काठमाडौं । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पसँगको विवादको केही हप्तापछि अमेरिकी उद्योगपति एलन मस्कले आफ्नै राजनीतिक दल गठनको घोषणा गरे । मस्कले आफ्नो सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म एक्समार्फत ‘अमेरिका पार्टी’ गठन गरेको घोषणा गरे । जसले अमेरिकामा रिपब्लिकन र डेमोक्रेटिक पार्टीको दुई–दलीय राजनीतिलाई चुनौती दिनेछ ।

एलन मस्कले किन पार्टी घोषणा गरे ?
ट्रम्पसँगको विवादपछि, एलन मस्कले एक्समा एउटा पोल चलाए, जसमा उनले मानिसहरूलाई अमेरिकामा नयाँ राजनीतिक दल हुनुपर्छ कि पर्दैन भनेर सोधे । यसमा, धेरैजसो प्रयोगकर्ताहरूले नयाँ पार्टीलाई समर्थन गरे ।

शनिबारको सोही सर्वेक्षणलाई उल्लेख गर्दै मस्कले लेखे, “सर्वेक्षणअनुसार, तपाईंहरू नयाँ पार्टी चाहनुहुन्छ र अब तपाईंले त्यो पाउनुहुनेछ ।”

“हामी एकदलीय प्रणालीमा बस्छौँ, जसले अनावश्यक खर्च र भ्रष्टाचारले देशलाई बर्बाद गरिरहेको छ, लोकतन्त्र होइन । आज अमेरिका पार्टी तपाईंलाई फेरि स्वतन्त्रता दिनको लागि सिर्जना गरिएको हो,” मस्कले भनेका छन् ।

शनिबारसम्म, अमेरिकी संघीय निर्वाचन आयोग (एफईसी)ले पार्टी औपचारिक रूपमा दर्ता भएको संकेत गर्ने कुनै पनि कागजात प्रकाशित गरेको थिएन ।

सन् २०२४ को चुनावमा मस्क ट्रम्पका प्रमुख समर्थक थिए र ट्रम्पको जितको लागि लगभग २५ करोड डलर खर्च गरेका थिए ।

चुनाव पछि, मस्कलाई सरकारी दक्षता विभाग (डोज)को प्रमुख नियुक्त गरियो, जसलाई संघीय बजेटमा व्यापक कटौती गर्ने जिम्मेवारी दिइएको थियो ।

मे महिनामा प्रशासन छाडेपछि तथा ट्रम्पको कर र खर्च योजनाको सार्वजनिक रूपमा आलोचना गरेपछि मस्क र ट्रम्पबीच मतभेद सुरु भयो ।

ट्रम्पले ‘ठूलो, सुन्दर विधेयक’ भनेर सम्बोधन गरेको यो विधेयक मुस्किलले कंग्रेसबाट पारित भयो र यसै हप्ता राष्ट्रपतिले हस्ताक्षर गरेर कानुनको रूपमा स्वीकार गरे । मस्कले यो विधेयकले देशलाई टाट पल्टाउने बताएका थिए । जवाफमा, ट्रम्पले मस्कका कम्पनीहरू (जस्तै टेस्ला, स्पेसएक्स)लाई दिइने अनुदान रोक्ने र उनलाई देशबाट निष्कासन गर्ने धम्की दिए ।

त्यस कानुनमा ठूलो मात्रामा सरकारी खर्च र कर कटौती समावेश छ । यसले आगामी १० वर्षमा अमेरिकी बजेट घाटामा तीन ट्रिलियन डलरभन्दा बढी थप्ने अनुमान गरिएको छ ।

यो वास्तविक प्रयास कि दबाबको रणनीति ?
सीएनएन, सीबीएस र न्यूयोर्क टाइम्स जस्ता प्रमुख अमेरिकी मिडिया संस्थाहरूले मस्क र ट्रम्पबीचको तितोपना नै यो पार्टीको घोषणाको कारण भएको विश्वास गर्छन् ।

वाशिंगटन पोस्टले लेखेको छ कि मस्कको ट्रम्प समर्थकबाट आलोचकमा संक्रमण उनको राजनीतिक अडानमा ठूलो परिवर्तन हो, किनकि पहिले उनी रिपब्लिकन पार्टीतर्फ झुकाव राख्थे। यो परिवर्तन 'डोगे'को आलोचना र विस्कॉन्सिन सर्वोच्च अदालतको चुनावमा उनको असफल हस्तक्षेप पछि आएको हो।

न्यूजवीक पत्रिकाले आफ्नो रिपोर्टमा एक्स र टूर्थ सोसलमा भएको मस्क र ट्रम्पबीचको सार्वजनिक बहसको उल्लेख गरेको छ । उसले लेखेको छ, ट्रम्पले दाबी गरे कि मस्कको विरोध विद्युतीय सवारीसाधनमा कर छुटको अन्त्यसँग सम्बन्धित थियो, जसले टेस्लालाई नोक्सान पु‍र्‍याउन सक्छ ।

