पत्रकारिता र लेखनका क्षेत्रमा आधा शताब्दीभन्दा बढी समयदेखि निरन्तर सक्रिय छन्, किशोर नेपाल । पछिल्लो समय उनी पत्रकारिताभन्दा पनि पुस्तक लेखनमा क्रियाशील छन् । केही समयअघि उनले ‘नेपालका निधि’ पुस्तक पाठकमाझ ल्याएका छन् । पुस्तकमा उनले नेपालका गान्धीवादी सन्तनेता महेन्द्रनारायण निधिको जीवनका आयामलाई प्रस्तुत गरेका छन् । सोही पुस्तकमाथि केन्द्रित रहेर अग्रज पत्रकार नेपालसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको किताब वार्ताको सम्पादित अंश ः

‘नेपालका निधि’का निम्ति महेन्द्रनारायण निधि नै किन छान्नुभयो ?
मैले देखेको मधेसका नेताहरूमा प्रतिभाशाली नेता हुनुहुन्थ्यो, महेन्द्रनारायण निधि । उहाँ पहिले पिताजीको व्यापार, व्यवसायमा संलग्न हुनुहुन्थ्यो । पछि बीपी कोइराला र राममनोहर लोहियासँगको संगतले उहाँ राजनीतिमा आउनुभयो । निधिजी २००७ सालमा जनकपुर क्षेत्रको क्रान्तिका कमान्डर हुनुहुन्थ्यो । महोत्तरी–सर्लाही पनि त्यसमै थियो । अझै मधेस त्यतिखेर कोसीदेखि वाग्मतीसम्मका क्षेत्रमा उहाँहरूको कमान्डमा थियो ।

रुद्रप्रसाद गिरी र महेन्द्रनारायण निधि बढी सक्रिय हुनुहुन्थ्यो, त्यो क्रान्तिमा । त्यतिखेर महोत्तरी कब्जामा लिएपछि रुद्रप्रसाद गिरी क्रान्तिकालीन सरकारका अध्यक्ष हुनुभयो भने महेन्द्रनारायण निधि प्रधानमन्त्री । त्यसपछि निधिजीको राजनीति नेपाली कांग्रेसबाट अगाडि बढ्यो । उप्रान्त उहाँले संगठन विस्तारका क्षेत्रमा धेरै काम गर्नुभयो । वास्तवमा निधिजीमा पूर्वाग्रही सोच थिएन । उहाँ कुनै पनि राजनीतिक दलप्रति पूर्वाग्रही हुनुहुन्थेन ।

पञ्चायतकालमा मैले उहाँसँगै जेलमा बस्ने मौका पाएँ । करिब छसात महिना उहाँसँगै जलेश्वर जेलमा थिएँ । यो २०२६ सालतिरको कुरो हो । त्यस बेलादेखि नै मैले उहाँको जीवनलाई नजिकबाट नियाल्ने मौका पाएँ ।

तपाईं कसरी जेल पर्नुभयो ?
म पनि प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको एउटा ‘एक्टिभिस्ट’ थिए नि ! म पहिलोपल्ट काठमाडौंमा समातिएँ, प्रदीप (गिरि) दाइसँगको चिनापर्ची र सम्पर्कपछि । त्यसपछि म नेपाली कांग्रेसको एक्टिभिटीमा लागेँ । त्यतिखेर नेपाल विद्यार्थी संघको स्थापना भइसकेको थिएन । पछि मलाई नुवाकोट जेलमा सारियो । त्यति बेला बाटोघाटो थिएन । गुन्टा पनि आफँैले बोकेर जानुपर्थ्यो । नुवाकोटमा तीन महिना बसेँ । त्यहाँ म बिरामी परेँ, र पछि काठमाडौं फर्किएँ ।

काठमाडौंमा विद्यार्थी आन्दोलनको तयारी हुँदै थियो । फेरि, मलाई नै ताकियो । म अलि केटाकेटी पनि र बढी सक्रिय पनि । त्यसै बेला मलाई शंकर घिमिरेलगायत साथीहरूले भन्नुभयो, ‘तँ जेल जाने होइन, जनकपुर जा ! विद्यार्थी संघको गठनको तयारी हुँदै छ, त्यहाँ गएर साथीभाइलाई सघाउनू र आफ्नो इनपुट पनि दिनू ।’ त्यसपछि म ट्रकमा चढेर जनकपुर गएँ ।

ट्रकमा ? बस त थियो क्यारे !
त्यति बेला हाम्रो बस चढेर हिँड्ने औकात नै कहाँ थियो र ! म यहाँबाट रक्सोल गएँ र त्यहाँबाट जनकपुर । जनकपुरमा म सरोजप्रसाद कोइरालाको घरमा बसेँ । सरोज दाइ गजबका नेता । उहाँले मलाई के भन्नुभयो भने– तिमी (महेन्द्रनारायण) निधिजीलाई भेट ।

म निधिजीलाई भेट्न गएँ । मिल्स एरियामा उहाँको घर थियो । भेटपछि म उहाँदेखि प्रभावित भएँ । आश्चर्य, उहाँ पनि मदेखि प्रभावित हुनुभएछ !

