बुटवलस्थित मणिमुकुन्द सेन उद्यानको ऐतिहासिक महत्त्व पनि छ । परन्तु, अहिले त्यहाँ पसेर हेर्दा यो ठाउँ इतिहासको धरोहरभन्दा बढी कम्युनिस्ट शासनको तरिका बुझाउने कुरुप शैलीमा व्यवस्थित छ वा गरिँदैछ । उद्यानको सपना देख्नेलाई कसैले नदेखोस् भन्ने गरी अनाम बनाइएको छ । पृथ्वीनारायण शाहको राष्ट्र विस्तार पछि नेपाल राष्ट्र निर्माणकै परिणाममा रुपान्तरित भयो । त्यसक्रममा पृथ्वीनारायण शाहको तत्कालीन गोरखा(गोर्खा)राज्य भनेर चिनिने र पछि नेपाल राज्यमा गाभिएको यो ठाउँ त्यसबेला राजा मणिमुकुन्द सेनको राज्य, राजधानी हो । अर्थात्, पाल्पाको तानसेन त्यतिबेलाको राजधानी भए पनि सेन राजाहरू प्रायः यहीँ बसेर शासन चलाउँथे भन्ने विश्वास स्थानीयमा छ । यो विश्वास ऐतिहासिक रुपले पनि भरपर्दो छ । 

कुनैबेला यहाँको बस्ती र बजार क्षेत्र अर्थात् तिनाउ नदीपारि (जितगढी, उद्यानतिर) बुटवल नामले चिनिन्थ्यो र वारिलाई खस्यौली पुकारिन्थ्यो । तर, अहिले वारिपारि दुवै ठाउँलाई बुटवल भनेर चिनिन्छ । खस्यौली स्मृति र इतिहासको कालखण्डमा मात्र शेष छ । हिजको खस्यौलीले अहिले बुटवलको पहिचान आफैँमा भित्र्याएर जितगढीको बुटवललाई मौका परे गिज्याउने मुडमा देखिन्छ । अन्य कारणमा सुनिएको साम्राज्यवाद ठाउँको नाम हरण गर्ने कारकमा पनि अनूदित हुन्छ कि के ? खस्यौलीले पहिचान गुमायो कि बुटवलले विस्तार पायो ? 

चुरे पहाडको लमतन्न काखमा अवस्थित त्यतिबेलाको बुटवलमा अहिले पनि जितगढी किल्ला सबैको लागि खुला छ । इतिहासका अध्येताहरुको लागि विजयको कुनै रहस्य बोकेर त्यो ठाउँ जीर्ण भए पनि जीवित छ । देख्नेहरुका लागि जितगढी संरक्षणको पर्खाइमा लाग्छ । यहाँस्थित विद्यालयको नाम र स्मारकमा लेखिएको उजिरसिंह थापा राजा सेनको समयका सैनिक प्रमुख थिए । उनै नेतृत्वको सेनाले अंग्रेजलाई हराएर यो राज्य बचाए । त्यही जितको जितगढी अहिले भने उपेक्षित देखिन्छ । 

अहिलेको नेपाल बाइसे,चौबीसे राज्यमा विभक्त हुँदाका बेला राज्य र गढी प्रायः पहाडी टाकुरामा रहे, बसेको पाइन्छ । यही जितगढी हो जो समथर मैदानमा छ । श्रीनगर, तानसेनको पानीढलो बग्दै पहाडी कोखलाई चिरेर तिनाउ नदीले दुई साप्रे बनाएको यो ठाउँ खस्यौली, बुटवलको उत्तर चुरे शृंखलाबाहेक फराकिलो पूर्व, पश्चिम र दक्षिण त आँखैभरि लमतन्न समथर भैरहवा तराई ।

यो जमिनकोे अवस्थिति र इतिहास उसकै काखमा छ । तर, मणिमुकुन्द सेनको ऐतिहासिक भूमिसँग कम्युनिस्ट शासकले गरेको मनपरी बुटवल नगरको यथार्थ हो ।  त्यतिमात्रै होइन, कम्युनिस्ट शासन जहाँ र जति भए पनि योभन्दा भिन्न हुदैन भन्ने प्रमाण पनि बुटवलको यो उद्यानले बताएको छ, वाध्यता हो । मान्छे बोल्दैन, उद्यान बोल्न सक्दैन । अमुक र प्रतिरोधहीन इतिहास र उद्यानमाथि कम्युनिस्ट सोचको शोषण शैली यहाँ प्रस्टै देखिन्छ । 

