आफूले गरेको संगीतको पुस्तान्तरण हुन्छ/हुँदैन त्यो भोलिको कुरा, स्रोतामै भरोसा । मिहिनेत भने गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ, शम्भुजित बास्कोटाको । यो उनको काम गर्ने ‘फर्मुला’ नै हो । सिर्जनात्मक सोच र लगावले काम गरे, सायद त्यही नै उनको सफल सांगीतिक करिअरको मुख्य कारण हो ।

चलचित्रको संगीतलाई कतिपयले पानीको फोकासँग तुलना गर्छन् । हल्काफुल्का हुन्छ, आज आउँछ, भोलि हराउँछ भन्ने टिप्पणी गर्छन् । तर, शम्भुजितको फरक धारणा थियो/छ । चलचित्रको संगीत पनि गहन हुन्छ र एकदेखि अर्को पुस्तामा पुस्तान्तरण हुन्छ भन्ने मान्यता राख्छन्, उनी । जसलाई उनले प्रमाणित पनि गरेका छन् । 

सन्दर्भ शम्भुजितले संगीत भरेका तिहार गीतको । चलचित्रका गीतसंगीतमा शम्भुजितको नाम पर्याय बनिसकेको थियो । अक्सर हरेक चलचित्रका गीतमा उनको संगीत हुन्थ्यो । चलचित्र संगीतमा उनी व्यस्त बनिसकेका थिए । त्यही व्यस्त समयबीच उनले चलचित्रमा ‘सिचुएस्नल’ रूपमा आएका केही तिहार गीतमा पनि संगीत भरे । तिनै गीत बज्दा अहिले पनि आमनेपालीजनलाई तिहार आएको झल्को मिल्छ । हरेक तिहारमा ती गीत बजाइन्छ । गीतको लोकप्रियता बढ्दै गयो । फलतः गीत सदाबहार बने ।

सुरुमा शम्भुजितले सम्झिए चलचित्र ‘विजय पराजय’को तिहार गीत, ‘निधारमा लर्काएर सप्तरंगी टीका...।’

शैलेश आचार्यले सिनेमाको कथा लेखेका थिए । निर्देशक राजेन्द्र शलभ थिए । तिहार गीत लेख्न दिनेश अधिकारी तय भए । संगीतकार उनै शम्भुजित । उनीहरू सिनेमाको कथा र ‘सिचुएसन’लाई लिएर घण्टौँ कुरा गर्थे । छलफलले विचारलाई बलियो बनाउँथ्यो । क्रिएसनमा सहज गराउँथ्यो ।

सिनेमाको कथाले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको आत्मीय सम्बन्धलाई उजागर गर्थ्यो । त्यहीअनुसार दिनेशले शब्द कोरे । उनी धुन र अब्स्ट्रयाक दुवैमा गीत लेख्न सक्थे । उनले गीत दिएपछि शम्भुजित संगीतका सुरहरूमा खेल्न थाले । संगीतका सुरहरूले शब्दमा केही परिवर्तन खोजे । दिनेश तयार भए । परिमार्जन गरे । 

“यो गीतमा संगीत भर्दा मैले नेपालमा तिहार कसरी मनाइन्छ, अध्ययन गरेँ । दिदीबहिनी र दाजुभाइबीचको आत्मीय सम्बन्ध हेरेँ । साथीभाइका दिदीबहिनीसँग लगाइने भाइटीका पनि अध्ययन गरेँ । देउसीभैलो कसरी खेलिन्छ, त्यो पनि अध्ययन गरेर र त्यहीबीचबाट संगीत सिर्जना गरेँ,” शम्भुजित भन्छन्, “किनकि, पर्व गीत पर्वसँग नजिक हुनुपर्थ्यो । पर्वको मर्म र भावना झल्किने हुनुपर्थ्यो ।”

संगीत सिर्जना गरेपछि उनी बम्बई ल्याब रेकर्डिङ स्टुडियो पुगे । कल्याण आनन्द, बब्लु दा, उत्तम सिंहलगायत सर्जकले काम गर्ने उक्त स्टुडियोमा गीतको एरेन्ज गरे । त्यहीँ ट्रयाक बनाएपछि कसलाई गाउन लगाउने शम्भुजितले सोच्न थाले । उनको दिमागमा आयो लता मंगेशकर र आशा भोस्लेको नाम । लता र आशाले त्यसअघि थुप्रै नेपाली गीत गाइसकेकाले उनीहरूकानाम आउनु स्वाभाविक हो । 

