वरिष्ठ लोकगायक कुमार बस्नेतको पुर्ख्याैली थलो दोलखाको मकैबारी हो । उनको जन्म भने काठमाडौंमा भएको थियो । उनका पिताजी गंगाबहादुर बस्नेत तिनताक विश्वयुद्धमा बर्मा र मलेसियातिर थिए ।

उनकी आमा बिरामी भएकाले हजुरआमाले नाति कुमारलाई दोलखा लगिन् । यसरी लोकगायक कुमार बस्नेत (७७) को बाल्यकाल दोलखाको मकैबारीमा हजुरआमाको माया पाएर बित्यो ।

त्यो बेला १२ पाथी ४ माना चामल दिएर नुन साट्न भोट पठाउने चलन थियो, भरियाहरूलाई । २ पाथी ४ माना भरियाको खाना खर्च हुन्थ्यो । १० पाथी चामलको नुन साटेर ल्याउँथे । सरी, दुन, तीन भनेर गन्ने चलन थियो । भोट पुगेर फर्कन करिब १२ दिनको समय लाग्ने गरेको उनी सम्झिन्छन् ।

नुन साट्नैका लागि ढिकीमा चामल कुट्न लगाउँथे हजुरआमाहरूले । यो उनले धेरै पछिसम्मै देखेका हुन् । कहिले काहीँ तिब्बत तिरबाट शेर्पाहरू पनि आउँथे । तिनले खाप्सियो (बोरा सिउने मोटो सियो) र खुकुरीको बिँड हाल्नलाई लाहा दिन्थे । तिनलाई कुमारका हजुरआमासहितका महिलाहरूले फर्सी, इसकुसलगायतका तरकारीहरू दिन्थे ।

ती शेर्पा र भोटेहरू आँगनमा नाँच्थे । तिनको नाँच जेम्नास्टिक जस्तो थियो । उनलाई त्यो नाँच असाध्ये मनपथ्र्यो । तिनलाई हजुरआमा, आमाहरूले कहिले काहीँ पैसा पनि दिनेगरेको उनलाई सम्झना छ ।

बालुवाटारस्थित उनको निबासमा सहकर्मी देवेश मानन्धरसँगै पुग्दा वरिष्ठ लोकगायक कुमार बस्नेत हामीलाई पर्खिरहेका थिए । कुराकानीकै क्रममा उनले भने, “मैले कखरा दोलखा मकैबारीकै स्कुलमा पढ्न जानेको हुँ । उतिखेर काठको फलेकमा रन्दा लगाएर त्यसमा कालो गोल (कोइला) दलेर पाटी बनाएर पढ्न जान्थेँ म । स्कुलबाट फर्किंदा त सारा अनुहार र कपडा कालो हुन्थ्यो । त्यसको धेरै पछि मात्रै ढुँगाको पाटीमा लेख्न थालेँ ।”

हजुरआमासँगै मकैबारी बसेका उनी प्यारो नाति थिए । त्यो बेला कतै जाँदा पैदल नै हिँड्ने चलन भएको उनी बताउँछन् । उनी हजुरआमासँग कहिले काहीँ पाखर जान्थे भने आमासँग जाँदा जागिरेयाङ्ना जान्थे । 

यद्यपि, उनको घरमा अरबी घोडा पनि थियो । उनका बाजे चन्द्रशमशेरका हजुरियाहरूमै पर्ने भएकाले उनको घरमा हजुरबाले अरबी घोडा पनि राखेका थिए । कहिले काहीं कुमार बस्नेत पनि त्यही अरबी घोडामा चढेर चरिकोट बजार पुग्थे । सामलतामल लिएर आउँथे । 

गाउँमा साधारण जिन्दगी थियो उनको । सबैले मान्थे । सबैले माया गरेको आज पनि उनी सम्झिन्छन् । त्यो बेला सट्टापट्टाको चलन धेरै थियो । मकैसँग आलु साटिन्थ्यो । लेकको आलु बेसीको मकैसँग साटने चलन थियो । 