कतारी मिडिया आउटलेट अलजजिराले राजनीतिक विज्ञ थोमस गिफ्टलाई उद्धृत गर्दै मस्कको पार्टी योजनालाई ‘चाल’को रूपमा वर्णन गरेको छ, जसको अर्थ मस्क वास्तवमा पार्टी सञ्चालन गर्न चाहँदैनन्, बरु रिपब्लिकनहरूलाई दबाब दिन चाहन्छन् ।

थोमस गिफ्टले अलजजिरालाई भने, “यो एलन मस्कको चाल हो । उनलाई राम्रोसँग थाहा छ कि डेमोक्र्याटिक र रिपब्लिकन पार्टीहरूको बलियो संगठनात्मक शक्तिलाई पार गर्न धेरै गाह्रो छ ।”

गिफ्टले भने, “पार्टी गठन गर्न सम्भव भए पनि अमेरिकी कांग्रेसमा सिट जित्नु पूर्णतया फरक कुरा हो ।”

यस विषयमा सीबीएस न्यूजले चुनाव विज्ञ ब्रेट क्यापलसँग कुरा गरेको छ । “अमेरिकी कानुनहरू डेमोक्र्याट र रिपब्लिकन दुवैको पक्षमा छन्,” क्यापेलले भने, “मस्कले कानुनी चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ, जस्तै मतपत्र पहुँचको लागि हस्ताक्षर संकलन, राष्ट्रिय पार्टी गठन गर्न वर्षौं लाग्न सक्छ, त्यसैले २०२६ को लागि उनको योजना अव्यावहारिक देखिन्छ ।”

मस्कका चुनौतीहरू
एलन मस्कले पार्टीको घोषणा गरेका छन् तर अमेरिकामा दुई दलीय प्रणाली, राज्यगत मतपत्र प्रणाली, दर्ता प्रक्रिया, कोष संकलन र मतदाता समर्थनको अभाव जस्ता समस्याहरू छन् ।

विज्ञहरू भन्छन्, “मस्कसँग स्रोतहरू छन्, तर राजनीतिक धैर्यता र संगठनको अभाव ठूलो बाधा हुन सक्छ ।”

न्युयोर्क टाइम्सले भनेको छ कि एलन मस्कले ठूला निर्णयहरू लिन आफ्नो स्रोतसाधन प्रयोग गर्न सक्छन् भनेर देखाएका छन्, तर उनले धेरै पटक आफ्ना वाचाहरू पूरा नगरेको लामो इतिहास पनि छ ।

मस्कले ‘सरकारी दक्षता विभाग’को नेतृत्व गर्दा, उनले धेरै सरकारी योजना र बजेटमा कटौती ल्याए । तर पछि जब उनी ट्रम्पसँग झगडा गरे, उनले घरेलु नीतिहरूसँग सम्बन्धित राष्ट्रपतिको ठूलो विधेयकप्रति असन्तुष्टि व्यक्त गरे ।

गत महिना, मस्कले सामाजिक सञ्जालमा कानुनलाई ‘घृणित र भयानक’ भनेका थिए । उनले यसले अमेरिकाको पहिले नै ठूलो बजेट घाटालाई अझ बढाउने बताएका थिए ।

अमेरिकी निर्वाचन प्रणाली ‘विजेताले सबै लिन्छ’ भन्ने सिद्धान्तमा आधारित छ, जसमा तेस्रो पक्षहरूलाई आफ्नो लागि ठाउँ बनाउन धेरै गाह्रो हुन्छ ।

जर्जटाउन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक हान्स नोएलले भने, “अमेरिकासँग बहुदलीय प्रणालीलाई प्रभावकारी रूपमा सफल हुन दिने संस्थाहरू छैनन् । अन्य लोकतान्त्रिक देशहरू जस्तो, २०–३० प्रतिशत मत प्राप्त गर्दा पनि तपाईंलाई कुनै सिट मिल्दैन, त्यसैले साना दलहरूलाई बाँच्न धेरै गाह्रो छ ।”

मस्कले शनिबार एक्समा लेख्दै अर्को वर्षको मध्यावधि चुनावलाई लक्षित गर्ने योजना बनाएको बताए । उनले आफ्नो रणनीतिलाई ग्रीक कमाण्डर एपामिनोन्डासको युद्ध रणनीतिसँग तुलना गरे, जसमा सबै शक्ति एक विशेष स्थानमा केन्द्रित गरेर शत्रुलाई पराजित गरिएको थियो ।

दुई–दलीय प्रणालीबाहेक अमेरिकाको इतिहास
दुई प्रमुख दलहरू (रिपब्लिकन र डेमोक्र्याट) बाहेक अन्य राजनीतिक दलहरू संयुक्त राज्य अमेरिकामा लामो समयदेखि अस्तित्वमा छन्, तर हालका वर्षहरूमा उनीहरूलाई सीमित राष्ट्रिय समर्थन प्राप्त भएको छ ।

