बाँके । “माघी लइली सिखार खेली 
सखिय हो, माघकी पिली गुडी जाँड...!” 
पश्चिम क्षेत्रका थारु समुदायको महत्त्वपूर्ण पर्व ‘माघी’ को उल्लासमय वातावरण उनीहरुको घरआँगन तथा गाउँबस्तीमा छाएको छ । वर्षभरिको दुःख, पीडा बिर्संदै आपसमा मिलेर गीत गाउँदै, नाच्दै गाउँघर सिगार्नेदेखि पारिवारिक मिलनको उत्साह र उमङ्गले नेपालका आदिवासी थारु समुदायका गाउँबस्तीमा अहिले बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धालाई माघीले छपक्कै छोपेको छ । 

बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर दाङलगायत २४ जिल्लामा थारुहरुको घर-आँगनमा यतिबेला ‘माघी लइली सिखार खेली सखिय हो, माघकी पिलीगुडी जाँड...!’भन्ने गीत सबैको मुखमा झुन्डिएको छ । यो गीत थारू फिल्म कमैयाको हो । यो थारु लोकभाका पनि हो । माघी पर्वमा विशेषगरी पाहुनाले खाने मदिरा र बंगुरको मासु हो । जति मीठो बनायो, उति पाहुना खुसी हुन्छन् । माघीमा बंगुरको मासु, दारु, तरुल, ढिक्री, घुंगी, गन्जी (सखरखण्ड) थारु समुदायको विशेष परिकार हो । माघीमा रक्सी नखाए देउता रिसाउने कथन छ । बच्चादेखि बूढाबुढीले समेत चाख्नैपर्ने थारु अगुवाको भनाइ छ । 

विधिवत् रुपमा पुस २९ बाटै सुरु हुने यो पर्वको तयारी थारु बस्तीमा सुरु भइसकेको छ । माघी तयारीमा थारु समुदायले अहिले अन्नपात कुटानी, पिसानी गर्ने, लत्ताकपडा किन्ने र गाउँघरको सरसफाइ गर्ने काम धमाधम गरिरहेको पाइन्छ । यो पर्वमा थारु समुदायले छोराछोरीको बिहे, अंशबण्डा, खेतीपातीको वार्षिक योजना निर्माण गर्नुका साथै परिवारका सदस्यको कामको बाँडफाँडसमेत गर्छन् ।

माघीको अघिल्लो रात सुँगुर काटेर मासु खाने गरिन्छ, जसलाई थारु भाषामा ‘जिता मरना’ भनिन्छ । त्यसरात थारु समुदाय मासु, जाँड र ढिकरी खाई रातभर जाग्राम बसी ‘सखिया’ नृत्यमा रमाउने गर्छन् । माघे संक्रान्तिका दिन विशेष गरी थारू समुदायमा बिहानै उठेर नजिकैको नदी, तलाउमा गई नुहाइ आफूभन्दा ठूलाबाट आशीर्वाद लिने चलन छ । माघीको अवसरमा विवाहीत छोरी चेलीलाई (निश्राउ) चामल, नुन, तेल, बेसारलगायत खाद्यान्नबाट तयार पारिएको परिकार दिने परम्परा छ । जसलाई थारु भाषामा ‘उपहार’ भनिन्छ ।

थारू समुदायमा यो पर्वमा विशेष गरी अनदी चामलको भात, रोटी, ढिक्री, बरिया, घोंगी, सुँगुरको मासु, माछा, गँगटालगायत परिकारलाई महत्त्व दिने गर्छन् । थारू समुदायका विभिन्न लोक संस्कृति झल्किने एकल तथा सामूहिक नाचगान गरी रमाइलो गर्ने गरिन्छ । यो प्रक्रिया माघभर चल्ने भए पनि पछिल्लो समय भने एक-दुई दिनमा सीमित हुन थालेको छ ।

