अर्थतन्त्र कोभिडपछि पुनरुत्थानको बाटोमा गएको थियो । कोभिडको समयमा माग ठप्प थियो । एकैपटक बजार खुल्दा आयात ह्वातै बढ्यो ।

त्यो अनुसारको रेमिट्यान्स नआएको कारण बाह्य क्षेत्रमा दबाब प¥यो । जसले गर्दा विदेशी सञ्चिति घट्यो । यसले नेपालको बैंकिङ क्षेत्रमा तरलता अभाव भयो । 

ब्याजदर  बढ्यो । बाह्य क्षेत्रको स्थिरता ल्याउनको लागि मौद्रिक नीति कसिलो बन्यो । 

जसले गर्दा ब्याजदर बढ्न मद्दत पुग्छ । अर्थतन्त्रमा समष्टिगत रुपमा माग घट्न गयो ।  

अर्थतन्त्रमा अहिले माग घटाउन आवश्यक थियो । बाह्य क्षेत्रको असन्तुलनलाई स्थिरतामा लग्नको लागि माग घटाउन आवश्यक थियो । जसले गर्दा अहिले विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढेको कारण शोधनान्तर बचतमा गएको स्थिति छ ।

अहिले  अर्थतन्त्रमा मागमा कमी आएको हो । यो सुधारको प्रक्रियाको लागि भएको हो । उद्योगी व्यवसायीले भनेजस्तो अहिले आर्थिक संकट आएको छैन ।

अर्थतन्त्रमा  मागमा आएको कमीले बाह्य क्षेत्रमा सुधार आएको छ । 

यसले बैंकिङ क्षेत्रमा तरलतामा सुधार आउने ब्याजदर घट्ने र अर्थतन्त्रमा माग बढ्ने छ । 

अर्थतन्त्रको बृहत् रुपबाट हेर्दा सुधार हुने क्रममा रहेको देखिन्छ । तर सुक्ष्म तरिकाले  हेर्दा बजार अर्थतन्त्रमा उतारचढाव आइरहेको हुन्छ । विभिन्न खाले अनिश्चिता आएको हुन्छ ।

यसले कतिपय व्यवसाय फस्टाउने र कतिपय व्यवसाय बजारबाट हराउने हुन्छ । कोभिडको समयमा सबैजना घरमा थुनिएको बेला कुनै व्यवसाय फाइदा  भएको थियो । 

कुनै व्यवसायले चिट्ठा जस्तै परेको थियो । जुन व्यवसाय कोभिडको बेला चलेका थिए । ति व्यवसाय अहिले घाटामा छ । खुला बजार अर्थतन्त्रमा कसैलाई फाइदा हुने र कसैलाई घाटा हुने हुन्छ ।

बजारमा माग र आपूर्तिको शृङ्खला चलेको हुन्छ । जसलाई एडम स्मिथले अदृष्य हातले प्रभाव पार्ने भनेर भनेका थिए । अहिले अर्थतन्त्र केही दबाब भएको कुरा हो । 

जसले व्यवसायमा माग घटेको छ । त्यसलाई सहने नै हो । यसमा विकल्प के हुन्छ । बजार अर्थतन्त्रमा सधैँ एउटै व्यवसाय चल्ने भन्ने हुँदैन । व्यवसायीले नयाँ सम्भावनाको खोजी गर्नुपर्ने हुन्छ ।

उद्यम व्यवसायमा निरन्तरता नवीनताको खाचो हुन्छ । एउटा व्यवसाय लिएर त्यो व्यवसाय सधैँ चल्ने भन्ने हुँदैन । हेर्दा हेर्दैै त्यो व्यवसायको अस्थित्व हराउने गर्छ । हाम्रो उद्योग व्यवसायमा पुरानो तरिकाले चलेका छन् । 

धेरैजसो उद्योग व्यवसाय अध्ययन गरेर चल्ने तरिका छैन । 

यसबाहेक हाम्रो व्यवसायमा कर्पोरेट कल्चरको विकास भएको छैन । व्यवस्थापकीय कमजोरीको कारणसमेत उद्योग व्यवसाय चलाउन नसक्ने स्थिति हुन्छ । 