अन्तिम पटक जर्ज वालेस नामक तेस्रो पक्षका उमेदवारले राष्ट्रपति चुनावमा इलेक्टोरल भोट प्राप्त गरेका थिए १९६८ मा । त्यसबेला अमेरिकाका पाँच दक्षिणी राज्यहरूले अमेरिकी स्वतन्त्र पार्टीका उमेदवार जर्ज वालेसलाई मतदान गरेका थिए ।

अर्बपति व्यवसायी रस पेरोटले १९९२ मा लगभग १९ प्रतिशत लोकप्रिय मत प्राप्त गरेका थिए र कुनै पनि इलेक्टोरल कलेजको मत प्राप्त गरेका थिएनन् ।

“पेरोटले आश्चर्यजनक रूपमा राम्रो प्रदर्शन गरे... तर उनी कुनै पनि राज्यमा पहिलो भएनन्, र चुनावी प्रणालीले काम गर्ने तरिकाले उनले केही पनि पाएनन्,” नोएलले भने ।

राल्फ नाडरको ग्रिन पार्टीले २००० को राष्ट्रपति अभियानमा फ्लोरिडामा प्रभाव पारेको थियो तर कुनै पनि इलेक्टोरल भोट जित्न असफल भयो ।

१९१२ मा, प्रोग्रेसिभ पार्टीका थियोडोर रुजवेल्टले २७.४५ लोकप्रिय मत र ८८ इलेक्टोरल मत जिते, जुन अमेरिकी इतिहासमा तेस्रो पक्षको उत्कृष्ट प्रदर्शनमध्ये एक हो ।

धेरै चुनावहरूमा तेस्रो पक्षहरूले मत विभाजनको प्रभाव सिर्जना गरे, या त मुख्य दलहरूलाई फाइदा पु‍र्‍याए वा हानि पु‍र्‍याए । १९२० पछि, केही अवस्थामा मात्र तेस्रो पक्षहरूले राज्य चुनाव जिते ।

अमेरिकामा नयाँ राजनीतिक दल गठन गर्ने चुनौतीहरू
अमेरिकामा नयाँ राजनीतिक दल गठन गर्नु सजिलो सुनिन्छ, तर वास्तवमा यो एकदमै जटिल र लामो प्रक्रिया हो । एलन मस्कले हालै गरेको ‘अमेरिका पार्टी’को घोषणापछि, फेरि प्रश्न उठेको छ कि के नयाँ दलले साँच्चै अमेरिकी राजनीतिमा स्थान बनाउन सक्छ ?

कुनै पनि नयाँ पार्टीले पहिले औपचारिक नाम तय गर्नुपर्छ । यसका साथै, यसलाई घोषणापत्र र संगठनात्मक संरचना चाहिन्छ ( जस्तै पार्टी अध्यक्ष, कोषाध्यक्ष र अन्य पदाधिकारीहरू । यो संरचना राज्य र राष्ट्रिय स्तरमा काम गर्न तयार छ ।

यदि कुनै दलले अमेरिकामा राष्ट्रपति, सिनेट वा प्रतिनिधिसभा जस्ता संघीय चुनावमा लड्न चाहन्छ भने, त्यसले संघीय निर्वाचन आयोगमा दर्ता गर्नुपर्छ । साथै, दलले कोष जुटाउने र खर्च गर्ने पारदर्शी नियमहरू पालना गर्नुपर्छ ।

अमेरिकामा सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको मतपत्रमा पहुँच हो, अर्थात् चुनावी मतपत्रमा पार्टीको नाम राख्नु । प्रत्येक राज्यमा यसका लागि फरक–फरक कानुनी नियमहरू छन् ।

धेरै राज्यहरूमा हजारौँ वैध नागरिकहरूको हस्ताक्षर संकलन गर्नु अनिवार्य छ । कतिपय राज्यहरूमा निश्चित प्रतिशत मत प्राप्त गर्नुपर्ने अवस्था छ ।

पार्टीलाई चुनाव लड्न, उमेदवार उठाउन र अभियान सञ्चालन गर्न धेरै पैसा चाहिन्छ । यसका लागि निजी दाता र समर्थकहरूबाट रकम जुटाउनुपर्छ । अभियान खर्च सीमित गर्न र पारदर्शिता कायम राख्न कडा एफईसी नियमहरूको पनि पालना गर्नुपर्छ ।

यसबाहेक, राष्ट्रपति चुनाव अभियानको क्रममा टीभीमा हुने राष्ट्रिय बहसमा भाग लिन, उमेदवारले १५ प्रतिशत राष्ट्रिय समर्थन (सर्वेक्षण सर्वेक्षणमा आधारित) देखाउनु पर्छ ।

एलन मस्कसँग पैसाको कमी छैन तर उनलाई नयाँ पार्टी गठन गरेर चुनाव लड्न सजिलो हुनेछैन । बीबीसी