०००

कुमार बस्नेत केही वर्षपछि पढ्न भनेरै काठमाडौं आए । उनी र उनका दाजु त्यसबेला पद्मोदय हाइस्कुलमा भर्ना भएका थिए । उतिबेला काठमाडौं आउँदा आफूलाई भरियाले बोकेर ल्याएको उनी सम्झन्छन् । उनलाई कुनै बेला भरियाले बोक्थे । कुनै बेला आफैं पनि हिँड्थे ।

दोलखाबाट काठमाडौं निगाले, मुँढे, पाखर, लामोसाँघु भएर आउनु पथ्र्यो । त्यो बाटो जंगलै जंगलको बीचमा थियो । उनी भन्छन्, “ओहो ! बडो डरलाग्दो वन थियो त्यो ।” यदाकदा दोलालघाटतिर पनि झर्थे भरिया । त्यसपछि तेर्सो बाटो लहरे पीपल हुँदै रविको उकालो भएर उनीहरू बनेपा आउँथे । छोटो बाटो हिँडिन्थ्यो त्यसबेला ।

जब बनेपा पुगिन्थ्यो, त्यसपछि भने ‘लौ काठमाडौं आइपुगियो’ भन्ने भान हुन्थ्यो । 

काठमाडौंको पद्मोदय हाइस्कुलमा भर्ना भएका उनको पढाइ चलिरहेको थियो । त्यसबेला उनका पिताजी बर्माबाट फर्किसकेका थिए । पद्मोदयमा उनका पिताजीले पनि केही समय पढाए । 

कुमार बस्नेतले त्यसबेलाको काठमाडौंको सुन्दरता सम्झिए । अहिलेजस्तो गज्याङमज्याङ थिएन । सिंहदरबारको पश्चिम ढोका अगाडिको पृथ्वीनारायण शाहको सालिक अगिल्तिरबाट हिँड्न पाइन्थेन । तल पुलमुनि सुरुङ जस्तो बाटो थियो । त्यसबेला माइतीघर, कुपण्डोल हुँदै जावलाखेल पुगेर चिडियाखानामा जनावर हेरेको पनि सम्झन्छन् । 

यसरी सानो उमेरमा खेलकुद र नाचगानमा नै उनको समय बित्यो । कमलपोखरी इलाकामै उनको बसोबास थियो । कुमार बस्नेतका पिताजी गंगाबहादुरको त्यसबेला खुबै प्रशंसा हुन्थ्यो । बलिष्ठ शरीरका धनी उनका पिताजी फुटबलका राम्रा खेलाडी थिए । फुटबल खेल्दा जुनै पनि टिमबाट खेल्थे उनी । त्यो बेला पैसा लिएर खेल्न पाइन्थेन । त्यसैले पनि उनलाई जसले बोलाउँथे, त्यही टिममा गएर खेल्थे । उनका पिताजीलाई ढेवा काजी पनि भन्थे । अहिलेका मेस्सी र रोनोल्डो जस्ता थिए उनका पिताजी । तर, पिताजीले ढेवा पाउँथे पाउँथेनन्, उनलाई थाहा छैन ।

उनका पिताजीले अर्को बिहे पनि गरेका थिए । त्यसैले परिवार ठूलो थियो । घरमा खासै सुख नभएको कुमार बस्नेत बताउँछन् । नौ जना दाजुभाइ दिदीबहिनी थिए । सुब्बा पदको जागिरे उनका पिताजीलाई गाह्रो गाह्रो नै भएको उनी बताउँछन् ।
कुमार भन्छन्, “धन्न हाम्रा पिताजीले हामीलाई पढाई दिनुभयो ।” 

एकपटक विजय शमशेर राणाले उनका पिताजीलाई सर्टह्यान्डको तालिम लिन कलकत्ता पठाएका थिए । पिताजीले सर्टह्यान्ड लेख्दा उर्दूजस्तो लागेको कुमार सम्झिन्छन् ।  

