मलाई बाल्यकालतिर फर्कने मन भयो । उति बेला पञ्चायती राज थियो देशमा । गाउँमा एउटै घर पनि थिएन कंक्रिटले बनेको । बाटाका छेउछाउका घरका भित्ताहरूमा इनामेलले विभिन्न नारा लेखिएका हुन्थे ।

‘सामन्तीको नाइके मुर्दावाद’, ‘सामन्ती व्यवस्था ढाल्छौँ ढाल्छौँ’, ‘वीर शहीद लालसलाम’, ‘पञ्चे चोर देश छोड’, ‘जनताको शासनसत्ता ल्याउँछौँ ल्याउँछौँ’ – यस्तैयस्तैले भित्तो रंगिएको हुन्थ्यो ।

घरअगाडि सानो चौर, चौरको छेउमा वरपिपलका भीमकाय रुख । चौरमा चौपायाहरू निर्बाध चरिरहेका हुन्थे । एक दिन बिहान उठ्नेबित्तिकै अम्खोरा लिएर मुख धुन आँगनीको डिलमा पुगेँ । त्यो वरपिपलको माथि रातो झन्डाजस्तो फरफराइरहेको थियो ।

मलाई अनौठो लाग्यो । त्यहाँ त घरमा कसैले पूजा लगायो भने ध्वजापताका डोरीमा वारपार गर्ने चलन पो थियो । मेरो बालमस्तिष्कमा कौतूहलले घर बनाउन थाल्यो । अझै नियालेर हेरेँ । चारवटा सेता रङका तारा छन् एउटामा, एउटामा हम्मर र खुर्पा जोडिएको देखेँ ।

हजुरबुबा बिहानको सूर्यको आभा ताप्दै पिँढीमा चोया काट्दै हुनुहुन्थ्यो ।

‘हजुर यता आउनु त, त्यो पिपलाबोटमा केके फहरिएको छ ?’ म हजुरबुबालाई हजुर भन्थेँ ।

हँसिया हातमा लिएर हजुर आउनुभयो आँगनको डिलमा । मैले देखाएँ ।

‘यो त सामन्तीहरूको व्यवस्थाविरुद्ध परिवर्तनकारीहरूले विरोध गरेको संकेत हो ।’

मैले केही बुझ्न सकेको भए पो ! फेरि सोधेँ, ‘के व्यवस्था विरोध अनि परिवर्तन हजुर ?’

‘ल सुन्, सबै त तैँले कहाँ बुझ्छस् र अहिले । पछि अलिक पढ्दै गएपछि बुझिन्छ । त्यो चारवटा तारा भएको झन्डा बीपीको पार्टीको हो । अनि, हँसियाहथौडाचाहिँ पुष्पलालको, कमनिस्टहरूको झन्डा । उनीहरू अहिलेका पञ्चायतविरोधी हुन् ।’

मलाई थाहा यति थियो, मेरो पल्लाघरका ठूलाबा प्रधानपञ्च थिए । चुनाउ दुईपटक भएको थियो एक वर्षअगाडि । पञ्चायती घरमा भोट गन्दा आगो लागेर केही घाइते भएपछि लामालामा कटबाँसका भाँटा बोकेका, कम्मरमा पेस्तोल भिरेका र हातमा बन्दुक लिएका धेरै पुलिसहरू तैनाथ गरेर फेरि चुनाउ गराएपछि ठूलाबा प्रधानपञ्च बनेका थिए ।

यतिचाहिँ आँखाले देखेको थिएँ । चुनाउका दिन स्कुल बिदा थियो । ठूलाबाको घडी चिह्न थियो, भित्ताभरि पोतिएको थियो घडी ।

म चिया पिउँदै फलैचामा बसेर गृहकार्य गर्दै थिएँ । मनले त्यो रातो झन्डा, सामन्ती व्यवस्थालगायत अनेकानेक कुरा सोच्दै थियो । हजुर चोया काट्नैमा व्यस्त ।

यस्तैमा गाउँपञ्चायत घरतिर मैले देखेको एक अग्लाअग्ला कदका मान्छे आँगनीमा टुप्लुक्क झुल्किए ।

‘काका, सन्चै !’ हजुरलाई उनले सम्बोधन गरे ।

‘अर्राष्ट्रिय तत्त्वहरूले झन्डा हालेछन्, त्यो निकाल्न सहयोग माग्न आ’को म । खर्च पनि दिऊँला काका ।’

उनका कुरा यति मात्र थिए । अरू धेरै कुरा सुनिनँ । झन् नयाँ कुरा, नयाँ शब्द सुनेँ, ‘अराष्ट्रिय तत्त्व’ । पैसाको आस देखाए पनि हजुरले इन्कार गरिदिनुभयो ।

यसले त मलाई झन् त्यो झन्डाप्रति माया लाग्न थाल्यो । कांग्रेस, कमनिस्ट, अर्राष्ट्रिय तत्त्व यी कुरा मनमा गढेरै बसे ।