निधिजी प्रखर लेखक पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँ लेखहरू लेखिरहनुहुन्थ्यो । उहाँमा दृष्टिकोण थियो, चिन्तन प्रणाली थियो । बीपी कोइराला र राममनोहर लोहियासँग संगत गरेको मानिसमा त्यो क्षमता हुनु स्वाभाविक हो ।

त्यसैबखत उहाँले ‘हिमाल एसिया’मा एउटा लेख लेख्नुभयो । त्यो पत्रिका पटनाबाट निस्किन्थ्यो । त्यसै लेखलाई लिएर उहाँलाई राजकाज मुद्दा लाग्यो । मलाई भने निधिजीको त्यो लेखलाई सर्वत्र फैलाउनुपर्छ भन्ने लाग्यो । तिनताक फोटोकपी मेसिन थिएन । मैले आफ्नै हिसाबले लिथो प्रिन्ट गरेर देशभरि नै पुर्‍याएँ । त्यो लेखको यति माग भयो कि पछि मैले जयनगर पुगेर लेख रिकम्पोज गरेर छापेर फेरि बाँडेँ ।

मेरो काम लेख सर्कुलेट गर्ने भएको थियो । त्यसैक्रममा म पनि समातिएँ । अनि, मलाई पनि निधिजीसँगै जलेश्वर जेलमा राखियो । त्यहाँको जनाना जेलमा दुईजना मात्रै महिला कैदी थिए । तिनलाई अन्तै सारेर हामी दुईलाई त्यहाँ राखिएको थियो । त्यसै बेलादेखि मैले निधिजीको अनुशासित जीवन, चिन्तन शैली, दृष्टिकोणलाई नियाल्न थालेँ । ममा उहाँको ठूलो छाप पर्‍यो । पछि मैले उहाँलाई बुझ्दै जाँदा, विश्लेषण गर्दा एउटा यस्तो नेता देखेँ, जो आफ्नो देशको स्वतन्त्रताका लागि कहिल्यै हिन्दुस्तान पसेन ।

उहाँ निर्वासनमा जानु भएन ?
उहाँ निर्वासनमा जानुभयो, एक वर्षजति । तर, निर्वासनमा रहे पनि उहाँ निष्क्रिय भएर बस्नुभयो । जयनगरतिरको एउटा कुनै गाउँमा बस्नुभएको थियो । त्यसपछि उहाँ जनकपुर फर्केर आउनुभयो । उहाँ सुरुदेखि नै गान्धीवादी विचारबाट प्रेरित हुनुहुन्थ्यो । त्यसको पूरा अवलम्बन गर्नुभयो उहाँले ।

जनकपुर फर्किएर कांग्रेस राजनीति गर्न थाल्नुभयो र संगठनमा लाग्नुभयो । उहाँको सरोजप्रसाद कोइरालासँग कुराकानी भइरहन्थ्यो । उहाँहरू दुवै हतियारको क्रान्तिबाट देशमा प्रजातन्त्र ल्याउन सकिँदैन भन्ने मान्यता राख्नुहुन्थ्यो । किसुनजी (कृष्णप्रसाद भट्टराई) पनि त्यही विचार राख्नुहुन्थ्यो । त्यसैबखत किसुनजी जनकपुर आउनुभयो । म उहाँसँग पनि नजिक थिएँ ।

उहाँहरू तीनैजना सत्याग्रहको आन्दोलनबाटै प्रजातन्त्र ल्याउनुपर्छ भनेर लाग्नुभएको थियो । अर्को कुरो के भने, उहाँहरू तीनैजना भारतका नेताहरूकोमा धाउने, यो गर्ने त्यो गर्ने प्रवृत्तिको हुनुहुन्थेन । किसुनजी त सन्त नै हो, अर्को सन्त महेन्द्रनारायण निधि हो ।

