प्रत्येक वर्ष २८ जुलाईको दिन विश्वमा 'हिपाटाइटिस' दिवस मनाइन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले २८ जुलाईलाई विश्व हेपेटाइटिस दिवसको रूपमा चयन गरको हो । नोबेल पुरस्कार विजेता प्रोफेसर सामुएल ब्लम्बर्गको जन्मदिन मनाउन २००८ मा पहिलोपटक यो दिवस मनाउन थालिएको थियो । यो विशेष दिनले हिपाटाइटिस रोगबाट प्रभावित व्यक्तिहरूको संख्या कम गर्न र निर्मूल पार्न प्रेरणा दिने गर्छ । ल्याटिन शब्द "हेपाटो" (कलेजो) र "आइटिस" (सुजन) बाट बनेको हिपाटाइटिस खतरनाक भाइरसजन्य रोग हो । यो कलेजोको संक्रमणको सूचक हो ।

विश्व हिपाटाइटिस दिवसको उद्देश्य हिपाटाइटिसका प्रकारहरूको बारेमा जागरूकता बढाउन, यसका लक्षणहरू, परिवर्तन, रोकथाम, नियंत्रण र उपचारका बारेमा सार्वजनिक ध्यानका साथ सम्बोधन गर्नु हो । यस दिवसले स्वास्थ्य संगठनहरू, शैक्षिक संस्थाहरू, सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरू र समुदायलाई एकजुट हुन र यसको बारेमा जनचेतना बढाउन प्रेरित गर्छ ।  प्रत्येक वर्ष नयाँ नाराका साथ मनाइने यो दिवसको यस वर्षको नारा “हामी  पर्खिरहेका छैनौ” भन्ने छ ।   

हिपाटाइटिस रोगमा कलेजोको संक्रमणले लिभर सिरोसिस भएर मृत्यु हुन सक्छ । यो विश्वभरिमा लाखौं मानिसमा हुने कलेजोको क्यान्सरको कारण पनि हो । विश्व हिपाटाइटिस दिवसको अवसरमा, सरकारी र सामुदायिक संस्थानहरूले शिक्षण, सम्प्रेषण र परिचर्चा कार्यक्रमहरू आयोजन गर्नुपर्छ जसले सम्बन्धित जनतालाई हिपाटाइटिसका प्रकार, संक्रमणका कारण, लक्षण, नियंत्रणका उपायका बारेमा जानकारी प्रदान गर्छ । यसै दिनले विश्वभरिमा हेपेटाइटिसको  वृद्धि रोक्न र नियन्त्रण गर्न महत्त्वपूर्ण संदेश पुग्छ । जनतालाई सकारात्मक कदम चाल्न प्रोत्साहन गर्छ । 

सन् १९६३ मा हेपाटाइटिस 'बी'  र सन् १९७३ मा हेपाटाइटिस 'ए' पत्ता लागि सकेको थियो । त्यसपछिका केही बिरामीमा भाइरल हेपाटाइटिसको जस्तो लक्षण देखिए पनि रगतको जाँच गर्दा हेपाटाइटिस ए र बी नदेखिएपछि यस्ता बिरामीलाई 'नन् ए- नन् बी हेपाटाइटिस' भन्न सुरु गरियो । सन् १९८९ मा रगतबाट सर्ने भाएरस पत्ता लाग्यो जसको 'सी' नामाकरण गरियो । पुराना रगतको नमुना पारीक्षण गर्दा नन् ए-नन् बी हेपाटाइटिस भनिएका अधिकांश नमुनामा हेपाटाइटिस सी नै देखियो । सन् १९९० देखि रक्त सञ्चार केन्द्र (ब्लड बैंक)हरूमा हेपाटाइटिस सी को जाँच नियमितरूपमा हुन थाल्यो । 

हिपाटाइटिस सीले मुख्यरूपमा कलेजोलाई असर गर्छ । यो जीवाणु शरीरभित्र पसे नपसेको धेरैलाई थाहै नहुन सक्छ । किनभने शरीरको प्रतिरोधात्मक क्षमताअनुसार र अरू रोग भए नभएअनुसार सुरुको अवस्थामा अन्य हिपाटाइटिस संक्रमणमा देखिने जन्डिस, वाक्वाक लाग्ने, बान्ता हुने, खान मन नलाग्ने, शरीर भारी हुने नहुने पनि हुन सक्छ ।

केही प्रतिशतमा भने शरीरको रोगसँग लड्ने क्षमताको कारणले गर्दा यसलाई शरीरले नै निर्मूल पारिदिन सक्छ । यस अवस्थामा अर्कोपटक हिपाटाइटिस सीको संक्रमण हुने संभावना न्यून रहन्छ । शरीरले जित्न नसकेको अवस्थामा यो जीवाणु रगत र कलेजोमा रहिरहने र कलेजोको संक्रमण भई 'क्रोनिक हिपाटाइटिस' हुन्छ ।

