वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारी (९३) बनारसको एक स्कुलमा भर्ना भएर पढ्दै थिए । त्यसबखत उनका स्थानीय अभिभावक थिए कृष्णप्रसाद उपाध्याय ।

सन् १९४२ मा भारतमा ठूलो आन्दोलन भयो । सबै आन्दोलनको मुडमा थिए । त्यसबेला भारतको रेल सेवा पनि बन्द भयो । त्यस स्थितिमा सारा कुरा अस्तव्यस्त भयो ।

यता गौरबाट भण्डारीका पिताजी पनि बनारस जान नसक्ने । उता बनारसबाट गौर आउन पनि गाह्रो । तथापि, भण्डारी र उनका दाजु गोरखपुरको बाटो हुँदै कसैगरी गौर फर्किए ।

गौरमा स्कुल खुलिसकेको थियो । भण्डारी र उनका दाजु त्यही पढ्न थाले । उनका दाजु एक वर्षपछि फेरि बनारस फर्किए । कृष्णप्रसादले भने गौरबाटै म्याट्रिक पास गरे ।

म्याट्रिक पास गरिसकेपछि उनका सामु दुई विकल्प आए, अध्यात्म र राजनीति । किनभने उनले त्यसबीचमा धेरै आध्यात्मिक किताबहरू पढिसकेका थिए । धर्मशास्त्र विषयक यस्तो पढाइले उनलाई दर्शन लिएर आफ्नो पढाइ अगाडि बढाउँ कि भन्ने पनि भयो ।

तर, भारतमै पढ्दा उनी सुभाषचन्द्र बोस, महात्मा गान्धी लगायतका नेताबाट प्रभावित भएका थिए । अनि आफ्ना पिताजी र तुङ्गशमशेरको प्रभाव पनि जीवनमा गहिरो रूपमा थियो । 
उनलाई लाग्यो, दुनियाँको भलाइका लागि राजनीति नै गतिलो मार्ग हुन्छ । राजनीतिमा लागेपछि समाजका लागि धेरै काम गर्न सकिन्छ । तसर्थ अन्य विषयभन्दा राजनीति नै पढ्नु उत्तम हुन्छ ।

अन्ततः उनले राजनीतिशास्त्र नै पढ्ने निश्चय गरे । यद्यपि, उनलाई प्रारम्भदेखि नै राजनीति गर्नुपर्छ भन्ने नै लागिरहेको थियो । 

कृष्णप्रसाद भण्डारीले आईए पास गरिसकेका थिए । उनको घरमा उनका भाइलाई डाक्टरी पढाउने कुरो उठ्यो । उनी भाइलाई साइन्स पढाउन काठमाडौं लिएर आए ।

भाइ विज्ञान लिएर पढ्ने भए । उनको भर्ना त्रि–चन्द्र कलेजमा भयो । केही समय बित्यो । तर, भाइले पढ्ने मन गरेनन् । फेरि दुवै दाजुभाइ गौर फर्किए ।
कृष्णप्रसाद भण्डारी बीए पढ्नलाई बिहारकै आरा पुगे । त्यहीँबाट उनले राजनीतिशास्त्रमा स्नातक गरे । 

राजनीतिप्रतिको रुचीसँगै उनलाई समाजका विविध क्रियाकलापले पनि तानेको थियो । शिक्षामा उनको विशेष रुची थियो । ‘सबैले पढ्नु पर्छ, पढाउनु पर्छ,’ भन्ने मान्यता राख्‍ने भण्डारीले बीए पास गर्नासाथ गौर वरपरका विभिन्न गाउँमा गएर स्थानीय अभिभावकलाई ‘आफ्ना केटाकेटीहरूलाई पढाउनु पर्छ’ भन्दै अभिप्रेरित गरिरहे ।

यद्यपि, त्यसबेला त्यहाँ भनिन्थ्यो, ‘लैका पढके कि करतै । भैँसीए चरेतै, कुस्ती खेल्तै आ छाली (तर) खेतै !’ (केटाले पढेर के गर्छ । भैंसी चराउँछ, कुस्ती खेल्छ, तर खान्छ र शरीर बनाउँछ ।)

तर, भण्डारी तिनीहरूको यो सोचलाई तोड्दै पढ्नुपर्छ पढाउनु पर्छ भन्ने मान्यता समाजमा स्थापित गराउन लागि रहे । उनले गाउँगाउँ गएर हजाराैंलाई पढाइ लेखाइप्रति अभिप्रेरित गरे ।