सन्तनेता निधिलाई किताबमा ल्याउनुपर्छ भन्ने सोच कतिखेर आयो ? 
जेलमा रहँदा नै उहाँमाथि केन्द्रित एउटादुइटा लेख लेख्छु भन्ने लागेको थियो मलाई । लेख्न सुरु गरिसकेको थिएँ । जनकपुरमै ‘जनआकांक्षा’ साप्ताहिक प्रकाशित हुन्थ्यो । त्यो माधव आचार्यले निकाल्नुहुन्थ्यो । त्यो पत्रिकालाई भीमबहादुर तामाङ, म र अरू केही साथीहरू मिलेर चलाउँथ्यौँ ।

तपाईं भारतीय साप्ताहिक पत्रिका ‘दिनमान’मा पनि लेख्नुहुन्थ्यो, होइन ?
मैले ‘दिनमान’मा २०२८ सालदेखि लेख्न थालेको हुँ । ‘दिनमान’ बन्द नहुन्जेलसम्म त्यसमा लेखेँ । यता जलेश्वर जेलमा रहेका निधिजी र मलाई त्यहाँबाट काठमाडौंको जेलमा सारियो । मलाई एक वर्ष कैद र तीन हजार रुपैयाँ जरिवाना तोकिएको थियो भने निधिजीलाई पाँच हजार जरिवाना र खै कति वर्ष हो, कैद तोकिएको थियो । निधिजीले कैदमा छसात महिना बिताइसक्नुभएको थियो । पछि उमेरका कारण निधिजीको कैद सर्वोच्च अदालतले मिनाहा गर्दै जरिवाना तिरेर निस्कने वातावरण बनाइदियो । त्यो बेला पाँच हजार रुपैयाँ उठाउन पनि कठिन थियो र चितवनका साथीहरूले चन्दा उठाएर त्यो पैसा तिरे र निधिजी छुट्नुभयो ।

निधिजीको व्यक्तित्व नै अचम्मको थियो । मेरो उहाँसँगको सम्बन्ध गम्भीर थियो । मर्यादाको झिनो पर्दा थियो त्यो सम्बन्धमा, जसलाई मैले सधैँ मेन्टेन गरेँ । उहाँ पनि मलाई माया गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले मलाई ‘तिमी सक्रिय राजनीतिमा नलाग’ भनिरहनुहुन्थ्यो । बडो प्रेरणादायी व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो निधिजी ।

२०४७ सालमा जतिखेर गिरिजाप्रसाद कोइरालाले किसुनजीलाई हराएर आफू कांग्रेसको नेता बन्नुभयो, त्यतिखेर धेरैले निधिजीलाई उकासे, ‘तपाईं सिनियर हुनुहुन्छ, तपाईं अगाडि बढ्नुपर्छ । तपाईं प्रधानमन्त्री हुनुपर्छ ।’ तर, निधिजीले भन्नुभयो, ‘म पार्टीको निर्णयभन्दा बाहिर गएर केही गर्दिनँ ।’

कांग्रेसप्रतिको निष्ठा उहाँमा गजबको थियो । उहाँले कहिल्यै पार्टी निर्णयविरुद्ध कसैसँग केही सम्झौता गर्नु भएन । त्यस्तो मानिस पाउन साह्रै गाह्रो छ । वास्तवमा उहाँ आदर्श पुरुष नै हुनुहुन्थ्यो ।

त्यतिखेर मौलाएको अन्तरघातको राजनीतिबाट महेन्द्रनारायण निधिले आफूलाई चटक्क पन्छाएर अलग्गै राख्नुभयो । अनि, मलाई त्यसै बेलादेखि लाग्यो– निधिजीको विषयमा किताब लेख्नुपर्छ ।

नेपालीको मानसिकता कस्तो छ भने मधेसचाहिँ भारतबाटै प्रभावित हो । अहिले पनि त्यस्तो नै भनिन्छ । यो नेपालको स्वशासित भूमिभन्दा पनि भारतपरस्त भूमि हो भन्ने मानसिकता छ । त्यो मानसिकतालाई निधिजीले तोड्नुभयो । निधिजी कहिले पनि औषधि उपचारका लागि बाहेक दिल्ली, पटना जानु भएन ।

वास्तवमा निधिजीको मूल्यांकन हुन सकेको नै छैन । यो समाजमा मूल्यांकन पनि हुन सक्दैन । हामी मधेसमा विकास भएन भन्छौँ, तर आजसम्म मधेसबाट एकजना पनि प्रधानमन्त्री हुन सकेको छैन । यदि, महेन्द्रनारायण निधिलाई त्यसबखत प्रधानमन्त्री बनाएको भए आज मधेस–पहाडको विभेद पनि रहँदैनथ्यो । त्यस बेला नेपाली कांग्रेसले पनि गल्ती गर्‍यो । कांग्रेसले के भन्ने, गिरिजाबाबुले गर्नुभयो ।

