कुन प्रेरणाले होला गणेशमान सिंह जीवन समर्पित गर्ने प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा लाग्नुभएकोे ? काठमाडौंको सम्पन्न परिवारका सदस्य सिंहले देखेको सपना नै जनता वा देशको भविष्य सुन्दर बनाउने एकमुष्ट प्रेरणा थियो ।

आफ्नो समयमा उहाँले नेपाली समाजलाई प्रभावित गर्नुभयो । धेरैलाई त्यही बाटो हिड्न प्रेरित गर्नुभयो । राजनीतिमा त्यो पुस्ताले आर्जन गरेको विश्वास र जनतालाई दिएको भरोसा अहिलेको परिवेशमा लोभ लाग्दो आग्रह त हुँदै हो अभाव पनि हो ।

त्यो समय त छैन अहिले । त्यस्तो संयम पनि छैन समाजमा । त्यस्तो विश्वास र भरोसाको युग पनि सकिएको हो कि राजनीतिमा ? यहाँ जता हेर्यो रिक्तैरिक्त देखिन्छ । त्यस्तो रिक्तता भर्ने कसले ?

सम्झना त्यस्ता छन्, गणेशमान सिंह अद्भूत लाग्नुहुन्छ । संघर्ष मान्छेको संस्कार हो । अनिवार्य संस्कार । उहाँ एक्लै हिड्नुभयो । हजारौंको माझमा पनि भेटिनुभयो । उही सिंह एक्लै र हजारौंबीच पनि कहिले फरक देखिनु भएन । निराशाले उहाँलाई उछिन्न सकेन । अथक हिँडी रहनुभयो । नेपाली राजनीतिमा अमिट पदचिन्ह देखाएर सर्वमान्य नेता गणेशमान सिंह जानुभएको पनि २६ वर्ष भएछ ।

राजनीतिक दलहरू प्रतिबन्धित थिए । राजा नेतृत्वको निर्दलीय पञ्चायती शासनको रजगज थियो । विचारको कुरा, अपेक्षाको सार र देशको हालबात पनि बिस्तारै बोल है– ‘भित्ताको पनि कान हुन्छन्’ भन्ने भयग्रस्त समाज स्थापना गर्ने शासन व्यवस्था थियो । भन्थे जनताको राजा । तर, जनताको भाव नै बन्दी थियो । प्रतिबन्धित थियो ।

समयले त्यस्तो कठोर खण्ड पनि बेहोरेको हो । समयलाई बन्दी बनाउने दुष्चेष्टाको कालखण्ड नेपाली समाजले पार गरेर यहाँसम्म आएको हो । अहिलेको खण्डमा उभिएर हेर्दा अकल्पनीयजस्तै लाग्छ ।

केही भोगाइ र धेरै इतिहासले भन्छ नेपालले झन्डै तीनसय वर्ष बन्दी जीवन बितायो । खास परिवारको मतलब पूरा गर्न लगायो । यी तीन सय वर्ष जतिबेला विश्वले आधुनिक चेत, संघर्ष र मानवीय युगको नयाँ उद्बोध गर्दै थियो । अहिलेको विश्व व्यवस्थाको जग बसाउँदै थियो । तर, हामी तीन सय वर्ष पछाडि पर्यौँ वा पारियौँ । राणाले बन्दी बनाए । राजशाहीले बन्दी बनायो । स्वघोषित सम्प्रभु जमातले जनताको एक युग सकायो ।

त्यही हिस्साको, निर्दलीय पञ्चायती संस्थापनको सुस्वादु सपना देख्नेहरू अहिले स्वतन्त्र छन् । तिनका विचार समेत निर्वाध प्रवाह गर्ने माध्यम प्रणाली छ । गणेशमानले कल्पना गरेको वा योग गरेको यही स्वतन्त्र प्रणालीप्रति पनि ती कृतघ्न सुनिन्छन् ।

यिनीहरुलाई सुन्दा लाग्छ राणा शासनको ‘फिर्ती सवारी’को आग्रह गर्ने दल किन नबनाएको होला ? राजनीतिमा राणा छन् तर तिनको शानको पुनःस्थापनाको आग्रह किन मरेको होला ? भन्दिए हुन्थ्यो–भौतिक विकासको सूत्राधार राणा शासन त हो । यस्तालाई मसला छ नि ?