यही मेसोमा उनी गाउँमा हुने सानातिना झगडा पनि मिलाउन थाले । यो काममा उनी सिपालु थिए । मिलापत्र गराउने वा झगडियाहरू बीचमा समाधानको बाटो खोज्‍ने काममा उनको सक्रियता बढ्दै गयो । स्थानीय व्यक्तिहरूको उनीप्रति विश्वास पनि थियो ।

यसरी उनी राजनीतिसहित समाजसेवाको मार्गमा समाहित हुँदै गए । समाजमा विद्यमान शिक्षाप्रतिको उदासीनतालाई चिर्ने काममा मात्रै नभएर न्यायिक दृष्टिकोणबाट पनि समाज सेवामा सक्रिय भएकाले उनी सर्वत्र परिचित हुँदै गए ।

आमाको निधनले दैनन्दिन खर्चको अभाव हुन थाल्यो । नियमित आम्दानीको स्रोत थिएन । आमा हुँदा कहिल्यै गोजी खाली भएन । उनी सम्झन्छन् । पैसा बिना राजनीति गर्न सकिन्थेन । उनलाई लाग्यो, ‘हैन अब अरू केही गर्नुपर्छ । अब राजनीति आफ्नै खुट्टामा उभिएर गर्नुपर्छ । 

नयाँबानेश्वरस्थित निवासमा टिप्पणीकारसँग मंगलबार कुरा गर्दै वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारी ९० वर्ष पुराना दिनहरू सम्झिँदै थिए । उनी भन्नथाले, “त्यसको केही समयपछि म फेरि काठमाडौं आएँ । बीए पास गरिसकेको थिएँ । म निर्वाचन कार्यालयमा काम गर्न थालेँ । तर, मेरो भाग्य कति बलियो हेर्नुस्, त्यसैबेला (२०१३ सालमा) काठमाडौंमा ल कलेज खुल्यो ।

म भर्ना भएँ । २०१४ सालमा वकिलको लाइसेन्स प्राप्त भयो । जीवनले अर्को बाटो समात्यो,  वकालत गर्न थालेँ ।”

उनका अनुसार उनको इच्छा वकिल बन्ने नै थिएन । तर, भाग्यले उनलाई त्यतैतिर डोर्‍यायो । उनी जागिर नखाएर स्वतन्त्र काम गर्न चाहन्थे । वकालतको काम उनको सोचअनुसार नै थियो ।

त्यसको दुई वर्षपछि (२०१६ सालदेखि) भण्डारीले ल कलेजमा पढाउन सुरु गरे । तर, २०३२ सालमा उनलाई कम्युनिस्ट भएको आरोप लगाएर कलेजमा पढाउन दिइएन । त्यसपछि उनी आफ्नो वकालत पेसामा नै सक्रिय भए ।

२०४७ सालमा बहुदल आएपछि उनलाई फेरि ल कलेजमा बहाली गरियो । तर, भण्डारीलाई लाग्यो, “वकालतमा सक्रिय छु । यता क्लास पनि लिनुपर्छ । विद्यार्थीलाई समय दिन नसके गाह्रो हुन्छ ।” त्यसैले भण्डारीले ल कलेजबाट राजीनामा दिए ।

ल कलेजमा १६ वर्ष पढाउँदा उनले धेरैलाई कानुन पढाए भने आफ्नो ‘नेपाल ल फर्म’ बाट धेरैलाई वकातल सिकाए । आज पनि हजारौँ वकिलका गुरु हुन्, कृष्णप्रसाद भण्डारी ।

उनी पुराना दिन सम्झिँदै भन्छन्, “कहिले काहीँ मौकाले पनि मानिसलाई उद्यमशीलताको बाटोमा डोर्‍याउँदो रहेछ । मेरो हकमा पनि त्यही भयो । म गाउँमा हुँदा मिलापत्र र पञ्चेती गर्नमा लागेको थिएँ । त्यसले न्यायका विषयमा मलाई जानकारी हुँदै गयो । पछि ल कलेज खुल्यो र त्यसले मलाई वकालत पेसामा अग्रसर हुने मार्ग प्रशस्त गरिदियो !”