तर, त्यही बेला भेट भयो हेमलतासँग, जसले त्यसअघि नै नेपाली गीत गाइसकेकी थिइन् । लोकगीत गाइसकेकाले नेपाली शब्द उच्चारण उनको राम्रो रहेछ ।

“सेन्टिमेन्ट र इमोसनल गीतमा फिट हुने आवाज लागेपछि मैले हेमलतालाई गीत गाउन लगाएँ,” उनी भन्छन्, “सुगम संगीतको जगमा छ यो गीतको संगीत । सिचुएस्नल क्रिएसन छ यो गीतमा । हरेक तिहारमा बज्ने यो गीतको संगीत मात्रै होइन, शब्द पनि त्यति नै राम्रो छ । दिनेश अधिकारीका राम्रा गीतमध्ये यो पनि एक हो ।”

संगीत सिर्जना हो । सिर्जना अक्सर मुडमा हुन्छ । क्षमतावान् सर्जकले मुड बनाएर पनि सिर्जना गर्छन् । पछिल्लो क्षमता भने कमैमा हुन्छ । शम्भुजितलाई कुनै सिर्जना गर्न लामै समय लाग्छ । कुनै सिर्जना निकै छोटो समयमा सकाउँछन् । यो गीत छोटो समयमा गरिएको सिर्जना हो । 

० ० ०

शम्भु प्रधान निर्देशक थिए । नूतन प्रधान सिनेमा लेखक । चलचित्रको संगीतका निम्ति सिचुएसन के हो ? शम्भुजितले सोधे । एकएक सिचुएसन बताउँथिन् नूतन । चलचित्र थियो, ‘स्वर्ग’ । सिनेमामा तिहारसम्बन्धी एउटा गीत थियो ।

गीतकारका रूपमा जोडिएका थिए, यादव खरेल । शम्भु चलचित्रका गीत स्रोतादर्शकले नोटिस गर्ने र राम्रा पनि हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्थे ।

यादव गीत भनेको जीवन, जगत् र प्रकृतिसँग नजिक हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्छन् । उनी सरल शब्द प्रयोग गरेर उत्कृष्ट गीत लेख्ने गीतकार हुन् । उनले लेखे, ‘तिहारै आयो, लौ झिलिमिली...।’ गीत शम्भुजितको हातमा पर्‍यो । 

त्यसअघि, ‘स्वर्ग’का दुई गीत ‘छोरी मलाई भागीभागी नसताऊ’ र ‘म त अब रिसाउँछु, बोल्दै बोल्दिनँ’ रेकर्ड भइसकेका थिए । ती गीत उनले बम्बई (मुम्बई)मा रेकर्ड गराएका थिए । यो गीत भने उनले यहीँ रेकर्ड गराए । कारण, यो गीत निर्माण पक्षले पछि राख्ने निर्णय गरेको थियो ।

शम्भुजितले संगीत भर्ने क्रममा एउटा सिचुएसन आयो । उनलाई त्यहाँ एक लाइन थप्न मन लाग्यो । यादव खरेललाई भने, ‘दाइ, यहाँनेर एउटा सिचुएसन आयो, तिहार मनाउन लाउरे आउने–जाने पनि गर्छन्, यो लाइन राखौँन ।’ यादवले पनि तत्कालै एक लाइन थपिदिए ।

लोचन भट्टराईले गीतमा स्वर भरिन् । नूतनले पनि एक लाइनमा स्वर दिइन् । 

० ० ०

अभिनयको बाटो हुँदै नायक श्रीकृष्ण श्रेष्ठ अन्ततः सिनेमा निर्माणमा होमिए । उनले सिनेमा बनाउने भए, ‘कोहिनुर’ । कथामै जोडिएको थियो तिहार गीत । संगीतकार उनै चिरपरिचित शम्भुजित बास्कोटा । श्रीकृष्ण पनि कथाको गहिराइमा पुगेर कुरा गर्थे । चलचित्र आकाश अधिकारीले निर्देशन गर्दै थिए ।

श्रीकृष्णकै अफिसमा बसेर शम्भुजित हार्मोनियममा तिहार गीतको धुन निकाल्न थाले । धुन तयार भयो । शब्द भेटिएन । धेरैलाई लेख्न लगाए । गीत उनीहरूसम्म आइपुग्यो, तर कसैको गीत चित्त बुझेन ।

