काठमाडौं । ४५६ मेगावाट क्षमताको माथिल्लो तामाकोसी आयोजनाको लागि १ अर्ब ८० करोडको बिमा दाबी परेको छ ।  सिभिल, इलेक्ट्रो मेकानिकल लगायतका इक्युपमेन्टहरू (इलेक्ट्र र हाइड्रो इक्विपमेन्ट) गरी एक अर्ब ८० करोड रुपैयाँको बिमा दाबी परेको हो ।

राष्ट्रिय बिमा कम्पनीमा बिमा गराएको यो आयोजनाले क्षतिको आकलन गरी १ अर्ब ८० करोडको दाबी गरेको अपर तामाकोसी हाइड्रोपावर लिमिटेडका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत मोहनप्रसाद गौतमले जानकारी दिए । 

सञ्चालनमा रहेको देशकै सबैभन्दा ठूलो आयोजनामा असोज ११ र १२ गते परेको अविरल वर्षापछिको बाढीले क्षतिग्रस्त बनाएको थियो ।  आयोजनाको बन्न समय लाग्ने भएपछि हिउँदको लोड कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने नेपाल विद्युत् प्राधिकरण चिन्तित छ । 

आयोजना २०७८ बाट सञ्चालनमा आएको आयोजना हिउँदमा प्राधिकरणले ब्याकअपको रुपमा चलाउँदै आएको आयोजना हो ।  अर्धजलाशययुक्त प्रकृति (पीआरओआर) को आयोजना माथिल्लो तामाकोसी वर्षामा पूर्ण क्षमतामा र हिउँदमा ४ घन्टा पीकिङ दिने (पूर्णरूपमा सञ्चालन हुने) गरेको छ । 

आयोजना असोज ११ देखि बन्द छ । आयोजनाले प्रतिदिन ४ करोड रुपैयाँ बराबरको बिजुली उत्पादन गर्ने क्षमता छ । बाढीले आयोजनाको मुख्य बाँधमा क्षति पुर्‍याएको थियो । 

आयोजनाको बाँधस्थल तल दायाँतर्फ रहेको नियन्त्रण कक्ष, बालुवा थिग्रयाउने पोखरी (डिस्यान्डर) र बाँधबाट डिस्यान्डरसम्म पानी पुर्‍याउने नहर (कल्भर्ट)मा क्षति पुगेको छ ।  नियन्त्रण कक्ष, डिस्यान्डर र कल्भर्ट रहेको स्थानभन्दा माथिबाट खसेको पहिरोका कारण ती संरचनामा ठूलो क्षति पुगेको थियो । 

आयोजनामा इन्जिनियरिङ कम्पनीले विस्तृत निरीक्षण तथा अध्ययन गरिरहेकाले क्षतिको एकिन तथ्यांक भने आउन बाँकी रहेको गौतमको भनाइ छ ।  पहिरोले मुख्य बाँधबाट डिसेन्डरसम्म पानी पु¥याउने २ वटा भूमिगत कल्भर्ट र पानी थिग्र्याउने २ पोखरी (डिसेन्डर) मा पनि क्षति पुगेको छ । 

कल्भर्टमाथि कन्ट्रोल बिल्डिङमा  ढुंगाले लागेको थियो । दुई डिसेन्डरमध्ये एउटामा कम क्षति भएको थियो । यसैलाई मर्मत गरी एक महिना भित्र आंशिक सञ्चालनको लागि प्रयास गरिरहेको गौतमको भनाइ छ ।

“आयोजनामा के कति क्षति भएको भन्ने अझै अध्ययन हुँदै छ । यसको पूर्ण जानकारी आएपछि मात्रै थाहा हुन्छ,” प्रमुख गौतम भन्छन्, “तिहारसम्म एउटा डिस्यान्डरबाट पानी हालेर न्यूनतम क्षमतामा चलाउने योजना छ ।”

असोज ११ गते दिउँसोबाट पानीको बहाव २५० क्युसेक नाघेको र पानीको बहाव बढ्ने क्रम रहेपछि सोही दिन बेलुका ७ बजेदेखि आयोजना बन्द गरिएको गौतम बताउँछन् । 

