काठमाडौं । अप्ठ्यारोमा फलेको फर्सीभन्दा खासै फरक नपर्ला, ‘जेन–जी’ पुस्तालाई । जेन–जी – जसमा सन् १९९७ देखि २०१२ सम्म जन्मेका व्यक्तिहरू पर्छन् । उनीहरू परम्परागत सोच र आधुनिक प्रविधिको दोसाँधमा हुर्केका हुन् ।

माथिबाट ‘जेन अल्फा’ कराउँदै छन्, ‘बोल्न डराउँछस् ?’ ‘यति पनि गर्न सक्दैनस् ?’ तलबाट ‘मिलेनियल्स’को जराले दबाब दिइरहेको छ, ‘एड्जस्ट गर् । हामीले पनि त सहेरै आएका हौँ ।’

बीचमा परेको जेन–जी पुस्ता न पूरै रुख चढ्न सक्छ न त माटोमै झर्न । अलमलमा फर्सीजस्तै झुन्डिएको छ । न त जेन–जी पुरानो पुस्ताको अनुशासनमा अडिएका छन् न त नयाँ पुस्ताको स्वतन्त्रता सहजै अपनाउन सकिरहेका छन् ।

यो पुस्ता परिवर्तन चाहन्छ । पुरानो सोचले पनि यो पुस्तालाई पछ्याउन छाडेको छैन । पुराना र नयाँ विचारको बीचमा अल्झिरहेको छ, जेन–जी पुस्ता । जेन–जी आधुनिक प्रविधि बुझ्छन् । तर, समाजमा त्यसलाई प्रयोग गर्दा आलोचनाको सिकार बन्न पुग्छन् ।

उदाहरणका लागि, फ्री–लान्सिङ, डिजिटल मार्केटिङ, गेमिङ, इन्फ्लुएन्सरजस्ता नयाँ करियर अपनाउन खोज्छन्, जेन–जी । तर, समाजले उही डाक्टर, इन्जिनियर, सरकारी जागिरे बन्नुपर्ने दबाब दिन्छ ।

यो पुस्ता सबैभन्दा सामाजिक छ, सशक्त छ । अनि, चिन्तित पनि । उनीहरू सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय छन् । तर, त्यही प्लेटफर्मले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पुर्‍याएको छ । समाजको अपेक्षा, आर्थिक दबाबले उनीहरूमा चिन्ता बढाएको छ ।

नेपाली समाजमा अझै पनि विवाहलाई जीवनको अनिवार्य पाटो मानिन्छ । “अब बिहे गर्ने उमेर भइसक्यो,’’ २६ वर्षीया रोजिना शर्मा भन्छिन्, “तर, मलाई आत्मनिर्भर बन्ने चाहना छ । म करियरमा फोकस गर्न चाहन्छु । तर, परिवारले भन्छन्– छिटो बिहे नगरे राम्रो केटा पाइँदैन ।’’

जेन–जी पुस्ता विवाहलाई व्यक्तिगत निर्णयका रूपमा हेर्छ । प्रेम सम्बन्धलाई परम्परागत विवाहको चौघेराभन्दा बाहिर सोच्न चाहन्छ । तर, मिलेनियल्स र पुराना पुस्ताले अझै पनि विवाहलाई अनिवार्य जिम्मेवारी मान्छन् ।

संवाद जेन–जी पुस्ताका

महिनावारीका विषयमा खुलेर बोल्दा पनि जेन–जी पुस्ता आलोचित हुनुपर्छ । “हामीले महिनावारीबारे खुलेर कुरा ग¥यौँ भने कत्तिका परिवार नै रिसाउँछन् त कत्तिका आफन्तहरू भन्न थाल्छन्– किन यति खुलेर बोल्ने ? लुकाउनुपर्ने कुरा किन सार्वजनिक गर्ने ?,” काठमाडौंस्थित एक क्याफेको सोफामा भेटिएकी प्रीति भण्डारीले भनिन्, “हे भगवान् ! आज बिहानैदेखि पेट दुखेर मर्न लागेँ ।”

उक्त क्याफेमा भेटिएको एक हुल जेन–जी पुस्ताका कुरा हामीले पनि सुन्यौँ । तीमध्येकी एक हुन्, अनु झा ।

कफीको घुट्को लिँदै अनुले भनिन्, “तँलाई पनि ? म त अफिसमा बस्नै सकिनँ । फेरि, केटाहरूले के भयो ? भनी सोधे भने के भन्ने ? फेरि उही नाटक ! केही होइन, टाउको दुख्यो ।” अनु काठमाडौं एउटा निजी कलेजमा अध्ययनरत छन् । 

प्रीतिले आँखा ठूलो पार्दै भनिन्, “साँच्चै भन्नुपर्दा हामी जेन–जीले मानसिक स्वास्थ्य, बडी सेमिङ र समानताका बारेमा धेरै कुरा खुलेर गर्न थालेका छौँ । तर, महिनावारीका विषयमा भने अझै कानेखुसी गर्नुपर्ने वातावरण छ ।”

अनुले लामो सास फेरिन् । भनिन्, “त्यसैले त महिनावारी सामान्य हो भन्ने विचार स्थापित गराउनु हाम्रोजस्तो जेनेरेसनको कर्तव्य हो, होइन र ?”