त्यसबखत काठमाडौंमा वकालत गर्ने वकिल धेरै थिएनन् । केही मात्रै थिए । तर, उनी अरूभन्दा सहज वकिल थिए । त्यसैले कमाइको मामिलामा आफ्नो मोनोपलि रहेको उनी स्पष्ट बताउँछन् । वकिल खोज्दै मानिस आउँथे । उनी तिनको काम गरिदिन्थे । 

उनी आफूलाई यही वकालत पेसाले राजनीति, समाजसेवा गराएको र असहायलाई मद्दत गर्ने वातावरण पनि बनाएको बताउँछन् । 

वकालत गर्दै राजनीतिमा पनि संलग्न रहेका वरिष्ठ अधिवक्ता भण्डारी आफू सात पटक जेल गएको बताउँछन् । उनी आफूले बेलाबेलामा राजनीति गरेकै कारणबाट कुटाइ पनि खाएको बताउँदै थिए ।

०००

कृष्णप्रसाद भण्डारीको बाल्यकाल रौतहटको गौरमा बित्यो । बाल्यकालको सोच मानिसको जीवनमा धेरै लामो समयसम्म अडेर बस्‍ने उनी बताउँछन् । यस विषयमा उनी आफूलाई भाग्यमानी ठान्छन् ।

भण्डारीका पिताजी संस्कृत विषयका ज्ञाता थिए । विद्वान् मात्रै नभएर उनी जनप्रिय पनि थिए । उनका पिताजीको घनिष्ट सम्बन्ध स्थानीय राणाजी तुङ्गशमशेरसँग थियो । तुङ्गशमशेर आईए पास थिए कि थिएनन्, तर उनी अत्यन्तै विद्वान् भएको भण्डारीको अनुभव छ । राणाजी भए पनि उनी गीता र संस्कृतका विषयमा धेरै जानकारी राख्थे । साथै अंग्रेजीमा उनको पकड राम्रो थियो ।

तुङ्गशमशेरप्रति आफ्नो अत्यन्तै श्रद्धा रहेको वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारी बताउँछन् । शमशेरको ज्ञानबाट आफू निक्कै प्रभावित भएको उनी बताउँछन् । 

भण्डारी भन्छन्, “भारतबाट अंग्रेजी भाषामा स्टेटमेन्ट नाम गरेको पत्रिका निस्किन्थ्यो । त्यो पत्रिका बैरगिनिया स्टेसनको बुक स्टलमा आउँथ्यो । तुङ्गशमशेर सधैँ बैरगिनिया गएर त्यो पत्रिका पढ्थे । पत्रपत्रिका खुबै पढ्ने मानिस हुन्, उनी ।”

भण्डारीका अनुसार उनका पिताजी पनि विद्वान् । तुङ्गशमशेर पनि विद्वान् । दुवै विद्वान्लाई आफ्नो अगाडि देखेपछि उनी ती विद्वान्हरूको ज्ञानबाट ‘कायल’ भएका थिए । त्यहीँबाट उनलाई लाग्यो, ‘मानिसको जीवनमा विद्वताकै ठूलो महत्त्व हुँदोरहेछ ।’

उनी पाँच छ वर्षका थिए । उनका पिताजीले एउटा ‘निर्दयी’ काम गरे । त्यो ‘निर्दयी’ काम थियो, उनीहरूको खेल्ने कुद्‍ने उमेरमा बिहारको बघनगामा भन्ने ठाउँमा लगेर स्कुल भर्ना गरिदिनु । तर, त्यही निर्दयी कामले आफूहरूको भाग्यको ढोका खुलेको उनी बताउँछन् । 

उनी भन्छन्, “मैले पिताप्रति प्रेमपूर्वक यो ‘निर्दयी’ शब्द प्रयोग गरेको हुँ । खासमा त्यो समय त हाम्रो खेल्ने कुद्‍ने उमेर थियो नि !” 

उनी र उनका दाजुहरूको पढाइ सुरु भयो । त्यस ठाउँमा बलभद्र मिश्रले स्कुलहरू खोलेका रहेछन् । भण्डारीका अनुसार त्यो क्षेत्र एकदमै प्रजातान्त्रिक सोच भएका मानिसहरूको बसोबास हुने क्षेत्र थियो । त्यसैले त्यहाँ सुभाषचन्द्र बोसलगायतका नेताहरू आइरहन्थे । 

उनी त्यहीँ हुँदा एक पटक बोस आएका थिए । उनको भाषण सुन्न दसौं हजार मानिस चौरमा बसेका थिए । बोस बोलिरहेका थिए । त्यहाँ रहेका मानिस ताली बजाउँदै थिए । खुसी हुँदै थिए । 