तिनताक नै काठमाडौंमा नेपाल नाटक संघ भन्ने सांस्कृतिक संस्था स्थापना भएको थियो । ‘‘त्यो संस्था भीमनिधि तिवारीको पहलमा स्थापना भएको हो जस्तो लाग्छ ।’’ कुमार बस्नेत पनि उक्त नाटक संघको जमघटमा पुग्थे बेलाबेलामा । त्यहाँ आएका कलाकारहरूका गफ सुन्थे ।

कुमार बस्नेतको संगत त्यसैबेला कोकिल गुरुङसँग भयो । उनको संगतले उनलाई नृत्य निर्देशक भैरवबहादुर थापा कहाँ पुर्‍याएको थियो । नाँचगानमा औधी रुची राख्ने कुमार बस्नेतले त्यहाँ जान सुरु गरेपछि नाच्न सिके । अभ्यासले प्रदर्शनसम्म पुर्‍यायो । त्यसबेला उनी धेरैजसो केटी बनेर नाच्थे ।

पिताजी गंगाबहादुरको सरुवा तौलिहवा गोश्वारामा हुँदा गढीको बाटो भएर वीरगन्ज हुँदै उनी पनि तौलिहवा पुगेका थिए । तौलिहवा पुगेर पिताजीसँग बस्न थाले । उनका अनुसार काठमाडौंको वातावरण र तौलिहवाको वातावरणमा धेरै ठूलो फरक रहेको उनी सम्झिन्छन् । तर, त्यो पृथक परिवेशमा पनि उनले आफूलाई मिसाउँदै गए ।  

उनी बेलाबखत भैरहवा पनि जान्थे । सोही क्रममा उनी इन्डियन एयरलाइन्सको डकोटामा बसेर कहिले काहीँ पोखरा पुगेको बिर्संदैनन् । यसरी जाँदा केही घण्टामै भैरहवा फर्किन्थे । त्यसबेला भैरहवा–पोखरा आईएको डकोटा उडान हुने गरेको कुमार बस्नेत बताउँछन् ।

अंग्रेजीमा उनका अक्षर राम्रा थिए । कहिले काहीं उनको काम पेसेन्जरको नाम लेखिदिनु पर्दथ्यो । त्यसैले पनि उनी उड्न पाउँथे !

केही समयपछि पिताजीको सरुवा भैरहवामा भयो । भैरहवामा नै भेट भए जनकवि केशरी धर्मराज थापा । उनले कुमार बस्नेतलाई देख्नासाथ ‘ए कुमार, लौ आऊ मसँग’ भन्दै आफूसँग लिएर गए डा. केआई सिंहको अधिवेशनमा । 

कुमार बस्नेत राम्रो नृत्य कलाकार भएकोे धर्मराज थापालाई थाहा थियो । त्यसैले थापाले डा. केआइ सिंहलाई ‘हजुर यसले खुब राम्रो नाच्छ । यसलाई कार्यक्रममा स्थान दिनुपर्‍यो’ भनेर कुरा राखे । 

कुमार भन्छन्, “मलाई अधिवेशनमा राखिदिए । मैले पनि खुबै नाचेँ, केटी बनेर । केटी बन्न पनि अनेक गरिन्थ्यो, लिपिस्टिक पाउडर लाएर ! मैले नाचेको देखेर केआई सिंहले पनि यसलाई पढाई खर्च दिनु भने । त्यसपछि मैले खर्च पाउन थालेँ । वास्तवमा मलाई भगवान्ले नै हात थापेका थिए ।”

०००

तौलिहवा र भैरहवाको बसाईपछि उनी काठमाडाैं फर्किए । काठमाडौंमा पढाईसँगै नाचगानको दौडादौड चल्नु स्वाभाविक थियो । त्यसबेलाका केही सांस्कृतिककर्मी, नाट्यकर्मीहरूलाई भारतको आसाम भ्रमणमा कार्यक्रमसहित पठाइएको थियो । उनी पनि आसाम जाने टोलीमा परे । उनी त्यही समूहसँग नाँच्दै ६ महिना आसाम घुमे । 