त्यही बेला चन्द्र ज्योति आयोे । जुद्ध सडक बन्यो । त्रिचन्द्र कलेज बनाइयो । दरबार हाइस्कुल खुल्यो । गिद्धे प्रेसले प्रवेश पायो । गोरखापत्र छापियो । देशको पैसाले ठूला ठूला दरबार बनाइए । ती सबै देशका सम्पत्ति, सम्पदा भए । आदि विभूषणले विभूषित राणा शासन प्रत्याभूत गर्ने अर्को राजनीतिक दल ‘उही असली बाजेको पेडा’ भनेजस्तै किन नखोलेका होलान् ? केहीको प्रवृत्ति सुन्दा यस्तै लाग्छ ।

के समय यसका लागि तयार छ ? राणा समय पुनःस्थापनाको लागि ? त्यही समय र स्थितिलाई धक्का दिएर जनताको युग ल्याउन गणेशमान सिंहले अग्रिम संघर्षको यात्रा रोज्नुभएको हो । तानाशाही, अधिनायकवाद र एकीकृत सत्ताको अवस्थिति अन्त्य गर्न नै गणेशमान उभिनुभयो । जीवन भर अथक उभिनुभयो ।

परिणाम नागरिक स्वतन्त्रताको हकका रूपमा आएको हो । राजनीतिमा उत्साहित अहिलेको पुस्ता कुन ‘कन्भिक्सन’ले राजनीतिमा उछलकुद गर्दै छ ? तिनले प्राप्त गर्न खोजेकोे उद्देश्य के हो ? यिनीहरूभित्र के त्यो आदर्श प्रेरणा जीवन्त छ ?

अहिलेको राजनीतिक अवस्था वा चरित्रले त्यस्ता, यस्ता थुप्रै प्रश्नलाई जन्माएको छ । प्रश्न प्रश्नमात्रै होइनन् । प्रश्नैप्रश्नले घेरिएर मानिस निराशाको भारीले थिचिँदै छ । प्रस्टै भन्न सकिन्छ अहिलेको राजनीति सञ्चालकले गणेशमानले देखेको आदर्श चरित्रको बाटो हिँड्न सकेन । त्यागको पनि गोरेटो समाउने र हिँड्ने इमान वा प्रयत्न गरेकै पनि देखिँदैन ।

यही, यस्ता कारण पछाडि फर्कने समयको आग्रह गर्ने र जे भन्दिए जनता उचालिन्छन् त्यही भन्दिने चरित्रले राजनीति रित्तिदै गएको ठाउँमा घर बसाउन खोजेको हो । अहिलेका राजनीतिकर्मी जसले तालासाँचो समाएका छन् तिनले राजनीतिक चरित्र स्थापित गर्न नसक्दा अविश्वास,  दलप्रतिको भरोसा र अन्ततः लोकतान्त्रिक पद्धतिप्रति नै आशंका बढी भएको हो ।

गणेशमान सिंह हिँडेको पदचाप अहिलेको चरित्र भित्र्याउने प्रकारको होइन । त्यो आदर्श प्रेरित थियो । अहिले विरोधाभाष व्यापक छ जसले गर्दा मानिस आफ्नै भरोसासँगै अविश्वस्त हुँदैछ ।

सम्झनामा गणेशमान शुभ्र हुनुहुन्छ । उहाँको उद्देश्य पनि शुभ्र थियो । चरित्र पनि शुभ्र । राजनीतिमा हुनुपर्ने जस्तो शुभ्र प्रवृत्ति हो त्यस्तै गणेशमान । जतिबेला उहाँलाई देख्दा डराउने धेरै थिए । कर्मचारीहरु उहाँ हिंडेको बाटो छोडेर अर्को बाटो लाग्थे । वा नदेखे झैँ घोसे मुण्टो लगाएर हेर्ने र झन्  छिटोछिटो बाटो काट्ने थुप्रै थिए । किन ?

हामी जस्ता ‘केटा’लाई उहाँ प्रेरणा हुनुहुन्थ्यो । सम्झन्छु – उहाँलाई बाटोमा भेट्दा बिस्तारै ‘जय नेपाल’ शब्दले नमन गर्दा रोमाञ्चित भएको । उहाँ मुस्काएर नमन स्वीकार गर्ने । पछि केही सोध्न पनि थाल्नुभयो ।

हातमा छाता र लठ्ठी । बिस्तारो चालमा  ठमेल, चाक्सीबारीबाट प्रतिबन्धित नेपाली कांग्रेसको कार्यालय जमलमा आउने उहाँ । कन्या हाइस्कूल लैनचौरबाट बिदा भएर जमलतिर जाँदा उहाँसँग बाटोमा भेट हुने । सेतो कमिज, छरितो सुरुवाल, पाइजामा आकारको ह्वार्लांगे सुरवाल र हापकोटमा उहाँ प्रायः भेटिने । सगरमाथा आकृतिमा पट्याइएको कालो भादगाउँले टोपी ।