कामको सिलसिलामा युवाहरुले गाउँ छाड्नुपर्ने बाध्यताका कारण यो पर्व दुईचार दिनमै सीमित हुने गरेको बताइएको छ । थारु समुदायमा माघी पर्व र नयाँ वर्षलाई मनाउने शैली फेरिन थालेको छ । माघी सुरु भएदेखि १०-१५ दिनसम्म घरघरमा गएर मघौटा, धमार, झुमा नाच प्रदर्शनी गर्ने परम्पराभन्दा अहिले रमाइलो मेलाका माध्यमबाट स्टेज कार्यक्रम युवाको प्राथमिकतामा पर्ने गरेको छ । मघौटा, धमार, झुमा नाचलाई घरघरमा गएर प्रदर्शन गर्ने परम्परा भने बुढापाकामा मात्रै सीमित हुन थालेको छ । यस वर्ष पनि बर्दियाका विभिन्न स्थानमा माघीलाई लक्षित गरी महोत्सव र रमाइलो मेला आयोजना गरिएका छन् । मेलामा युवाको आकर्षण समेत राम्रो देखिन्छ । 

नयाँ वर्ष र माघी पर्वलाई विशेष रुपमा मनाएको दोस्रो दिन अर्थात् माघ २ गते गाउँगाउँमा माघी दिवानी (विशेष छलफल) गरिन्छ । त्यसदिन छलफलका माध्यमबाट थारु समुदायमा नयाँ नेतृत्व चयन गर्ने परम्परा छ । जसलाई भलमन्सा र गुरुवा भनिन्छ । उनीहरुले गाउँको रक्षा गर्ने, अफ्ठ्यारो परिस्थितिमा उचित निर्णय दिने, न्याय दिनेलगायत काम गर्छन् । भलमन्सालाई नेतृत्वका रुपमा लिइन्छ भने गुरुवालाई पुजारीका रुपमा लिइन्छ । यति मात्र होइन, राजनीतिमा पनि उनीहरुको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । निर्वाचनका क्रममा थारु समुदायका भलमन्सा र गुरुवाहरुले दिने निर्णय नै आधिकारिक हुने भएका कारण सबै दलले गुरुवा र भलमन्सालाई विशेष रुपमा हेर्ने गरेका हुन्छन् ।

आफ्नो भाषा संस्कृति र पहिचानको संरक्षण र संवर्द्धन गर्न वकालत गरिरहेको तप्काले अहिले माघ र माघीबारे बहस चलाउँदै छन् । माघ वा माघे सङ्क्रान्ति मनाउने समाजमा माघी कहाँबाट भित्रियो, सोचनीय विषय छ । थारुहरुले प्रयोग गर्ने मैलिक शब्द नेपालीकरण गरेको यो पहिलोपटक होइन । थारुहरुको मौलिक शब्दका गाउँका नाम परिवर्तन गरिने पुरानै परिपाटी छ । जस्तो थारुगाउँका नाम घोरीघोरा घोडाघोडी हुनु, पिर्ठीपुर पृथ्वीपुर हुनु, रानामुरा रानामुडा हुनुजस्ता थुप्रै उदाहरण छन् । त्यस्तै थारुहरुको बरघरलाई बडघर भन्नु र लेख्नु अर्को उदाहरण हो ।

त्यसकै निरन्तरता हो माघलाई माघी बनाइनु । थारुका ठेट र मौलिक शब्द परिवर्तित हुँदै जानु थारु भाषामाथिको प्रहार हो । हेर्दा सामान्य लाग्छ, माघलाई माघी भन्यो, बरघरलाई बडघर भन्यो । तर यी शब्द केवल शब्द मात्र होइनन् । यी शब्द भनेका थारुका पहिचानसँग जोडिएका विषय हुन् । यी शब्दसँग थारुको इतिहास जोडिएको छ । थारु मात्रै किन सबै भाषाका आफ्नै मौलिक र ठेट शब्द र त्यसको उच्चारण हुन्छ, सबैको आफ्नै महत्त्व, आफ्नै पहिचान र इतिहास हुन्छ । कसैको पनि पहिचान र इतिहास मेटाउनभन्दा त्यसको सम्मान र संरक्षण गर्न जरुरी हुन्छ । (रासस)

दाङको घोराही ९, अस्परीमा माघीका अवसरमा नृत्य प्रस्तुत गर्दै थारू समुदाय । तस्बिर : बिसन क्षेत्री/बाह्रखरी