नेपालमा २०१५ सालमा आम निर्वाचन भयो । उनी काठमाडौं फर्किसकेका थिए । कुमार नाच्ने कलाकार भएकाले उनलाई त्यसबेलाका धेरै नेताहरूले चिन्थे । उनको घरका सबै कुनै न कुनै दलका नेताहरूसँग जोडिएका थिए । 

उनका अनुसार त्यसबेला पनि जुलुस निस्किन्थ्यो । नारा लाग्थ्यो । भाषण हुन्थ्यो । तर जातियताको नारा कसैले लाएका थिएनन्, त्यो बेला ! वास्तवमा राजनीतिक सोच धेरै माथिको थियो मानिसमा । कसैलाई कसैले आक्षेप लगाएको उनलाई थाहा छैन । चुनाव प्रचारमा उनी पनि नाचगान गर्दै लागे ।

त्यसको केही समयपछि कुमार बस्नेतले राष्ट्र बैंकमा जागिर खाए । नाचगानले जीवन नचल्ने भएकाले जागिर अपरिहार्य थियो । 

कुमार बस्नेत भन्छन्, “मलाई त्यसबेलाका गभर्नर हिमालय शमशेरले महिनाको ८० रुपैयाँ तलब पाउनेगरी जागिर लगाई दिएका थिए । ८० रुपैयाँमा ६० रुपैयाँ म, आमालाई बुझाउँथेँ । २० रुपैयाँ आफू खर्च गर्थें । अहिले ८० रुपैयाँले केही पनि आउँदैन !”

त्यसबेला कुमार बस्नेतलाई बैंकमा पनि सबैले माया गर्थे । उनी पनि अह्राएको काम सबै गर्थे । कहिले काहीँ हाकिमले ‘जा कुमार पैसा निकालेर ल्या’ भन्थे । उनी पनि ढुकुटीको दुई वटै साँचो बोकेर पैसा निकाल्न ढुकुटी भित्र पुग्थे ।  

उनी भन्छन्, “मैले नोटै नोटमा कुल्चिँदै कति नोट निकालेँ । नोट त कति कुल्चेँ कति, हरे ! तर, आज पनि एउटा कुरा के लाग्छ भनेँ, नेपाल राष्ट्र बैंकको व्यवस्था नभएको भए नेपाली नोट नै कसरी चल्थ्यो होला ? राष्ट्रबैंककै कारण नेपाली नोटको चलन सुरु भयो । यो हामी देश हेर्ने मानिसहरूका लागि यो ठूलो कुरो हो ।”

०००

नाच्दानाच्दै उनी गीत गाउन अगाडि बढे । खिमबहादुर र वृखबहादुर चाइना जाने पहिलो गन्धर्व थिए । तिनकै संगतले कुमार पनि गीतमा पनि रम्न थाले । 

एकपटक रेडियो नेपालमा उनी नाच्न भनेर गएका थिए । उनी नाच्ने कलाकार भएकाले सबैले उनलाई चिन्थे । त्यसैबेला उनलाई सडक विभागका एकजना एकाउन्टेन्टले ‘तँ पनि गीत गाउन निवेदन हाल’ भने । उनैले निवेदन लेखिदिए । 

कुमार बस्नेत भन्दा अगाडि नारायणगोपालले गीत गाए । उनको पछाडि कुमार बस्नेत परे । यसरी कुमार बस्नेत भ्वाइस टेस्ट पास भए । उनले दुईवटा गीत रेकर्ड गर्न पाए । ‘रिमझिम रिमझिम पानी पर्ला...’ र ‘चौतारी झ्याङला नानी कान्छा...’ बोलको दुइवटा गीत कलकत्ता गएर रेकर्ड गरियो । त्यसपछि उनका यी गीत रेडियोमा बज्न थाले । 

गीत बज्न के सुरु भएका थिए, दुवै गीत हिट भए । नाच्ने कुमार बस्नेत गाउने कुमार बस्नेतमा दर्ता भए । कतिपय साथीले त चिन्दा पनि चिनेनन् । कुमारका अनुसार ‘को हो यो कुमार बस्नेत ?’ पो भन्थे रे उनका साथीहरूले !