यस्तै हुलियामा उहाँलाई धेरैपटक भेटेँ । धेरैजसो नारायणहीटी दरबारको चौबाटो पेटीमा वा अहिलेको निर्वाचन आयोगको ढोका अगाडि उहाँ भेटिने । पछिपछि हिँँड्दै जमल पुग्ने, बस्ने र उहाँहरूको बात सुन्ने । जहाँ किसुन जी र गिरिजाबाबु हुने । केही सीमित कार्यकर्ता जो प्रायः सधैँ त्यहाँ आउने हुन्थे । उहाँ, किसुन जी र गिरिजा बाबुबीचको भेट, कुराकानी र हार्दिकता देखेरै म अभिभूत भएको हुँ । यस्तो आकर्षणले समय मिल्दा दिनचर्या नै जमल जाने बस्यो ।

उहाँसँग भरोसा थियो । विसं २०४६ साल माघ ४ र ५ गते उहाँको घर प्रागंणमा भएको संयुक्त आन्दोलनको तयारी सभामा उपस्थित हुने सौभाग्य पनि पाएँ । उहाँ त्यो संयुक्त आन्दोलनको सर्वमान्य सर्वोच्च नेता हुनुहुन्थ्यो । अर्थात् कमान्डर ।

प्रजातन्त्र । संवैधानिक राजसंस्थासहितको बहुदलीय प्रणालीलाई केन्द्रीय उद्देश्य बनाएर त्यो आन्दोलन भएको थियो । सहाना प्रधानको नेतृत्वमा बनाइएको वाम मोर्चालाई पनि मिलाएर नेपाली कांग्रेसका सर्वोच्च नेता सिंहको नेतृत्वमा आन्दोलन भएको हो ।

त्यतिबेला बनारसका गल्लीमा छरिएका ‘गद्दार पुष्पलाल’ भन्ने पर्चा पढेको याद आएको हो । ठीक त्यही सूत्र थियो बीपी र पुष्पलालबीच संयुक्त आन्दोलनको परिकल्पनामा । तर, त्यही सूत्रको विरुद्ध त्यतिबेलाका कम्युनिस्टले पुष्पलाललाई गद्दार घोषित गरे । मोहनविक्रम सिंहले त यही नाममा पुस्तकै लेख्नुभयो ।

कम्युनिस्टका ‘राजनीतिक वैतरणी’ यिनै गणेशमान सिंहलाई जनमत संग्रह ताका हेटौँडामा कालोमोसो दलेर कम्युनिस्टहरू स्वघोषित क्रान्तिकारी बने । निर्दलको पक्षमा उभिए, जनमत संग्रह धोका हो भन्दै । यतिबेला पनि बहुदलीय प्रणालीको पक्षमा कम्युनिस्टहरूले समर्थन गरेको भए देशको राजनीतिक बाटो अर्कै तय हुने थियो । अर्को दश वर्ष कुर्नु पर्थेन । सायद, माओवादी नामको हत्या, हिंसा पनि हुने थिएन ।

विसं २०४६ सालमा त्यो संयुक्त आन्दोलनको लागि झन्डै दुई दशक मुलुक र जनताले कष्ट सहनुपर्यो । बीपी, पीएल सूत्रमा त्यहीबेला संयुक्त आन्दोलन हुन्थ्यो भने देशको राजनीतिक मार्ग बीस वर्षअघि नै पक्कै अर्कै हुने थियो । कम्युनिस्टहरूले परिवर्तनलाई रोके । पञ्चायतलाई बारम्बार सघाउने कम्युनिस्ट प्रवृत्ति त्यतिबेला पनि प्रकट भएको हो ।

गणेशमान सिंहको २६ औँ स्मृति दिवसको अवसरमा संविधान सभाबाट नेपालको लोकतान्त्रिक संविधान बनेको पनि आठ वर्ष भएको छ । कहीँ नभएको जात्राजस्तै हामी सातौं संविधानको अभ्यासमा छौँ र अझै चित्तबुझेको छैन । संविधान फेर्ने धोको छ तर आवश्यक संशोधनले समय सम्बोधन गर्ने राजनीतिक तदारुकता छैन ।

संविधान र राजनीति लोकतन्त्रको मर्मअनुकूल परिचालन गरिएको छैन । अगाडि कालो दृश्य छ । गणेशमानको शुभ्रतालाई छाँयामा पारिएको छ । अहिलेको पुस्ताले उहाँलाई देखेन तर राजनीतिमा त छ । त्यसले कसरी बुझ्छ गणेशमान सिंहको समर्पणलाई ? उहाँको आदर्श राजनीतिलाई ?