दक्ष व्यवस्थापकको खोजीसमेत हुँदैन । धेरै व्यवसायहरु लहरमा आउने गर्छन् । लहरमा आउँदा कहिले फाइदा हुन्छन् । त्यसले गर्दा व्यवसायबाट पलायन हुने अवस्था हुन्छ ।

अहिले मौद्रिक नीति बढी डाइनामिक छ । 

जसले गर्दा सरोकारवालाको अपेक्षा निकै बढेको छ । धेरैजसो फाइनान्सिय नेटवर्क कर्जासँग सम्बन्धित भएको हुँदा मौद्रिक नीतिले मात्र गर्न सक्छ । 

वित्त नीति अन्तर्गत विकास खर्च बढाएमा बजारमा तरलता बढ्ने थियो । 

सरकारको राजस्व लक्ष्यअनुसार नभएको हुँदा खर्च गर्ने स्रोतको अभाव छ । जसले गर्दा वित्त नीतिमा समस्या छ । 

अहिले हामीले लिएको नीतिले बाह्य क्षेत्र सुधार हुँदै गएको छ । 

असोज महिनादेखि शोधनान्तर बचतमा गएको छ । यो सुधार हुँदै गएमा हामी केही समयपछि बैंकिङ क्षेत्रमा तरलतामा सुधार हुँदै गएको छ । जसले गर्दा ब्याजदर बढ्न रोकिएर घट्ने क्रममा जाने देखिन्छ । अहिले उद्योगी व्यवसायीले ब्याजदर बढेको तथा ऋण पाउन नसकेको भन्ने कुरा केही समयपछि हट्ने छ ।

सबै सरोकारवालाले सोच्नुपर्ने कुरा के छ भने हाम्रो अर्थतन्त्रको उत्पादन क्षमतामा परिवर्तन नगर्ने हो भने अर्थतन्त्रमा यस्तो उतारचढाव छिटो आउने हुन्छ । 

हामीले बढी आयात गरेका छौँ । निर्यात कमजोर छ । विदेशी मुद्राको प्रमुख स्रोत रेमिट्यान्स हो । हाम्रो यो स्रोत दरिलो छैन । 

विदेशी मुद्राको आपूर्तिमा प्रभाव पर्नासाथ बैंकिङ क्षेत्रको तरलतामा असर पर्छ । 

अब ब्याजदर घट्दै गर्दा उपलब्ध कर्जालाई उत्पादन मुलक क्षेत्रमा प्रयोग गरेर कसरी हुन्छ निर्यात प्रवर्धन नगरेमा सुधार दीगो हुन्छ । होइन भने केही समयपछि विदेशी मुद्रा घट्ने तथा तरलता अभाव हुने ब्याजदर बढ्ने स्थितिमा जाने देखिन्छ ।

त्यही चक्र चल्ने मात्र हुन्छ । अहिले व्यवसायिक नैतिकताको समेत कमजोरी देखिएको छ । व्यवसायीमा सिर्जनात्मक ढंगले सोच्ने अभाव देखिएको छ । मजदुरले दिएको काम गर्ने हो । व्यवसायीले सिर्जना गरेर नाफा गर्ने हो ।

हाम्रो उद्यम यवसायीको व्यवहार तथा सोचमा परिवर्तन आवश्यक छ । देशको अर्थतन्त्र ७० प्रतिशत भूमिका निजी क्षेत्रले निर्वाह गरेको छ भनिएको छ । यसले अर्थतन्त्र अगाडि बढ्दैन ।

पछिल्लो समय नबुझेको कारण राष्ट्र बैंकका नीतिहरुलाई गाली गर्ने मात्र काम भयो । मौद्रिक नीतिभन्दा पनि माथिल्लो नीति वित्त नीति हो । वित्त नीति कति प्रभावकारी हुन्छ । यसको परिचालक कतिको व्यवस्थित छ । त्यसले प्रभाव पार्ने
हो ।