तामाकोशी आयोजनाको डिजाइन डिस्चार्ज (पानीको बहाव) ६६ क्युसेक हो । अविरल वर्षाले तामाकोशी नदीको बहाव बाँधस्थलमा ४६१ क्युसेक पुगेको थियो । आयोजनाले प्राधिकरणसँग भएको विद्युत् खरिद सम्झौता (पीपीए) अनुसार पानीको बहाव २५० क्युसेक हुनासाथ विद्युत् गृह बन्द गर्नुपर्ने छ । सोही अनुसार ११ गते नै आयोजना बन्द गरिएको हो । बाढी पहिरोले आयोजनासम्म पुग्ने पहुँचमार्गमा समेत क्षति पुर्‍याएको छ । 

ठूलो आयोजनामा क्षति पुगेपछि भारततर्फ निर्यातसमेत घटेको छ । प्राधिरणले अहिले तीन सय मेगावाटको हाराहारीमा विद्युत् निर्यात गरिरहेको छ । गत दुई महिनामा सात अर्ब ५५ करोड विद्युत् निर्यात गरेको प्राधिकरणले असोजपछि कोटा पाएको ९४१ मेगावाट विद्युत् निर्यात गर्न सकेको छैन् । 

यस्तै बंगलादेशसँग पनि ४० मेगावाटको सम्झौता भएपनि आयोजनामा अनुमति नपाउँदा बिजुली जान सकेको छैन ।  प्राधिकरणले साउन र भदौमा देशभित्र खपत गरी अतिरिक्त भएको वर्षायामको एक अर्ब दुई करोड ९२ लाख युनिट विद्युत् भारततर्फ निर्यात गरेको थियो । 

साउनमा तीन अर्ब ९९ करोड ५६ लाख र भदौमा तीन अर्ब ५५ करोड पाँच लाख रुपैयाँको विद्युत् निर्यात गरेको थियो ।

दुई महिनाको विद्युत् निर्यातको औसत दर प्रतियुनिट सात रुपैयाँ ३३ पैसा रहेको छ । 

भारतसँगको विद्युत् व्यापार भारतीय रुपैयाँ (भारु)मा हुने गरेको छ । त्यसैले चालू आवको दुई महिनामा चार अर्ब ७१ करोड ६३ लाख भारुको विद्युत् बिक्री भएको हो । प्राधिकरणका कार्यकारी निर्देशक कुलमान घिसिङले बाढीपहिरोका कारण सञ्चालनमा रहेका जलविद्युत केन्द्रहरु र प्रसारण लाइनमा क्षतिपुग्दा हाल विद्युत् निर्यात प्रभावित भइरहेको बताउँछन् । 

“चालू आवमा करिब ३० अर्ब रुपैयाँको विद्युत् निर्यात लक्ष्य राखेका थियौं, बाढीपहिरोले जलविद्युत् केन्द्र र प्रसारण लाइनमा क्षति पुर्याउँदा विद्युत् उत्पादन नै बन्द भई लक्ष्य प्रभावित हुने देखिएको छ,” घिसिङले भने । 

प्राधिकरणले देशभित्र खपत गरी अतिरिक्त भएको विद्युत् भारतीय ऊर्जा एक्सचेन्ज (आइएक्स)को डेअहेड तथा रियल टाइम मार्केटमा प्रतिश्पर्धी दरमा र द्धिपक्षीय मध्यकालीन विद्युत् बिक्री सम्झौता बमोजिम हरियाणा र बिहार राज्यमा बिक्री गरिरहेको छ । 

प्राधिकरणले हालसम्म प्रतिश्पर्धी बजार र मध्यकालीन विद्युत् बिक्री सम्झौता बमोजिम भारतीय बजारमा २८ वटा आयोजनाहरुबाट उत्पादित ९४१ मेगावाट विद्युत् बिक्री गर्न स्वीकृति पाएको छ । 

बाढी पहिरोभन्दा पहिले दैनिक रुपमा नौ सय मेगावाटको हाराहारीमा विद्युत् निर्यात भइरहेको थियो ।  गत आर्थिक वर्षमा प्राधिकरणले भारतबाट १६ अर्ब ९३ करोड रुपैयाँको विद्युत आयात गरिएको थियो । यही अवधिमा १७ अर्ब ६ करोड रुपैयाँको विद्युत् निर्यात गरिएको थियो । 

गत आर्थिक वर्षमा आयातभन्दा १३ करोड रुपैयाँ बढीको विद्युत् निर्यात गरी खुद विद्युत् आयातकर्ताबाट नेपाल खुद विद्युत् निर्यातकर्ता बनेको थियो ।  तर, यस वर्ष भने ठूलो आयोजनमै क्षति पुगेका कारण आयात बढ्ने देखिन्छ ।