आफूले अरु कुरा नबुझे पनि एउटा कुरो बुझें । त्यो थियो, ‘राजनीति भनेको अति नै सम्मान पाउने क्षेत्र हो । राजनीतिमा लाग्नेहरूलाई सबैले सम्मान गर्छन् । त्यसैले उनले पनि पछि गएर राजनीतिक  मार्गमा नै लाग्‍नुपर्ने दृष्टिकोण बनाए ।

उनी भन्छन्,  “मलाई राजनीतिमा लाग्‍न सुभाषचन्द्र बोसकै विचारले प्रेरित गरेको हो । त्यसपछि महात्मा गान्धीबाट पनि म प्रेरित भएँ । किनभने भारतमा नै पढ्दा मैले महात्मा गान्धीको भाषण सुनेको थिएँ ।”

बिहारको रिगा स्टेसन क्षेत्रमा आउने भारतीय नेताहरूको भाषणले भण्डारीलाई मोहित गर्दै लग्यो । त्यहाँका मानिस पनि अत्यन्तै मिलनसार थिए । 

भण्डारी भन्छन्, “हामी नरहाको स्कुलमा पढ्थ्यौं । पाँच छ वर्षको केटाकेटी उमेरको भएकाले मलाई त्यहाँका धेरै महिलाहरूले माया गर्थे । यसअर्थमा त्यसबेला मेरी एउटी मात्रै होइन कैयन आमा थिए । मेरी आमा त गौरमा हुनुहुन्थ्यो । तर, नरहाका महिलाहरूले मलाई आफ्ना छोराछोरीभन्दा पनि बढी माया दिएका थिए । तिनबाट पाएको मातृप्रेम आज पनि मेरो मानसपटलमा ताजा छ ।” 

बघनगामाको नरहामा दुई वर्ष पढेपछि कृष्णप्रसादका पिताजीले उनका दाजु र उनलाई बनारसमा पुर्‍याए । र त्यहीँको पाठशालामा भर्ना गरिदिए ।

भण्डारीको विचारमा बनारस भनेको आचार्यहरूको राज्य हो । त्यहाँ धेरै मानिस आचार्य थिए । तिनको आपसमा खुबै मेल थियो । उनका पिताजी पनि आचार्य नै भएकाले आचार्यहरूको इज्जत र प्रतिष्ठा कस्तो हुन्थ्यो भन्ने उनलाई थाहा थियो । यसले पनि उनको जीवनमा ठूलो असर पार्‍यो । उनको पढ्नु पर्छ भन्ने सोचाइलाई झनै बलियो बनाउँदै लग्यो ।

बनारसमा रहँदा नै उनी महात्मा गान्धीबाट प्रभाति भए । गान्धी बनारस आइरहन्थे । तिनको विचार पनि उनले बनारसमा रहँदा सुन्न पाएका थिए ।

बनारसमा रहँदा उनले जमशेदजी टाटाको जीवनी पढ्ने मौका पाए । टाटा बम्बईको एउटा होटल काम गर्थे । तर, उनी उद्यमी प्रवृत्तिको भएकाले उनले अनेक काम गर्दै गए । कुनै काममा घाटा लाग्यो । कतै फाइदा भयो । तर, उनले काम छोडेनन् । 

उनी भन्छन्, “आज टाटा ग्रुप कहाँ छ, हामी देख्‍न सक्छौं। हो, यो किताबले पनि मेरो जीवनमा धेरै उथलपुथल ल्यायो । मलाई स्वतन्त्र उद्यमी बनाउन त्यसको ठूलो योगदान छ । किनभने मलाई जीवन र जीवनका कर्मलाई बुझ्‍न त्यो किताबले सहयोग गरेको थियो । टाटाको जीवनीले नै मलाई खुसी र सुखी रहन सिकाएको हो ।”

यही पुस्तक पढेपछि उनलाई लाग्यो, जीवनमा आदर्शको महत्त्व त छ । तर, आदर्शले मात्रै पनि काम चल्दैन । धनले पनि इज्जत दिन्छ । टाटाको जीवनीले उनलाई उद्यममा लाग्न प्रेरित गर्‍यो । त्यसैले उनलाई नोकरीमा कहिल्यै चाहना नभएको बताउँछन् ।

उनका पिताजी संस्कृत विषयको ज्ञाता भएकाले घरमा संस्कृत पढ्ने घरायसी वातावरण थियो । तर, उनका पिताजीको संगत तुङ्गशमशेर सँग पनि भएकाले केटाकेटीलाई अंग्रेजी नै पढाउन पर्छ भन्ने उनका पिताजीको सोच रह्यो । 