यस अवस्थामा लक्षण खासै देखिँदैन । त्यसकारणले पनि यसलाई 'साइलेन्ट किलर' भनिन्छ । पेटको बायाँ माथिल्लो भागमा भारी हुने र चाँडो थकाइ लाग्नेबाहेक अरू लक्षण नहुने कारणले गर्दा यो रोगको निदान समयमै गर्न गाह्रो हुनेगर्छ । क्रोनिक हिपाटाइटिस अवस्थाको उपचार नगरेमा कलेजो क्रमशः बिग्रँदै गएर अन्त्यमा 'लिभर सिरोसिस' हुन्छ । लिभर सिरोसिस भएपछि मात्र जण्डिस हुने, खुट्टा र पेट सुन्निने, शरीरको मांसपेसी घट्दै जाने, रगत बान्ता हुने, बेहोस हुने आदि देखिन सक्छ । 

सामान्यतया, हिपाटाइटिस सी संक्रमण भएर क्रोनिक हिपाटाइटिस भइसकेपछि अवस्था हेरेर १०–१५ वर्षपछि लिभर सिरोसिस हुनेगर्छ । तर हिपाटाइटिस सीको संक्रमण भएको व्यक्तिले रक्सी तथा रक्सीजन्य पदार्थको सेवन गर्ने गरेमा ५ वर्षभित्र पनि लिभर सिरोसिस हुन सक्छ । उपचार खर्च महँगो भएको कारणले र साइड इफेक्ट हुँदैन भन्ने भ्रम भएर आयुर्वेदिक औषधि वा जडीबुटी खानाले रोग अझ बिग्रने गरेको पाइएको छ ।

सन् १९९० देखि नै यस रोगको उपचार सुरु हुन थाल्यो । इन्टरफेरोन नामको औषधिले यसको उपचार सुरु हुन गयो । रोग पत्ता लागेको छोटो समयमै यसको उपचार सुरु हुनु ठूलै उपलब्धि थियो । तर, उपचारले निको हुनुभन्दा बढी यसको साइड इफेक्टको कारणले गर्दा धेरै जनाको उपचार गर्न सकिएन । सन् १९९८ मा राइबाभेरिन भन्ने औषधिको आविष्कार पछि भने यसको उपचारमा नयाँ आयाम थपियो । धेरै बिरामीको सफल उपचार हुन थाल्यो ।

इन्टरफेरोन र राइबाभेरिन एकचोटि प्रयोग गर्नाले पहिला उपचार हुन नसकेका बिरामीको पनि उपचार हुन थाल्यो । सन् २००१ मा साताको ३ पटक सुई लगाउन पर्ने इन्टरफेरोनको अर्को मोलेक्युल पेगाइन्टरफेरोन पत्ता लाग्यो ।

यो सातामा एकपटकमात्र लगाए पुग्नेभयो । यसको साथै इन्टरफेरोनको साइड इफेक्ट पनि कम हुने भएकोले यो उपचार निकै सफल हुन थाल्यो । जेनोटाइप हेरेर २४ साता र ४८ साता उपचार गर्दा ४०-८० प्रतिशतसम्म सफल उपचार गर्न सकिने भयो । 

लेखकले नेपालमा सन् २००४ बाट उपचार अनुभव सुरु गरेको थियो । साइड इफेक्टको डरले धेरै जना उपचार गर्नसक्ने हुँदाहुँदै पनि उपचार नगर्ने अवस्थामा प्रथम १० जनाको सफल उपचारपछि उपचार गराउनेको सङ्ख्या ह्वात्तै बढेर गयो । दस वर्षको अवधिमा झन्डै ६०० जनाको सफल उपचार गरेको अनुभव लेखकलाई छ ।

ठ्याक्कै  तथ्यांक नभए पनि उपचार गर्नुपर्ने सङ्ख्याको करिब ५ प्रतिशतमात्र हो भन्ने अनुमान गरिन्छ । धेरैको उपचार खर्च र केहीको साइड इफेक्टको कारणले उपचार गर्न सकिएको थिएन । उपचार गर्न नसक्नाले रोग दिन प्रतिदिन बढ्दै जाने र अकालमा मृत्यु हुने देखियो ।  