कलाकारको अस्तित्व नहुँदानहुँदै पनि आफू लोकगीत लोकसंगीतमा लाग्दै गएको बताउँछन् । विदेशी साथीहरूले आफूलाई लोकगीत गाउन प्रेरित गरिरहको उनी बताउँछन् । ‘हिमालयन इम्येचुअर म्युजिकल सोसाइटी’ (ह्याम्स) को स्थापना भएको थियो, काठमाडौंमा । यो संस्था काठमाडौंमा त्यसबेला रहेका विदेशीहरूले खोलेको संस्था थियो । जुन विशुद्ध मनोरञ्जनका लागि खोलिएको थियो ।

कुमार बस्नेत र गंगा राणाले ‘ओई नाना ओई नाना...’ गीत भरखर गाएका थिए । चर्चित पनि भएको थियो त्यो गीत । त्यसपछि मात्रै उनले ‘दिउँला यो जोवन तिमीलाई दिउँला...’ गाएका हुन् । जुन गीत अहिले पनि चर्चामा छ ।

कुमारलाई ‘तिम्रो देश लोकगीत र लोकसंस्कृतिमा कति धनी छ । किन गाउँछौ विदेशी पाराको गीत ?’ भनेपछि उनले लोकगीतको संकलन र गायनमा एकोहोरो लाग्नथाले ।

उनी गाउँगाउँ ठाउँठाउँ गएर लोकगीत खोज्न थाले । गीतको शब्द र लय खोज्दै हिँडे । उनले गीत ल्याउँदा गीतको मूल भाका दिनेको र शब्द दिनेको नाम नै गीतमा राख्दै त्यो गीत रेकर्ड गराउँँदै गए ।  कुमार बस्नेत भन्छन्, “हामी कहाँ दलित जनजाति भनिन्छ । तर, संगीतका महान् व्यक्तित्व नै तिनीहरू हुन् । झलकमान गन्धर्व, तीर्थमान गन्धर्व र जंगबहादुर गन्धर्व; यिनीहरूनै संगीतका महान् व्यक्ति हुन् ।”

नेपाल राष्ट्र बैंकमा केही वर्ष काम गरेपछि उनी कर्मचारी सञ्चय कोषमा जागिर खान गए । त्यहाँ हिसाब किताब राख्नुपर्ने जागिर थियो । खरो स्वभावका कलाकार भएकाले ‘यसले केही कतै केही बोली पो हाल्छ कि’ भनेर नबोल्ने कागज नै गराइएको उनी सुनाउँछन् ।

नेपाली जनताले दिएको मायाले नै उनलाई यो स्थानसम्म पुर्‍याएको उनले हर्षका साथ सुनाए । उनलाई राजा महेन्द्रले पनि मनपराउँथे । जवाहरलाल नेहरूले पनि आफूलाई धाप मारेको उनले सुनाए । रेडियो नेपालका गायकहरूले पनि सधैँ उनलाई माया गरे । एकपटक राजा महेन्द्रले ‘यसलाई रेडियोमा जागिर देऊ’ भनेछन् प्रकाशमान सिंहलाई । प्रकाशमानले पनि राजालाई ‘कुमार आउँदैनन् होला । आए नियुक्ति दिन्छु’ भनेछन् । 

कुमार बस्नेत भन्छन्, “त्यो बेला नातिकाजी, शिवशंकर र तारा देवी त सुब्बा र खरदार पदमा कार्यरत थिए । मेरो गीत सुनेर राजाले पैसा दिएको भए बरु दंग लाग्थ्यो होला । म त सञ्चय कोषमा अधिकृत थिएँ । म किन खरदार सुब्बामा जागिर खान रेडियो नेपाल जान्थेँ र ! त्यसैले राजाले भने पनि म रेडियोमा जागिर खान गइनँ ।”