वित्त नीतिभित्र राजस्व, खर्च र ऋण पर्छ । त्यसले सबै क्षेत्रलाई प्रभाव पारेको हुन्छ । अहिले स्थानीय तह,प्रदेश र केन्द्र सरकार गरेर ७६१ वटा वित्त नीति छन् । धेरै वित्त नीतिको कारण अलमल भएको हो भन्ने छ ।

वित्त नीतिमा धेरैको ध्यान नगएको पक्का हो । आर्थिक संकटको बेला कतिपय उद्यम व्यवसायलाई अनुदान समेत दिएर बचाउनुपर्ने हुन्छ । त्यो काम वित्त नीतिको पाटो हो । त्यसलाई मौद्रिक नीतिले दिन सक्दैन । अनुदान दिने र व्यवसायलाई जोगाउने काम  काम स्थानीय तह र प्रदेश सरकारले काम गर्छन् ।

वित्तीय संघीयतामा गएपछि धेरै कमजोरी देखिएको छ । वित्त व्यवस्थापनमा केन्द्रीय सरकारले महंगो आन्तरिक ऋण उठाउने र प्रदेश र स्थानीय तहमा पठाउने काम गरेको छ । त्यो पैसा बैंकले बिना ब्याज पैसा चलाएको अवस्था छ । अहिले
ट्रेजरी बिल्सको ब्याजदर ११ प्रतिशत पुगेको छ । 

अहिले हाम्रो राजस्व घटेको छ । आर्थिक गतिविधि उत्पादन नहुँदासम्म राजस्व बढ्दैन । हाम्रोमा वित्त नीतिमा बुझाईमा कमजोरी छ । अहिले सरकारको खर्च बढेको छ । तीन तहको सरकारले खर्च बढाएको छ ।

त्यसलाई खर्च धान्न सक्ने क्षमता छ कि छैन भनेर बहस भएको छैन । 

सामाजिक सुरक्षामा प्रतिस्पर्धा गरिराखेका छौँ । कहिले मात्रा बढाउने र कहिले उमेर घटाउने । त्यसले खर्च बढाएको । यसरी वित्त नीति सन्तुलन नहुँदा त्यसको प्रभाव मौद्रिक नीतिमा समेत पर्छ । हाम्रो स्रोतले धान्न सक्ने छैन । 

सामाजिक सुरक्षा लक्षित छैन । सरकारको भूमिका के हुन्छ । लक्षित नभएको सामाजिक सुरक्षाले खर्च बढेको छ । असहायलाई बढी दिए हुन्छ । सम्पत्तिको आय छैन । ब्याजदर संरचनात्मक परिवर्तन । ब्याजदरमा फाइदा वित्त नीतिको सरकारी खर्च र राजस्वमा खाडल हुन्छ ।

सरकारले ऋण लिन्छ । सरकारले निजी क्षेत्रले पाउने पैसा सरकारले लिएर जान्छ । सरकारले आन्तरिक ऋण लिएर विकासको काम गर्छ । 

काम गर्ने आधार दिन्छ । त्यसबाट प्रतिफल हुन्छ । चालु खर्च चलाउन नै ऋण लिनुपर्ने अवस्था छ । अर्थतन्त्रको समस्या बाहिर छ । 

विश्वव्यापी रूपमा सन् २०२३ मा आर्थिक संकट आउने अनुमान छ । विश्व बैंक आइएमएफ जस्ता संस्थाले त्यसको प्रक्षेपण गरेका छन् । विश्व अर्थतन्त्रमा संकट आएपछि नेपाललाई प्रभाव पर्छ । विश्व अर्थतन्त्रमा एक प्रकारको अनिश्चिता तर्फ गएको छ । 

यसका रुस तथा युक्रेनको युद्द लगायतका अनिश्चिता अर्थतन्त्रमा बढेको छ । यसले मूल्यवृद्धि बढ्ने तथा ब्याजदर समेत बढेको छ । अहिले मूल्यवृद्धिसँगै आर्थिक मन्दी आउने तर्फ विश्व अर्थतन्त्र गएको छ ।

