काठमाडौं । हरेक वर्ष अक्टोबर महिनामा संसारका एकाध वैज्ञानिकको दिन बिहानै आउने एउटा फोनबाट सुरु हुन्छ । त्यो फोनबाट थाहा हुन्छ उनीहरूलाई रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र वा अन्य कुनै शास्त्रमा नोबेल पुरस्कार मिलेको कुरा । अनिदा आँखासहित उनीहरू सर्ट लगाउँछन् र स्वीडेनको राजधानी स्टकहोम (नोबेल समितिको कार्यालय भएको स्थान)बाट आएको भिडियो कलमा जोडिन्छन् । र, केही मिनेटमै विश्वभरका मिडियालाई आफूले जिवनभर लगाएर गरेको शोधबारे बुझाउने कोसिस गर्छन् ।

यसपछि पत्रकारहरू गम्भीरतासाथ ‘क्वान्टम डट’ ‘इन्टेगल्ड फोटोन’ के हो ? भनेर बुझ्ने प्रयास गर्छन् । यति बुझेपछि उनीहरू आफ्नो समाचार रिपोर्ट बनाउँछन् र एक वर्षका लागि राहतको सास फेर्छन् । यसको केही हप्तामै यो नोबेल पुरस्कारका बारेमा धेरैले बिर्सिसकेका हुन्छन् ।

इमानदार भएर सोध्ने हो भने नोबेल पुरस्कारको चिन्ता कसलाई छ ? पहिलोपटक सन् १९०१ मा भव्य समारोह आयोजना गरेर वितरण गरिएको नोबेल पुरस्कार आज पनि त्यति प्रासंगिकता छ त ? नोबेल पुरस्कार वैज्ञानिक आविष्कारलाई लोकप्रिय बनाउनमा मदत गर्छ । तर, नोबेल पुरस्कार अमेरिका, युरोप र पुरुषहरूप्रति पक्षपाती छ ।

विस्फोटक पदार्थ डायनामाइटको आविष्कार गरेपछि वैज्ञानिक अल्फ्रेड नोबेलले अपराध महसुस गरे । त्यो ग्लानीबोधबाट मुक्ति पाउन उनले नोबेल पुरस्कारको सुरुआत गरे । मानव जातिका लागि लाभकारी काम गरेका वैज्ञानिकलाई पुरस्कृत गर्ने लक्ष्य थियो नोबेल पुरस्कारको ।

नोबेल पुरस्कार वैज्ञानिक उन्नतिका लागि कोसेढुंगा सावित हुने गर्छ । कोभिड–१९ को संक्रमणका दौरान ¥यापिड भ्याक्सिनको विकासले मान्छेको ज्यान जोगियो । एलईडी लाइटले उर्जा बचतको नयाँ बाटो खोल्यो । र जिन सम्पादन प्रविधिबाट कयौँ निको नहुने रोग निको पार्न थालियो यी सबैको श्रेय नोबेल पुरस्कारलाई जान्छ ।

भारतको नयाँदिल्लीस्थित ‘फिजिशियन एवम् पब्लिक हेल्थका प्रोफेसर’ राजीबदास गुप्ता भन्छन्, “नोबेल पुरस्कार विज्ञानको सगरमाथा हो भन्नेमा कुनै शंका छैन ।”

आमसञ्चारमाध्यममा नोबेल पुरस्कारका कुरा राखिएपछि मान्छेहरूको यसमा रुची बढ्छ । नोबेल पुरस्कारलाई मिडियामा कति हदसम्म स्थान दिन्छ भन्ने कुरा देशअनुसार निर्भर हुन्छ ।

नोबेल पुरस्कारको सबैभन्दा बढी आलोचना यसमा विविधताको कमी भयो भनेर हुन्छ । पश्चिमा वैज्ञानिक संस्थानप्रति नोबेल पुरस्कारको बढी झुकाव देखिन्छ । विज्ञानका क्षेत्रमा जति पनि नोबेल पुरस्कार विजेता छन् तीमध्ये १५ प्रतिशतभन्दा कम महिला छन् ।

अहिलेसम्म वितरण गरिएका नोबेल पुरस्कारमा ६६ जना मात्र महिला छन् । नोबेल पुरस्कार पाउने पहिलो महिला हुन् मेरी क्युरी । उनी एक मात्र महिला हुन् जसले दुईपटक नोबेल पुरस्कार पाइन् । उनले रसायनशास्त्र र भौतिकशास्त्रमा गरेर दुईपटक पुरस्कार पाएकी हुन् । नोबेल पुरस्कारमा लैंगिक विभेद गरेको भनेर चर्को आलोचना हुने गर्छ ।

यसबाहेक युरोप र अमेरिका बाहिरका देशका मान्छेले निकै कम नोबेल पुरस्कार पाएका छन् । अहिलेसम्म सबैभन्दा धेरै अमेरिकाका ४२३ जनाले नोबेल पुरस्कार पाएका छन् । बेलायतका १४३, जर्मनका ११५, फ्रान्सका ७६, स्विडेनका ३४ जनाले नोबेल पुरस्कार पाएका छन् । युरोप र अमेरिका बाहिर जापानका ३१, सोभियत युनियनसहित रुसका ३०, क्यानडाका २८, भारतका १२ जनाले नोबेल पुरस्कार पाएका छन् ।

नोबेल समितिले पहिले नै पुरस्कार पाइसकेर स्रोतसाधन सम्पन्न भइसकेका संस्थाहरूलाई अधिक फन्डिङ गर्छ । जसका कारणले नोबेल पुरस्कारमा विविधिता निकै कम भेटिन्छ । राजीबदास गुप्ता भन्छन्, “अधिकांश नोबेल विजेता निकै योग्य छन् । यद्यपि, उनीहरू राजनीतिबाट अछुता भने छैनन् । नोबेल पुरस्कार समीति जति समावेशी हुनुपर्ने थियो त्यति छैन ।”