त्यसैले बिहारमा हुँदा होस् वा बनारसमा रहँदा, उनी र उनका दाजु भाइले अंग्रेजी नै पढे । 

भण्डारी भन्छन्, “मेरो जीवनमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण स्थान पिताजीको नै रहेको छ । यता मेरो वकालत पेसालाई पूर्णता दिनमा मेरा ससुराको ठूलो देन छ । मेरो ससुराले वकालतका विषयमा सानासाना कुरा सिकाउनु भयो । अनि मेरो फूपाजुले पनि वकालतका विषयमा सहयोग मिलेको छ ।” 
०००
रौतहटमा रहँदा नै कृष्णप्रसाद भण्डारी २००७ सालको क्रान्तिमा  सहभागी भएका थिए । युवा जोश जाँगरका उनलाई क्रान्तिले आकर्षित गरेको थियो । त्यसबाहेक गान्धी र सुभाषचन्द्र बोसका भाषण सुनेका उनले त्यसबाट पनि अथाह प्रेरणा लिएका थिए ।

२००७ सालको क्रान्तिका लागि युद्धमा आवश्यक भएकाले उनका दाजुले पटना गएर केही हतियार बोकेर ल्याए । कृष्णप्रसादले स्टेनगन समाए । अनि होमिए आन्दोलनमा ।

२००७ सालको आन्दोलन सफल भयो । मुलुकमा प्रजातन्त्र आयो । उनीहरू फेरि पढाइ लेखाइतिर लागे । 

त्यसैबेला २००८ सालमा भारत सरकारलाई विदेशी मुद्राको आवश्यकता भएकाले उसले विदेशी मुद्राको सञ्चितिका लागि भारतीय कपडा विदेशमा पठाउन थाल्यो । भारतमा कपडाको अभाव भयो । यता नेपाल पनि विदेश नै भएकाले थानका थान कपडा नेपाल आउन थाल्यो । त्यसका लागि विराटनगर, वीरगन्ज, गौर र नेपालगन्जमा ठूलाठूला मण्डी (बजार) खोलिएका थिए ।

तर, त्यो कपडा स्मग्लिङ (तस्करी) गरेर फेरि भारत लग्थे व्यापारीहरू । ६ रुपैयाँमा भारतले नेपाललाई बेचेको कपडा फेरि भारतीय व्यापारीले १२ रुपैयाँमा किनेर लान्थे । नेपालीलाई पनि १२ रुपैयाँमा नै बेच्थे । 

काँग्रेस नेता गणेशमान सिंहको फिल्डवर्क एरिया बारा र रौतहटको दक्षिणी क्षेत्र नै थियो । त्यसैले उनी गौर आइरहन्थे । २००८ सालमा गौरमा गणेशमान सिंहलाई ठूलो सम्मान पनि गरे, गौरबासीले ।

त्यसैले पनि कपडा तस्करी रोक्न भनेर गणेशमान सिंहलाई आग्रह गरियो । उनी मन्त्री थिए । गणेशमान सिंहका माध्यमबाट त्यो कपडा गोदाम सिज गराइयो । कपडा तस्करी बन्द भयो । त्यसपछि व्यापारीहरूसँग सम्झौता भयो । तिनले वीरगञ्ज, विराटनगर र नेपालगञ्जमा सानासाना अस्पताल बनाइदिने कुरा भयो । कपडा काण्डले अस्पताल बन्यो, विभिन्न ठाउँमा ।

तर, आफूलाई सहयोग गर्ने गणेशमान सिंह धनीहरूतिर बढी लागेको महसुस गर्न थाले, भण्डारी र विष्णुबहादुर मानन्धरहरूले । त्यसैले गणेशमान सिंहलाई भेट्न विष्णुबहादुर मानन्धर काठमाडौं आए । तर, गणेशमानले वास्ता गरेनन् । 

कृष्णप्रसाद भण्डारी भन्छन्, “हो, यहीँबाट हामीलाई लाग्यो, अब काँग्रेसले गरिबका लागि काम गर्दैन । त्यसैले म र विष्णुबहादुरजी कम्युनिस्ट विचार तर्फ आकर्षित भयौँ ।”
२००९ सालमा रत्नमान मास्केलगायतले तमसुकपत्र जलाउने अभियान सुरु गरे । किसान आन्दोलनका नाममा त्यो काम हुन थाल्यो ।