“हुन त हो, तर जब हामी यस विषयमा खुलेर कुरा गर्न चाहन्छौँ, तब हाम्रो मस्तिष्कमा त्यही पुरानो डर र लाज अघि आइहाल्छ, जुन मिलेनियन्सनको प्रभाव हो । वास्तवमा मिलेनियन्सको विचारको असर आजको जेनेरेसनमा पनि परेको छ ।”

यही हो, नेपाली जेन–जी पुस्ताको समस्या । यो पुस्ताका उनीहरू खुलेर बोल्न चाहन्छन्, तर सुन्नेहरू पुरानै सोचका छन् । मिलेनियल्स पुस्ता – जसले परिवर्तन देख्यो, तर परम्परा भत्काउने आँट गरेन ।

अनि अर्कोतर्फ, जेन अल्फा पुस्ता – जसलाई खुला सोचको आशीर्वाद प्राप्त छ, उनीहरू भन्छन्, “तँलाई गाह्रो भयो ? स्कुल बंक गर्, अफिस छाड्, अरूको के मतलब !’’

तर, जेन–जी ? उनीहरू न पूरै परम्परावादी मिलेनियल्स बन्न सक्छन् न त पूरै विद्रोही जेन अल्फाजस्ता । उनीहरू आफ्नै पहिचान खोज्दै छन् । समाजमा अझै पनि महिनावारी, लैंगिक समानता, यौन शिक्षाजस्ता विषयमा बोल्न गाह्रो छ । जेन–जी पुस्ता यो विषयमा खुलेर बहस गर्न चाहन्छ ।

वास्तवमा भन्नुपर्दा जेन–जीहरूको सामाजिक र मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो असर परिरहेको छ । एकातिर जेन–जीहरूले पुराना पुस्ताबाट परम्परागत सामाजिक मूल्य ‘ट्रेडिसनल सोसल भ्यालुज’ सिकेका छन् भने अर्कातिर जेन अल्फाजस्तै पूर्ण डिजिटल युगमा जीवन बिताइरहेका छन् ।

वास्तावमा जेन–जीले हुर्कंदा सिकेका कुरा पालना गर्न सकिरहेका छैनन् । किनकि, जेन–जी हुर्कंदाको संसार र वर्तमान समयमा आकाश पातलको फरक छ ।

त्यहीकारण जेन–जीहरूको मनोवैज्ञानिक (साइकोलोजिकल) र सामाजिक (सोसल) अवस्था अरू पुस्ताभन्दा अलि बढी जटिल छ ।

पहिचानको संकट !

जेन–जी सामाजिक सञ्जालको प्रभावमा हुर्किएका छन् । उनीहरूले लामो समय अनलाइनमा बिताउँछन्, जसले व्यक्तिगत पहिचान निर्माणमा असर गर्छ ।

एकातिर पुराना पुस्ताबाट परम्परागत सामाजिक मूल्य सिकेका छन्, अर्कोतिर जेन अल्फाजस्तै पूर्ण डिजिटल युगमा रमाइरहेका छन् । यसले उनीहरूलाई आफैँलाई चिन्न गाह्रो बनाउँछ । उनीहरू ‘म को हुँ ?’ भन्ने प्रश्नसँग संघर्ष गरिरहेका छन् ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्या

सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल संसारको प्रभावका कारण जेन–जी मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट बढी प्रभावित भएका छन् । एक्लोपन, धेरैजसो समय अनलाइनमा बिताउँदा वास्तविक जीवनमा सम्बन्ध कमजोर हुने समस्या देखिन्छ ।

यिनमा आत्मसम्मानको समस्या छ । सामाजिक सञ्जालमा देखिने ‘सफलता’ वा ‘पर्फेक्ट जीवनशैली’सँग तुलना गर्दा उनीहरूलाई आफ्नो जीवन कम महत्त्वपूर्ण लाग्न सक्छ । तनाव र बेचैनीबीच करियर, भविष्य, र सामाजिक अपेक्षाको दबाब अत्यधिक हुन्छ ।

अन्तर संवादको अभाव

मिलेनियल्सजस्तै परम्परागत मूल्यमा हुर्किएका तर जेन अल्फाजस्तै डिजिटल रूपमा जोडिएका हुनाले जेन–जीलाई पुरानो पुस्तासँग संवाद गर्न गाह्रो छ । परिवार वा पुरानो पुस्तासँगको सोच मिल्दैन, किनभने उनीहरू पारम्परिक जीवनशैलीमा विश्वास गर्छन् ।

