक प्रभाव पार्न थालेको छ । जनसंख्या वृद्धि तथा प्रविधिको विकासले बढाएको अति उपभोगले प्राकृतिक संशाधनमा ठूलो ह्रास आयो । प्रकृतिमा ह्रास आउने कुरा पहिलेका पुस्ताले सोच्नसमेत सकेका थिएनन् । यस्तो अनियन्त्रित विकासका कारण भएको उत्सर्जनले वातावरणको तापक्रम सोच्नै नसिकने गतिमा बढायो ।
अबको अवस्था भनेको मानव जातिले गल्ती बोध गर्दै जिम्मेवारीपूर्णरुपमा रुपान्तरणका लागि आँट गरेर दूरदृष्टिको सोचसहित अघि बढ्ने वा संसारको अन्त्यका लागि आँखा खुल्ला राखेर यमराजको वाहनको प्रतीक्षा गर्नेमात्र हो । कोभिड–१९को रुपमा यमराजको वाहनको एउटा खुट्टाको अवतरण भइसकेको छ ।
यस्तो अप्ठेरो चुनाव गर्नुपर्ने अवस्थामा सबैको मनमा धेरै प्रश्न हुन सक्छन् । अब आर्टिफिसियल इन्टलिजेन्स (कृत्रिम विद्वता) वा क्वान्टम कम्प्युटर के प्रयोजनका लागि हुन् ? अझै पनि धेरैजना अत्यन्त परिष्कृत हतियार बनाउन वा उपभोक्ताका लागि सहज हुने नवीनतम एप्स बनाउन लागिपरेका छन् । तर, हामीलाई यस्तो परिष्कृत प्रणाली विश्लेषणका तरिका चाहिएका छन् जसले जनस्वास्थ्य सुधारमा परिवर्तन ल्याओस्, वातावरण संरक्षण गरोस् र बाँच्न योग्य अवस्था सिर्जना गरोस् ।
मानव जातिको पेट भर्न भविष्यमा वनस्पतिको संरक्षण गर्नुको विकल्प छैन । अहिले जसरी प्राणी र वनस्पतिका प्रजाति द्रूततर गतिमा लुप्त भएर गइरहेका छन् त्यसका आधारमा हामी यो आधारभूत जिम्मेवारीका सन्दर्भमा कुनै भ्रममा बस्न हुँदैन । अहिलेको महाव्याधिले धेरैलाई विज्ञानले के भन्छ भन्ने विषयमा निकै सचेत गराए पनि वातावरण परिवर्तनका खतरनाक परिणामका बारेमा भने अझै धेरैले स्वीकार गर्नसकेका छैनन् ।
अबको महान रुपान्तरणको नेतृत्व लिने जिम्मेवारी अवश्यै पनि सबैभन्दा विकसित अर्थतन्त्रहरूकै हुन्छ । किनभने उनीहरूसँगै क्षमता तथा स्रोत छ । यीमध्ये पनि विशेषतः पश्चिमा लोकतन्त्रले आफूले सम्बद्र्धन गर्ने स्वतन्त्रताका सन्दर्भमा निकै गंभीर हुन जरुरी देखिएको छ ।
स्वतन्त्रता तथा लोकतन्त्र आपसमा निकट हुन्छन् । जसलाई स्वतन्त्रताको चाह हुन्छ उसले आफ्नो जिम्मेवारीबाट हट्नु भनेको आफ्नै चाहनाविपरीत कार्य गर्नु हो । कोभिड–१९ ले यस विषयलाई सहज बनाइदिएको छ । बन्दाबन्दी (लकडाउन) र अरु नियन्त्रणबाट बच्ने हो भने पहिला वातावरण संरक्षणको जिम्मेवारी निभाऔँ ।
यो संकटको अर्को एउटा थप नतिजा आएको छ जस्लाई बेवास्ता गर्नै सकिँदैन । अहिले संयुक्त राज्य अमेरिका र चीन विश्वको नेतृत्व लिने विषयमा प्रतिस्पर्धा गर्दैछन् । तर भोलिको संसार कस्तो होला ? अब विगतमा झैँ सैनिक सर्वोच्चतालाई नै शक्तिको एकमात्र मापक मानिएला त ? कि अब एकदमै नयाँ र आधारभूतरुपमै फरक विषय शक्तिको स्रोत मानिएला ? के अब पहिले मानिआएको शक्तिको स्रोतले संसारलाई एक बनाएर राख्न सक्ला त ?
युरोपका लागि एक अद्वितीय अवसर त आएको छ तर यसले शक्तिराष्ट्रको प्रतिस्पर्धामा जानु हुँदैन । बरु, यसले मानवताका लागि जरुरी देखिएको सामूहिक जिम्मेवारी बहन गर्ने आँट देखाएर उदाहरण बन्ने कोसिस गर्नुपर्छ ।
(जर्मनीका पूर्व विदेशमन्त्री तथा भाइसचान्सलर)
Copyright: Project Syndicate, 2020.