त्यसबखत भण्डारी र मानन्धरले पनि अरूबाट भन्दा त्यो काम आफूबाटै थालनि गर्नु पर्छ भनेर पिताजीको आम्दानीको स्रोत तमसुक च्यात्ने काम गरे । उनका पिताजीको आम्दनीको स्रोत पनि महाजनी नै थियो । 

त्यसबेला उनका पिताजी, तुङ्ग शमशेर र मानबहादुर, सबैले बिना कुनै रोकतोक तमसुक फाडिदिएको उनी बताउँछन् । त्यसमा कुनै विरोध गरेनन् तिनले । किनभने, समय अनुसार हिँड्नु पर्छ भन्ने तिनलाई ज्ञान थियो । 

त्यसको असर गाउँलेहरूमा पर्‍यो । ‘अब सबै कम्युनिस्ट हुन्छन् । धन काम लाग्दैन । पढे भने मात्रै काम पाइन्छ । त्यो नै काम लाग्छ,’ भन्दै सबै केटाकेटीलाई पढाउनतिर लागे ।
तमसुक च्याते पछि घरको आम्दानी घट्यो । दाल भात खानलाई त गाह्रो थिएन, तर नगदको अभाव हुन थाल्यो ।

भण्डारीको राजनीतिक जीवन भने चल्दै थियो । उनी कम्युनिस्ट पार्टीको कामसँगै शिक्षाप्रति सबैलाई आकर्षित गराउन अग्रसर हुँदै गए ।

पछि कृष्णप्रसाद भण्डारीले कम्युनिस्ट पार्टी छोडे । पार्टी छोडे पनि कम्युनिस्टलाई सहयोग गर्न छोडेनन् । आफूले सक्नेसम्मका हरेक सहयोग गरिरहे ।

पछि २०४७ सालमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मानन्धर समूह) को सम्मेलन गौरमा हुँदा मात्रै उनी फेरि पार्टीमा लागे । 

त्यसभन्दा अगाडि भने उनले रसियन पुस्तकालयको सञ्चालनमा सहयोग गरेका थिए । उनले करिब ६ हजार विद्यार्थीलाई सोभियत संघमा पढ्न पठाएर सहयोग गरेका थिए । 

कृष्णप्रसाद भण्डारी अध्यक्ष भएपछि रसियन अधिकारी रेट्कोले सोधेका थिए, ‘तिमी के चाहन्छौ ?’ । ‘विद्यार्थीलाई पढाउन चाहन्छु, मैले भनेको थिएँ ।’ उनको त्यो भनाइले रसियन पनि उत्साहित भए र ती रसियनले सहयोग पनि अति नै गरे ।

यसरी रेट्को, भण्डारी र सोभियत संघमा रहेका कृष्णप्रकाश श्रेष्ठको सहयोगमा सोभियत संघमा गएर ६ हजारभन्दा बढी नेपाली विद्यार्थीले पढे । भण्डारी भन्छन्, “त्यसबेला राज्यले सहयोग गरिदिएको भए १५ औं हजार विद्यार्थीले सोभियत संघबाट पढ्ने थिए ।

उनका अनुसार त्यसबेला सूर्यबहादुर थापा र कीर्तिनिधि विष्टले पनि खुबै सहयोग गरेका थिए । 
०००
वकालतमा सक्रिय रहे पनि उनले राजनीति छाडेनन् । २०२८ सालमा उनी स्नातक क्षेत्रबाट राष्ट्रिय पञ्चायतमा माननीय पनि भए । त्यसबेला धेरै रापसहरूसँग उनको राम्रो सम्बन्ध थियो । समूह पनि राम्रै थियो । त्यसैबेला उनीहरूले इटुमबहालमा एउटा वृहत्त भेला गरे । जहाँबाट भण्डारीसहित सूर्यबहादुर थापा, रत्नप्रसाद, लोहनी लगायतलाई जेलमा हालियो । सूर्यबहादुर १४ महिनामा छुटे । भण्डारी भने १७ महिनामा छुटे ।