‘ए हजुर, यसपालिको तिहारै रमाइलो...’ एक लाइन राखेर ट्युनिङ गरेर धुन बनाए । त्यसपछि उनले आग्रह गरे सुन्दर श्रेष्ठलाई, जो नेपालको नोट (पैसा)को डिजाइनर पनि हुन् । उनी गीत लेख्थे । सिनेमा पोस्टरका डिजाइनर र एकाध गीत पनि लेख्ने भएकाले शम्भुजितसँग उनको पुरानै चिनजान थियो । त्यसैले शम्भुजितले भने, ‘मलाई तिहारको एउटा गीत चाहियो सिनेमाका लागि ।’

नभन्दै शम्भुजितलाई सुन्दरको गीत ‘सुन्दर’ लाग्यो । श्रीकृष्ण, आकाश र श्वेतालाई पनि गीत मन पर्‍यो । बम्बईमा एरेन्ज गराए । नेपाल आएर प्रमोद खरेल र अञ्जु पन्तलाई गाउन लगाए ।

बम्बईमा नेपाली गीत रेकर्ड गराउँदा कतै उतैको मौलिकता झल्कने संगीत र अरेन्ज हुने त होइन भन्ने डर शम्भुजितलाई हमेसा हुन्छ । त्यसैले सजग भएर उनी नेपाली गीतलाई मौलिकता दिने प्रयास गर्छन् । 

ए हजुर... अरूभन्दा अलि भिन्नै छ ।

जस्तै ?

तिहारमा देउसी गीत पुरुषर भैलो महिलाले गाउने परम्परा छ । “तर, मैले यो गीतमा देउसी र भैलो दुवै कोरसमा राखेँ र महिला–पुरुष दुवैलाई गाउन लगाएँ । जसले गर्दा महिला र पुरुष दुवैका लागि यो गीत गाउन मिल्यो,” गीत चलाउन गरेको चलाखी सुनाउँछन्, शम्भुजित ।

आफ्ना कुनै पनि तिहार गीत एउटासँग अर्को नमिल्ने उनी बताउँछन् । “कम्पोजिसनको हिसाबले मेरो एउटा गीतसँग अर्को मिल्दैन,” उनी भन्छन् । एकै व्यक्तिले संगीत गरेका गीत एउटासँग अर्को नमिल्नुलाई ‘सांगीतिक घराना’ भनिन्छ ।

पर्व गीतमा संगीत गर्दा संस्कृतिबारे जानकारी हुनुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन् । “पर्व गीत लेख्दा र संगीत गर्दा दुवैले पर्वको महसुस गर्नुपर्छ । पर्वबारे जानकारी र अध्ययन हुनुपर्छ,” उनी भन्छन्, “आफूले पर्व कसरी मनाइएको थियो, बालक, युवा हुँदा र अहिले कसरी मनाइएको छ ? यसको विशेषता र पौराणिक पक्षबारे महसुससँगै अध्ययन गर्नुपर्छ ।”

उनी संगीतका सुरसँग मात्र होइन, शब्दसँग पनि खेल्छन् । शब्दमा आफूलाई चित्त नबुझे परिमार्जनका निम्ति गीतकारलाई आग्रह गर्छन् । जसले बिग्रन लागेको गीतलाई बचाउँछ । अर्थात्, ठिकठाक गीतलाई राम्रो बनाउँछ ।

सिनेमाको सिचुएसनअनुसार शम्भुजित गीतमा संगीत भर्छन् । निर्देशक र कोरियोग्राफरलाई ‘यो गीत र संगीतको सिचुएसन यस्तो हो, त्यसैले यसको भिजुअल यस्तो हुनसक्छ है’ भनेर सुझाव दिन्छन् ।

संगीत भरेपछि शम्भुजित ‘गीत यो गायक/गायिकालाई गाउन लगाउँदा राम्रो हुन्छ’ भनेर निर्माण पक्षलाई बताउँछन् । अक्सर धेरैले उनको सुझाव मान्छन् नै । नमाने गीत बिग्रन्छ ! त्यो पनि उनले आफ्नो लामो करिअरमा अनुभव गरेका छन् । जसले गीत नै बिगार्ने गरी गायक/गायिका आफैँ रोजे, उनीहरूसँग शम्भुजितले दोहोरिएर काम गरेनन् ।