जेन अल्फाभन्दा कम डिजिटल हुनुका कारण उनीहरू पूर्ण रूपमा नयाँ पुस्तासँग पनि घुलमिल हुन सक्दैनन् । यस्तो परिस्थितिले सम्बन्धमा समस्या ल्याउँछ, जसले गर्दा सोसल आइसोलेसनको महसुस हुनसक्छ ।

सामाजिक अपेक्षाको दबाब

परिवार, समाज र सामाजिक सञ्जालबाट कसरी सफल बन्ने भन्ने विषयमा ठूलो दबाब आउँछ । ३० वर्ष नपुग्दै घर किन्ने, उच्च सफलता हासिल गर्नेजस्ता अपेक्षाले मानसिक तनाव बढाउँछ । धेरैजसो जेन–जी सफलताको परिभाषा पुनः परिभाषित गर्न खोजिरहेका छन्, किनभने उनीहरू पारम्परिकभन्दा नयाँ बाटा खोज्न चाहन्छन् ।

पुरानो पुस्ताको बोझ

यो पुस्तालाई ‘इन्टरजेनेरेसनल ट्रमा’ अर्थात् पुरानो पुस्ताको बोझ पनि छ । पुरानो पुस्ता (मिलेनियल्स र अझ अगाडिका)ले धेरै संघर्ष गरे ।

आर्थिक अस्थिरता, पारिवारिक जिम्मेवारी, समाजको दबाब र मानसिक स्वास्थ्यलाई बेवास्ता गर्ने संस्कार थियो, पुरानो पुस्ताको । जेन–जीलाई यी सबै कुरा हस्तान्तरण गरियो, जसले गर्दा उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो असर परेको छ ।

सफलताको ‘फोर्स्ड डेफिनेसन’ले जेन–जी पुस्तालाई भित्रभित्रै रित्याउँदै छ ।

पुरानो पुस्ताले ‘मिहेनत गर्, त्याग गर्, अनि सफल हुन्छस्’ भनेर सिकायो । तर, आजको समयमा मिहिनेतले मात्र गरेर सफलता मिल्दैन, किनभने अवसर सीमित छ, महँगी बढेको छ र प्रतिस्पर्धा डरलाग्दो छ ।

‘डिप्रेसन भन्ने केही हुँदैन, काम गर’ भन्ने ‘मेन्टालिटी’मा विश्वास राख्थ्यो, पुरानो पुस्ता । तर, जेन–जी बर्नआउट, एनजाईटी र डिप्रेसनको वास्तविक प्रभाव भोगिरहेका छन् ।

मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ भनेर सोच्दा पनि परिवार र समाजबाट सहयोग पाइँदैन, किनभने पुरानो पुस्ताले भन्ने उही त हो, ‘धेरै कुरा सोचेकोले नै तिम्रो दिमाग खराब भएको हो ।’

यो परिवेशमा जेन–जी ‘फोमो फेयर अफ मिसिङ आउट’मा छ ।

पुरानो पुस्ताले ‘फोन कम चला, बाहिर जा’ भन्छ । तर, आजको संसारमा टेक्नोलोजीबिना केही सम्भव छैन । जेन–जीलाई ‘रियल वर्ल्ड’ र ‘डिजिटल वर्ल्ड’बीच सन्तुलन मिलाउन निकै गाह्रो छ ।

जेन–जीहरू मिलेनियल्सको परम्परागत अपेक्षा र जेन अल्फाको आधुनिक डिजिटल प्रवृत्तिको बीचमा अलमलमा छन् । इन्टरनेटको विकास देखेर चकित परेकाहरू र हातमा मोबाइल खेलाउँदै हुर्केकाबीचमा जेन–जीहरू ‘स्यान्डविच’ बनेका छन् ।

जेन–जी पुस्ता ठ्याक्कै उफ्रिन खोज्दा लड्ने, चुप लाग्दा दबिने, बोल्न खोज्दा गाली खाने, सोच्दा तनाव बढ्ने, अनि बाँच्न खोज्दा खर्चै धान्न नसक्ने अवस्थामा छ । एकातिर मिलेनियल्सको ‘हाम्रो पालामा यस्तो थिएन’ भन्ने प्रवचन, अर्कातिर जेन अल्फाको ‘तँ अझै पनि त्यो गर्दै छस् ?’ भन्ने व्यंग्य । यिनै परिस्थितिबीच अल्झिएको पुस्ता हो, जेन–जी ।

‘झुन्डिरहने कि उड्ने ?’ निर्णय जेन–जीकै हो, किनभने परम्पराका डोरीहरू कमजोर हुँदा हावासँगसँगै उड्ने आँट आफैँले गर्नुपर्छ ।