सन् २०११ अर्थात् राम्रो औषधि पत्ता लागेको १० वर्षपछि अरु ३-४ थरीका 'प्रोटियज इन्हिबिटर' भन्ने नयाँ औषधि पनि बजारमा देखिन थाले । पत्ता लागेको केही महिनामा यसको सफलता देखेर लाग्न थालेको थियो अब हिपाटाइटिस सी निर्मुल नै हुनेभयो । तर, यसका साइड इफेक्ट धेरै हुनु र रेजिस्टेन्स (काम नगर्ने अवस्था) देखिनुले यी औषधि नेपालमा आउनुअघि नै विश्व बजारबाट हराउन पुगे । पहिला औषधि गर्दा पनि निको नभएका, निको भएर पनि रोग फर्केका (रिल्याप्स) र लिभर सिरोसिस भएका बिरामी अझै पनि नयाँ औषधिको पर्खाइमा थिए ।  

उनीहरूको पर्खाइ २०१२ मा आएर सकियो जब 'सोफोसोबुभिर' नामको औषधि पत्ता लाग्यो र बिरामीमा प्रयोग हुनथाल्यो । यो औषधिको प्रयोग गर्नाले धेरैभन्दा धेरै बिरामी उपचार गर्न सक्ने भए । यो औषधि प्रयोग गर्दा इन्टर्फेरोन प्रयोग नगरी पनि उपचार हुनसक्ने देखिन थालेकोले धेरै बिरामी अब उपचारबाट वञ्चित हुन नपर्ने देखिन आएको छ । 

सन् २०१२ मा परीक्षण भई २०१३ सालमा बजारमा आएको यो औषधि छोटो समयमै धेरै प्रख्यात हुन गयो । पहिला निको हुन नसकेको र लिभर सिरोसिस भएका बिरामीको पनि यसबाट उपचार सम्भव हुन भयो । विश्व बजारमा एक चक्कीको मूल्य करिब १ हजार डलर पर्ने भएकोले यो औषधि हाम्रो लागि भने 'आकाशको फल आँखा तरी मर' भन्ने उखान जस्तै भान हुन्थ्यो ।

तर, बिरामीका लागि के गर्न सक्छौँ भनेर हाम्रो संस्थाबाट पहल गर्दा यो औषधि बजारमा प्रचलित मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा कममा ल्याउन सकिने देखिएकोले करिब ३ महिनाको प्रयासपछि यो औषधि हाम्रो देशमा पनि उपलब्ध गराउन सकिएको छ । सन् २०१५ हाम्रो देशका हिपाटाइटिस सीका बिरामी र यसको उपचार गर्ने हामी चिकित्समको लागि कोसेढुंगा साबित हुनगएको छ । 

अद्भुत औषधि सोफोसबुभिर पत्ता लागि सकेपछि पनि वैज्ञानिकहरू चुप लागेर बसेका छैनन् । किनभने यसले अझै पनि करिब १० प्रतिशत रोगीलाई ठीक पार्न नसकेको देखिन्छ । सिमेप्रिभिर, डाक्लाटास्भिर र लेडिपस्भिर औषधिको प्रयोगले उपचारमा धेरै सजिलो भयो र धेरै बिरामीको उपचार गर्न संभव भयो । सन् २०१३ को अन्त्यमा सोफोस्बुभिर र भेल्पाटास्भिर एकै चक्कीमा उत्पादन हुन थालेपछि यो रोगको उपचार एकदम सहज हुन पुगेको छ । 
अब उपचार गर्नुअगाडि केही अपवादबाहेक जेनोटाइप हेरिरहन पर्दैन । कलेजो बिग्रनुभन्दा पहिलेको अवस्थामा यो रोग पत्ता लाग्ने हो भने ९९-१०० प्रतिशत व्यक्ति निको हुन सक्छन् । सिरोसिस भएका बिरामीमा भने राइबाभिरीन पनि समावेश गर्नु जरुरी हुनसक्छ ।

यी दुवै औषधि नेपालमा उपलब्ध छन् । तर, औषधि नियमन निकाय औषधि व्यवस्थापन विभागले सहजरूपमा राइबाभिरीन ल्याउने वातावरण नबनाइदिनाले अझै उपचार सहज भने छैन । यी औषधिबाहेक भाइरस निर्मूल पार्ने अरू औषधि पनि छन् तर हाम्रो देशमा हाल उपलब्ध छैनन् । विश्वको अन्य देशमा भोक्सिलाप्रेविर, ग्राजोप्रेविर, पिब्रेन्टास्विर, एल्बास्विर, ग्लेकाप्रेविर आदि प्रयोग गरेर हिपाटाइटिस ईको सफल उपचार भइरहेको छ ।  

विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०३० भित्रमा यो रोग उन्मूलन गर्ने लक्ष्य राखेको छ । नेपाल सरकारले पहल गर्ने हो भने हामीले पनि यो लक्ष्य भेट्टाउन सकिन्छ । हामी कहाँ उपलब्ध औषधि ठीक समयमा ठीक व्यक्तिमा प्रयोग गर्ने हो भने यो रोगलाई निर्मूल गर्ने प्रथम ५ देशभित्र हामी पनि पर्न सक्छौँ ।