नेपाललाई पर्ने प्रभावमा हेर्दा हाम्रो निर्यात निकै नै कमजोर छ । 

निर्यात कमजोर भएको हुँदा त्यसमा ठूलो प्रभाव पर्दैन । विश्व अर्थतन्त्रमा संकट आएको बेला देशले बाहिर बेच्न सक्दैन । 

जसको निर्यात बढी छ ति देशहरु बढी प्रभावित हुन्छन् । हाम्रो निर्यात कमजोर भएको हुँदा यसले खासै असर गर्दैन । हाम्रो
अर्थतन्त्र आयातमा आधारित हो । 

हामीले ठूलो मात्रामा आयात गर्ने गर्छौैँ । जीडीपीको आकारको ४० प्रतिशत आयात हुन्छ । विश्व अर्थतन्त्रमा मन्दी आएको बेला पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घट्दा हामीलाई फाइदा हुने थियो । 

तर, रुस र युक्रेनको युद्धले सायद मन्दी आएको बेला मूल्य नघट्ने देखिएको छ । चीनले लिएको कठोर कोभिड नीतिलाई हटाएको छ । यसले त्यहा माग बढ्ने देखिन्छ । 

सामान्यता विश्व अर्थतन्त्रमा संकट आएको बेला पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घट्नुपर्ने हो । 

तर,अहिले कतिले मूल्य घट्छ भन्न नसक्ने स्थिति छ । घटेमा नेपालले आयात गर्दा लाग्ने ठूलो खर्चमा कमी आउने थियो । 

विश्वमा आर्थिक संकटको बेला मूल्य घट्न आवश्यक छ । हामीले गर्ने आयात घट्नसक्छ ।

अर्थतन्त्रमा धेरै कुराले भूमिका खेलेको हो । अमेरिकाको फेडरल रिजर्बले ब्याजदर बढाएको छ । जसले गर्दा नेपाली रुपैयाँ अमेरिकी डलरको तुलनामा कमजोर भएको छ । 

हाम्रो धेरै निर्यात नगर्ने तथा विश्व अर्थतन्त्रमा आउने संकटले ठूलो नराम्रो असर गर्दैन । 

हामी रेमिट्यान्समा आश्रित भएर चलेका छौँ । विश्व अर्थतन्त्रमा संकट आउदा श्रमको माग घट्ने गर्छ । बाहिर रोजगारी नपाउने स्थिति आउने हुन्छ कि हुनसक्छ । 

नेपालीहरु विदेशमा काम गर्न जाने भनेको खाडी तथा मलेसिया तथा दक्षिण कोरियामा हो । 

अहिले विश्व अर्थतन्त्रमा संकट आउने भएपछि जागिर बढी गुमेको क्षेत्र आइटी सम्बन्धि हो । सूचना सम्बन्धि क्षेत्र अमेजन,गुगल,फेसबुकले अहिले रोजगारी कटौती गरेका छन् । 

हाम्रा नेपालीहरू यो क्षेत्रमा निकै कमले काम गर्छन् । दक्ष भएर रोजगारी गर्ने नेपालीहरू विदेशमा कम छन् । 

सेवासँग जोडिएको जागिर प्रभावित कम हुन्छ । 

मध्यपूर्वमा बढी गएको हुँदा अहिलेको पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य केही कमी आएपनि त्यसरी घटेको छैन । मध्यपूर्वमा समेत श्रमिकको माग घट्दैन ।

यस्तै मलेसिया संकटमा प्रभाव पर्ने देखिएको छैन । कोरिया र जापानमा आर्थिक संकटको प्रभाव परेपनि जनसंख्या घटेको हुँदा श्रमिक आपूर्ति घटेको छ । त्यहा श्रमिककको माग नघट्ने हुँदा रेमिट्यान्सको आम्दानी त्यही धेरै घट्ने देखिएको छैन ।

श्रेष्ठ राष्ट्र बैंकका अनुसन्धान विभाग प्रमुख हुन् । कुराकानीमा आधारित