निधिजी पदलोलुप हुनुहुन्थेन । राजा महेन्द्रले दुईतीनपल्ट बोलाउँदा पनि मैले तिमीसँग किन भेट्ने भनेर पन्छाइदिनुभयो । त्यो हिम्मत त्यस बेला हुनु आफैँमा ठूलो कुरो हो ।

हेर्दा साधुसन्तजस्तो देखिनु भए पनि दृढ इच्छाशक्ति थियो निधिजीमा । उहाँ सिद्धान्तनिष्ठ पनि उत्तिकै हुनुहुन्थ्यो । बीपी, गणेशमान र किसुनजीझैँ सिद्धान्तनिष्ठ नेताको लहरमा उहाँलाई राख्नुपर्छ कांग्रेसले । तर, उहाँको तस्बिर पनि पोस्टरमा राख्छ कि राख्दैन कांगे्रेसले मलाई थाहा छैन ।

खैर, यसरी मैले उहाँलाई शब्दमा उतार्ने काम थालेँ । यो किताबलाई मैले पाँचपल्ट पुनर्लेखन गरेँ । मिलाउँदै मिलाउँदै जाँदा कतिपय अवस्थामा विभिन्न मानिससँग अन्तर्वार्ता गर्दै त्यसमा थप्दै पनि गएँ । यस काममा मलाई भाइ सञ्जीवन महर्जनले खुबै सघाए ।

निष्ठावान् राजनीतिज्ञको जीवनी कागजमा उतार्न सजिलो त पक्कै थिएन होला !
एकदम कठिन काम हो यो । निधिजीको यो किताब लेख्नुको मूल उद्देश्य के हो भने, हाम्रो राजनीतिक समाज यति भ्रष्ट हुँदै गएको छ, त्यस स्थितिमा यो किताबले केही सकारात्मक दृष्टिकोण दिन सक्ला कि भनेर हो । मैले मधेसमा निधिजीजस्तो सुपात्र पाइनँ ।

खासमा नेपाली राष्ट्रवादसँग मधेसलाई जोड्ने प्रयास नै भएन । ०४७ सालमा निधिजीलाई प्रधानमन्त्री बनाइदिएको भए मधेसबाट एउटा प्रधानमन्त्री आयो भन्ने हुन्थ्यो । सबैका लागि यो गौरवको कुरा पनि हुन्थ्यो । तर, मधेसको गौरव पहाडिया राजनीतिक समाजले कहिले बुझ्नै सकेन ।

आजकल किताब किन्ने फेसन भएको छ, तर मानिस किताब पढ्दैनन् । पढ्ने हो भने यस किताबभित्र केही सन्देश छ ।

हाम्रो देशको दरिद्रता, विपन्नताका कारण पनि हो, हामीले सही मानिसलाई सही ठाउँमा राख्नै सकेनौँ । ०४७ सालपछि महान् क्रान्तिकारी हुनुहुन्थ्यो, गिरिजाप्रसाद कोइराला । त्यसमा कुनै शंका भएन । विराटनगर आन्दोलनदेखि ०६२ को सहमतिसम्म उहाँले राम्रो काम गर्नुभएको छ । त्यसमा मेरो कुनै आपत्ति छैन । राम्रो काम गर्दागर्दै पनि उहाँ सिंगो पुस्तकको विषय बन्न सक्नु हुन्न । किनभने, ०४७ सालपछिको उहाँको जीवनलाई केलाएर हेरियो भने सत्ताको बचावट, एकलाई भिडाउने अर्कोलाई जोगाउने काममा मात्रै उहाँको जिन्दगी सकिएको देखिन्छ ।

निधिजीको एउटा प्रसंग छ – महेन्द्रनारायण निधिले मर्स्याङ्दी आयोजनामा जाँदा त्यस वरपरको गाउँका मानिसले बिजुली पाएनन् भन्ने सुन्नुपर्‍यो । निधिजीले ‘जुन ठाउँको पानीले बिजुली उत्पादन हुन्छ, त्यही ठाउँका मानिसले बिजुली पाउँदैनन् भने त्यस्तो बिजुली के काम !’ भन्नुभयो र ठाडो आदेश गरेर स्थानीय गाउँलाई बिजुली वितरण गरेर आउनुभयो । १२/१४ महिना जलस्रोतमन्त्री हुँदाको अवधिमा उहाँले जे जति गर्नुभयो, त्यस्तो त्यस हिम्मतका साथ अरू कसैले काम गर्न सकेका छैनन् ।