हजुरबासँग निराश भएर ऊ फर्कियो । म फेरि डिलमा पुगेँ । केही मान्छे चौरमा जम्मा भएर त्यो झन्डा हेर्दै थिए । कसैलाई ज्याला दिएर ती पिपलका रुखमा फहरिएका झन्डा झिकिए ।

हजुरबासँग मेरो कलिलो मस्तिष्कले सामन्तीको अर्थ खोजिरह्यो । हजुरबाले हामीजस्तै गरिबका दिन ल्याउन यो व्यवस्थाको विरोधमा लागेका मान्छेहरू राम्रा हुन्छन् भन्दै हुनुहुन्थ्यो ।

खै केके, बुझे पो ! तर, नजानिँदो ढंगले ती व्यवस्थाविरोधी मान्छे नचिने पनि तीप्रति माया उब्जियो !

मेरो घरदेखि अलिक पर श्री रयाले आदर्श गाउँपञ्चायतको घर थियो । त्यहाँ नजिकैको खाली फराक ठाउँमा जनजागरण युवा क्लब, फूलचोकी युवा क्लबको नाउँमा बेलुका नाटक मञ्चन हुन्थे ।

त्यहीँ गीतसंगीत पनि सुनाइन्थ्यो । कोहीकोही मेरै गाउँका दाजुहरू थिए । मेरो नजरमा अरू भने अपरिचित नै थिए ।

उनीहरूले गाएका गीतमा पनि सामन्ती शब्दहरू प्रशस्तै थिए । बिजुली नभएकोले मैन्टोल बालेर कार्यक्रम हुन्थे । कुनै बेला त पुलिस र स्थानीय केही गुन्डाजस्ता मान्छेहरूले अवरोध गरेर भागाभाग पनि भएको देखेको छु ।

भोलिपल्ट गाउँ नै आतंकित हुने गरी राता टोपी लगाएका हातमा काला लौरो लिएका पुलिसहरू आउँथे । पुलिस देख्दा सातो जान्थ्यो मेरो । खाना खाने बेला बा र हजुरबाबीच यही विषयले प्रवेश पाउँथ्यो । तर, यस विषयमा मैले खासै खुट्ट्याउन सक्दिनथेँ ।

मेरा पिताजी शिक्षक हुनुहुन्थ्यो । उहाँ स्वाभिमानका धरोहर लाग्छन् मलाई । विचार र व्यवहारबीच अनौठो तादात्म्य राख्ने पिताजी अत्यन्तै सरल । मध्यमवर्गीय परिवार हाम्रो । त्यतिखेर वास्तवमै दैनिकी चुनातीपूर्ण थियो नै । नयाँ लुगा फेर्न दसैँ कुर्नुपर्थ्यो ।

मेरो स्वभाव भने अलिक जिद्दीवाल थियो । भनेपछि भन्यो भन्यो, माग पूरा भएन भने भोक हड्ताल गरिदिन्थेँ ! जहिले’नि बाले आफैँ गएर किनिदिनुहुन्थ्यो चाहिएको सामान ।

यसपटक मलाई पनि बजार लिएर जानुभयो । करिब एक÷सवा घण्टामा हिँडेर पुगिन्थ्यो पनौती बजार । अहिलेजस्तो बाटो कहाँ थियो र, यातायातको पहुँच त छँदै थिएन ।

बाले जहिल्यै तुयुकाजी सरकोमा हो, हामीलाई कपडा किनिदिने । उहाँ पनि शिक्षक नै हुनुहुन्थ्यो हाइस्कुलमा । यसपटक जुत्ता चाहिएको थियो मलाई । जुत्तामोजा नयाँ पाउने आसमा पुलकित थियो मन ।

खुसीले मनका सपाट फाँटहरूमा एक खालको उत्साह भरिएको थियो । ओठमा मधुर मुस्कान फुलिरहेको थियो ।

आहा, कति राम्राराम्रा जुत्ताहरूले पसलका र्‍याक भरिएका ! सुइटर (स्वेटर), जाकेट, पाइन्ट त्यस्तै । ठिंग उभिएर पसलको सबै कुना आँखा डुलाएँ । बचपन न हो, राम्रो लाउने, मिठो खाने सबैमा रहर हुन्छ नै । अभाव होस् या नहोस्, बोझिलो हुन्न बाल्यकाल ।

बाले ‘ल, यो लगाएर हेर त’ भन्दै मेरो तन्द्रा भंग गरिदिनुभयो । यसो हेरेँ, चाइनिज जुत्ता थियो सायद । एक तारा भएको यो जुत्ता अहिलेको कन्भासजस्तै थियो । त्यो जुत्ता मेरो अगाडि राखिदिनुभयो ।

‘बाबु प्रदीप, टुलमा बसेर लगाइहेर ।’ तुयुकाजी सरले टुल देखाउनुभयो ।

मलाई कस्तोकस्तो भएर आयो । अनायासै मेरा उत्साह लल्याकलुलुक भयो । मेरा हात त्यो जुत्ता टिप्न लम्केनन् ।