उनको वकालतले उनको राजनीतिलाई सधैँ सहयोग गरेको उनी बताउँछन् ।

प्रेमबहादुर र कृष्णप्रसाद भण्डारी वकालत गरिरहेका थिए । एक दिन प्रेमबहादुरसँग भण्डारीले भने ‘वकिलले पैसा मात्रै कमाउने होइन सहयोग पनि गर्नुपर्छ भन्ने भावना जागृत गराउनु पर्‍यो । समाजसेवा पनि गर्नुपर्छ वकिलले । वकिल भने पछि घृणा गर्ने होइन, वकालत पेसालाई पनि आदर्शवान तथा मर्यादित रूपमा विकसित गर्दै लैजानु पर्छ’ भन्दै सोही अनुरूपका कामहरु गर्दैै गए । 

उनीहरूले गरिबलाई न्याय देऊ भन्ने दृष्टिकोणबाट काम थाले । त्यसबेला गरिबलाई मद्दत गर्ने वकिल एकदमै कम थिए । त्योसँगै उनले धेरै वकिलहरू एउटै समूहमा बसेर काम गर्ने प्रचलनको थालनी गरे । त्यो समूहमा वरिष्ठ अधिवक्ताहरू वासुदेव ढुंगाना, कुसुम श्रेष्ठ र कृष्णप्रसाद भण्डारीहरू थिए । 

भण्डारीले नयाँ युवा वकिलहरूलाई गहन जिम्मेवारी दिएर वकालत सिकाउन थाले । 

भण्डारी भन्छन्, “हामी पैसा दिएर वकालत सिकाउँथ्यौं । ती नयाँ वकिललाई हामी भन्थ्यौं, तिमी एक्लै केही नगर । मसँग वा वासुदेवजी वा कुुसुमजीसँग सोधेर मात्रै काम गर । त्यसले गर्दा क्लाइन्टलाई पनि लाग्थ्यो, मेरो मुद्दा कृष्णप्रसाद, वासुदेव र कुुुसुमहरूले हेर्दैछन् । वास्तवमा एउटा वकिलको गुरु भनेको नै झगडिया हो । उसका यावत कुरा बुझ्‍न सक्नुपर्छ एउटा कुशल वकिले । त्यसलाई बुझेपछि मात्रै उसले मुद्दालाई सहजै ह्यान्डिल गर्न सक्छ ।”

त्यसपछि हाम्रा वकिलहरूमा पढेर-बुझेर वकालत गर्ने प्रचलनमा वृद्धि हुँदै गयो । त्यसपछिको समयमा वकिल पनि विद्वान् भए । न्यायाधीश पनि विद्वान् भए । २०२३/२४ सालमा जति पनि फैसला भएका छन्, ती सबै फैसलाले त्यो समयलाई न्यायको स्वर्णिम युग भन्ने अवस्थामा पुर्‍याएको छ ।’’ 

भण्डारीका अनुसार एक पटक प्रकाश वस्तीले एउटा लेख लेखेका थिए । जसमा उनले ‘२०२० सालदेखि २०२४ सालसम्म र त्यसपछि २०२८ सालसम्मको समयमा भएको फैसलाको तुलना गर्दै ०२४ सालपछि फैसलाको स्तर घट्दै गएको’ उल्लेख गरेका छन् । त्यसै कारण वस्तीलाई अदालतको अपमान गरेको भन्दै १० रुपैयाँ जरिवाना गरिएको थियो ।

वरिष्ठ अधिवक्ता भण्डारी भन्छन्, “त्यस अगाडि हाम्रो फैसला किन राम्रो भयो र ०२४ सालपछि फैसला किन खस्कँदै गयो ? यसको कारण हो : त्यसपछि न्यायाधीशहरूले पढ्न छोडे । सुन्न छोडे । जब न्यायाधीशहरूले पढ्न सुन्न छोडे, वकिलहरूले पनि छोडे । त्यसैले फैसलाको स्तर खस्कियो । वकिलहरूको पढेर बुझेर तर्क गर्ने बानी हरायो भने न्यायाधीहरूको सुन्ने बानीमा ह्रास आयो । त्यसको असर फैसलामा पर्नु स्वाभाविक थियो ।”

वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारीका अनुसार यो ४८ वर्षमा न्यायप्रणाली धेरै खस्किएर गएको छ । ०४७ पछि त झन धन महिमा बढेर गयो । जबकी पहिले विद्या महिमा हावी थियो । वकिल धनतिर लागे । त्यसको प्रभाव र डाहले न्यायाधीशलाई पनि आकर्षित गर्‍यो ।
०००
भण्डारीले हजारौं मुद्दामा काम गरे । धेरै मुद्दाले उनलाई धेरै कुरा सिकाएको छ । कुनै पनि मुद्दाबाट उनले आफूले मात्रै सिकेनन्, अपितु त्यस्ता मुद्दाबाट उनले नयाँ नयाँ वकिलहरूलाई पनि सिकाउने काम गरे । उनले नयाँ वकिललाई अप्ठेरो मुद्दा दिएर काम गर्न लगाउँथे । ठूलो मुद्दा दिएर त्यो बुझ्न र त्यसमा बहस गर्न लगाउँथे । 