आजकल पठन संस्कृति किन कमजोर हुँदै गएको होला ?
सबैभन्दा ठूलो कुरो हाम्रो शिक्षा नै अधोगतिमा छ । हाम्रो शिक्षामा ‘भ्यालु सिस्टम’ नै छैन । आईए, बीए पास गर्ने, चाकरी गर्ने, कि त वैदेशिक रोजगारमा जाने कि जागिर मात्रै खाने प्रवृत्ति छ ।

त्यसमाथि अब फेसबुक र ट्विटरको भेलले मानिसको पढ्ने बानीलाई सिध्याएको छ । त्यसले क्षति गर्दै गएको छ । मेरो सोच के हो भने किताब लेखूँ, कसै न कसैले त पढ्लान् नि ! चारजनाले पढ्दा आठजनामा म्यासेज जान्छ । समाजलाई म्यासेज दिनु त पर्‍यो नि !

मलाई श्रद्धा लाग्ने नेता हुनुहुन्छ, महेन्द्रनारायण निधि । त्यसैले उहाँका बारेमा लेखेको हुँ । म किसुनजीको बारेमा पनि लेख्छु । गणेशमानजी (गणेशमान सिंह)को बारेमा मैले आधाजति लेखिसकेको छु ।

जहाँसम्म यो किताबको कुरो छ, मलाई निधिजीबारेमा लेख्न किन पनि मन लाग्यो भने, आज मधेसको जुन हालत छ, आज त्यो नेपालमा छ कि मधेस बेग्लै प्रदेश हो कि, त्यो विहार वा उत्तर प्रदेशको हो कि ! मानिसमा संशय छ, मधेसको मानिसमा किन संशय गर्ने ? जहाँ ६० प्रतिशतभन्दा बढी नेपाली आश्रित छन्, जहाँका मानिस वैदेशिक रोजगारीमा जाँदा घरमा पैसा पठाउँछन्, अन्तकाले पठाउँछन् ? पठाउँदैनन्, तिनले उतै सेटल गर्छन् । उतै बस्ने काम गर्छन् र बुढा बाबुआमालाई ४०/५० डलर पठाइदिन्छन्, बस् ।

पहाडको समस्या र मधेसको समस्या अलगअलग होइन । मधेसले पहाडलाई कहिले पनि भिन्न भनेर सोच्दैन । तर, पहाडमा मधेसी जानेबित्तिकै अनेक भन्छन्, शब्द प्रयोग गर्छन् । यो राणाकालीन मानसिकता हो र त्यसैले थिचेको छ नेपालीलाई । यस सन्दर्भमा निधिजीको यो किताबले अलिकति मात्रै पनि चेतना दिन्छ कि !

कांग्रेसमा यसरी किताबमा ल्याउनुपर्ने व्यक्ति कोको हुनुहोला ?
किसुनजीको जीवनलाई बुझ्न, केलाउन एकदम कठिन छ । धेरै कठिन छ । मैले आजीवन श्रद्धापूर्वक दुई व्यक्तिसँग संगत गरेँ, किसुनजी र प्रदीप गिरि । प्रदीप गिरिको जोडा अर्को बौद्धिक राजनीतिज्ञ देखिनँ । अरूले प्रदीप गिरिलाई बुझेकै छैनन् । प्रदीप गिरिका बारेमा पनि केही गर्छु । मसँग केही सामग्री छन् ।

सरोज कोइरालाका बारेमा पनि यस्तो पुस्तक आउनुपर्ने होइन ?
सरोज दाइका बारेमा सामग्रीहरू नै समेट्न सकिनँ । मसँग भएकाले पुग्दैन । एउटा कुरो भन्नैपर्छ, पार्टीले पनि सरोज दाइको मूल्यांकन गरेन । अतीतलाई वर्तमानसँग जोड्ने काम साह्रै गाह्रो काम हो । कांग्रेसका नेताको मात्रै होइन, पुष्पलालको जीवनी खोइ ? मनमोहन अधिकारीको जीवनी खोइ ? मैले धेरै कम्युनिस्ट साथीहरूलाई लेख्न भनेँ । राजनीतिक विचारप्रतिको तिनको निष्ठा, उनीहरूले गरेको संघर्ष कहीँ न कहीँ रेकर्ड त हुनुपर्‍यो नि ! तर, कम्युनिस्ट पार्टीसँग पनि यो सोच छैन, कांग्रेस पार्टीसँग पनि छैन ।