‘के भो, मन परेन ? कुन लाउने त ?’ बुबाले मेरो मनोदशा बुझेर सोध्नुभयो ।

मैले आफूलाई मन परेको जुत्ता देखाएँ । हाइटेक भियतनाम लेखिएको थियो । बुबाले झिकेर दिनुभयो ।

मैले सुम्सुम्याएँ । तुयुकाजी सर अरू ग्राहकसँग व्यस्त हुनुभयो ।

मैले तुना खुकुलो पारेँ । खुट्टाको चप्पल खोलेर त्यो जुत्ता उने । यसो पसलभित्रै फर्‍याकफुरुक परेर हिँडेँ । मेरो मुखाकृति उज्यालिएको हुनुपर्छ । मलाई एकदम फिट भएको थियो त्यो जुत्ता ।

तर, बुबाको मुखाकृति अँध्यारो भएको ठम्याएँ । तुयुकाजी सर ग्राहक गइसकेपछि मतिर आउनुभयो । मेरो हातमा त्यो जुत्ता देखेर उहाँले खोस्नुभयो र भन्नुभयो, ‘प्रदीप बाबु, यो सामन्तीले लगाउने जुत्ता हो, मास्टरका छोराछोरीले होइन । मैले पनि यही लगाएको छु ।’

सरको खुट्टामा त्यही तारावाला जुत्ता देखियो । सरको कुराले मन खिस्स भो । मेरो उत्साह पानीपानी भयो । निस्सासिएजस्तो अनुभव गरेँ ।

‘यही जुत्ता चाहिन्छ ।’ मुखै फोरेर भनेँ मैले ।

‘हेर बाबु, हामी गरीखानेसँग यो जुत्ता लगाउने हैसियत हुँदैन । कर्मशीलहरूको निम्ति यो जुत्ता बनेको हुँदै होइन । बुबालाई दुःख नदेऊ प्रदीप ।’

सरले हाइटेक जुत्ता र्‍याकमा राखे र अर्को रङको जुत्ता निकाले ।

‘ल, यो दुईमध्ये एक रोज । यो नै हाम्रो निम्ति राम्रो हो । तिमी अहिले सानै छौ, पछि अलिक ठूलो हुँदै गएपछि, कक्षा चढ्दै गएपछि सबै कुरा बुझ्नेछौ ।’

मैले बुबाको मुखाकृति नियालेँ । गह भरिएको जस्तो, अनुहारमा पसिनाका चिटचिटे बुँद देखेजस्तो लाग्यो । हुन्डरी मच्चियो मेरो मनमा । बुबा चुपचाप हुनुहुन्थ्यो । उहाँको थोरै तलबको रकमले धेरै कुराको व्यवस्थापन गर्नु चुनौती नै थियो ।

सायद यही भएर छोराको रहर पूरा गर्न नसकेकोमा बाको मन अशान्त भएको होला ।

‘हेर छोरा, चित्त बुझाऊ । सामन्ती जुत्ता लाउने हाम्रो औकात होइन । हामी शिक्षक हौँ, आफू बलेर अरूलाई उज्यालो छर्ने असल काम हो हाम्रो । त्यसैले हामी उदाहरणीय हुनुपर्छ । हाम्रो कुरा बुझ । धनीमानीको निम्ति बनेको जुत्ता लगाएर के हुन्छ ?’ तुयुकाजी सरले अझै मलाई सम्झाउँदै थिए ।

‘भाइलाई पनि त लानुपर्छ । त्यसैले तिमी जिद्दी नगर । सरले भनेको मान ।’ बा पनि लाचारीभाव प्रकट गर्दै मलाई सम्झाइरहनुभएको थियो ।

त्यो जुत्ताले मलाई लट्ठै पारेको थियो । जुत्तासँग जोडिएर आएको सामन्ती शब्दले मलाई अझै तानेको थियो । मेरो मनले जिज्ञासाको समाधान खोजिरहेको थियो । तथापि, कानमा सामन्ती शब्द गुन्जिरहेको थियो ।

त्यही आवाजले झस्किएँ । बाको मुखाकृति र तुयुकाजी सरको जोडदार सम्झाइले सामन्ती जुत्ता लगाउन लालायित भएको म पछि हटेँ । मानसपटलमा त्यही शब्द घुमिरह्यो ।

अनि, भाइ र मलाई तुयुकाजी सरको सिफारिसमै जुत्ता र मोजा किनेर घर फर्कियौँ । मेरा स्थिर आँखाहरूले भने सामन्ती जुत्ताको फोटो खिच्यो ।

केही वर्षपछि बुझेँ, ती अनेकानेक शब्दहरूको अर्थ । तुयुकाजी सरको भनाइको अन्तर्य । त्यसले आर्थिक रूपमा कमजोरहरूको मनोदशा बोलिरहेको रहेछ ।

अनि यो पनि थाहा पाएँ, त्यो ‘सामन्ती जुत्ता’ एकजोरको पैसाले मैले लिएको जुत्ता झन्डै आधा दर्जनजोर आउने रहेछ !