उनी भन्छन्, “मैले जहिले ठूलो अपरेसन गर्न सिकाएँ । ठूलो अपरेसन गर्नेले सानो घाउ चिर्न समय नै लगाउँदैन । तर, सानो घाउको मात्रै अपरेसन गर्नेले ठूलो अपरेसन गर्ने आँट नै देखाउँदैन ।”

बीपी कोइरालाको मुद्दा पनि उनले हेरे । बीपीलाई अरू वकिलले आफूले केही नगरेको भनेर बोल्नुपर्ने बताएका थिए । तर, भण्डारीले त्यसमा सहमति जनाएनन् । युद्धमा अरूले काम गरे पनि लिडर भएको नाताले नेताले त्यसको दायित्व लिनै पर्छ । किनभने बीपी नेता थिए । काँग्रेसको अरू कसैले बन्दुक लियो भन्दैमा त्यो मानिसले ग‍र्‍यो भन्न मिल्दैन । बीपीले त्यसको सम्पूर्ण दायित्व आफूमा लिनै पर्छ र त्यही अनुसार बोल्नु पर्छ भने । र बीपीले पनि त्यही अनुसारको बयान दिए, जुन भण्डारीले भनेका थिए ।

यसरी आफ्नो अडानमा सदैव बस्ने भण्डारीले केही व्यक्तिलाई वकालत गर्न आफ्नो ल फर्ममा ल्याएको सम्झिए । तिनलाई सिकाएको सम्झिए । ती व्यक्ति आफ्नो क्षेत्रमा ठूलो मानिस पनि भए ।

उनको सम्झनामा सदैव तरोताजा रहने व्यक्ति हुन्, लवदेव भट्ट । उनले भट्टलाई वकालत सिकाए । निवेदन लेखनबाट प्रारम्भ भएको भट्टको यात्रा न्यायाधीशसम्म पुग्यो ।

लोकेन्द्रबहादुर चन्द पनि उनको सम्झनाका अर्का पात्र हुन् । उनी जागिर खान काठमाडौं आएका थिए । उनलाई पनि भण्डारीले ल फर्ममा ल्याएर काम सिकाउन थाले । त्यहाँ चन्दले देखे भण्डारीको ल फर्ममा त पाकेको आँप पो झर्दो रहेछ । त्यसपछि उनले नोकरी खाने विचार त्यागे । र वकालत नै गर्दै गए । त्यसपछि उनी राजनीतिमा लागे । अन्ततः मुलुककै प्रधानमन्त्री भए ।

अर्का हुन कृष्णप्रसाद पन्त । उनलाई पनि बनारसबाट बोलाएर उनले काममा लगाए । पछि उनी पनि कुशल वकिल भए । 

अर्का थिए, लक्ष्मण अर्याल । जसले ल फर्मबाटै आफूलाई माथि उठाउँदै लगे । उनी विद्यार्थीहरूलाई ट्युसन पढाउँथे । उनलाई भण्डारीले ल फर्ममा आएर काम गर्न भने । 

सुरुमा उनी यो पेसामा लाग्न चाहन्थेनन् । तर, जब ल फर्ममा आए, उनले पछाडि फर्केर हेरेनन् ।

कुराकानी गर्दैजाँदा पूर्व सभामुख सुभाष नेम्वाङको पनि नाम लिए भण्डारीले । 

वकालत गर्दै जाने क्रममा नेसनल ट्रेडिङ लिमिटेड, राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक र जनकपुर चुरोट कारखानाको कानुनी सल्लाहकारको भूमिका पनि निर्वाह गरे । 

कुराकानीको बिट मार्दै राजनीतिमा पनि सक्रिय वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारीले अहिलेको राजनीतिका बारेमा आफ्नो धारणा यसरी राखे, “राजनीति गर्ने नेता राम्रो हुनुपर्छ । अनि मात्रै देश बन्छ । नेपालमा नेता नै छैनन् । सो कल्ड नेता छन्, ती पनि धेरै लोभी  छन् ।”