अनाम त के भन्नु ? तर अंकको पाँच नामले चिनिने प्रदेशको राजधानी यही बुटवल भनिन्छ । अनाम प्रदेशको राजधानी यहीँ बस्ने कि अन्त सर्ने ठेगान नभएरै अंकमा पहिचानको पुकार छ । दुई वर्ष बढी भयो न्वारनको नाम नपाएको शुद्धोधनको राजधानी बुद्धनगरीले । तर, राजधानी कुनै नवजात शिशु होइन । त्यसैले यहाँका शासकले अन्यथा चाहिँ मान्नुपर्दैन ।

कुरा ऐतिहासिक धरोहर मणिमुकुन्द सेन नामधारी उद्यानको हो । अहिले उनी पनि छैनन् र उनका रक्षक उजिरसिंह, सेनाहरु पनि छैनन् । कम्युनिस्ट टापले गौरव इतिहासको टाउको टेक्दा तिनका नदेखिने आँसु झर्लान् तर सेन, सिंहको विद्रोही, विजेता आवाज अब यहाँ सम्भव छैन । त्यसैले इतिहासमाथि निर्लज्जहरु त्यस्तै अतिक्रमण, अर्को ठेटशब्दमा ‘बलात्कार’ गर्छन् । जस्तो अहिले चारैतिर सुनिने निर्मलाहरुजस्तै विवश पारिन्छन् ।

मणिमुकुन्दको खण्डहर दरबारको आंशिक अवशेष अझै यहाँ छ । एक पाखे, एउटा भित्तोजस्तो देखिने झाडीले घेरिएको, जीर्ण खण्ड । यहाँको गरिमा यसै खण्डसँग जोडिएको कालखण्डको इतिहास हो जुन जितगढीसँग अभिन्न छ । त्यो इतिहासको दुर्गति खण्डहरले बुझाउँछ । उद्यानमा हुर्काइएका रुखहरु शितलता दिने होलान् तर ती परा इतिहास होइनन् । तिनाउ नदी किनारमा भेटिएको प्राग्ऐतिहासिक मानव अवशेष हेर्दा अनुमानमा रामापिथेकसको सालिक लाग्ने नाङ्गो सिमेन्ट मूर्ति उद्यानमा देखिन्छन् । दुई त्यस्ता सिमेन्ट निर्मित मूर्तिको पहिचान लेख्ने जाँगर उद्यानका कम्युनिस्ट शासकहरुलाई छैन । त्यसैले ‘तुरीको टुसो’ निकालिएको बाँदरे आकृति कोप्रे ती मूर्ति आफ्नै अनुहारमा हेरेर मानव पुर्खाको अनुमान अलिकति बुझ्नेले गर्दा हुन्, अनाडी त हाँस्ने नै भए, नाड्.गो नरबानर प्रतीक देखेर । 

तर, यहीँ अर्धकदका भव्यमूर्ति, बलियो घेरबारको सुरक्षाकवचभित्र मदन भण्डारी र जीवराज आश्रितको । फूलमालाले सजाइएको । स्वर्गीय उनीहरु भन्नसक्दैनन् – ‘इतिहासमाथि अन्याय नगर, हाम्रो नाममा इतिहासको बलात्कार नगर ।’ तर मूर्ख स्वामीभक्तहरु बुझ्न तयार हुँदैनन् । इतिहासको स्पष्ट दुगर्ति भन्नोस् कि शोषण यहाँ भेटिन्छ । मानाँै यो ठाउँ इतिहास होइन कम्युनिस्टहरुले आर्जेको भूमि हो । मणि र उजिरसिंह होइन अंग्रेज भगाउने यिनै दुईपात्र यहाँ थिए, हसियाहथौडाधारी । अलि पर हेर्यो हसियाहथौडाको सानदार ‘अविवेकी’ स्तम्भ । ऐतिहासिक भूमिमा होइन, शुल्क तिरेर कम्युनिस्ट पाठशालामा पसेजस्तो मणिमुकुन्द सेन नाम दिइएको उद्यानमा । उद्यानकै नाम र इतिहासको भाव पाउन चाहने घुमन्तालाई कम्युनिस्ट शासनले गर्ने अधिनायकवादी अतिक्रमणको नमुना लाग्छ ‘बलात्कृत’ यो ठाउँको अस्मिता, अस्तित्व ।    

अर्को शोषण साच्चै उद्यानको स्वप्नद्रष्टाप्रति यहाँको कम्युनिस्ट सत्ताले गरेको रहेछ । बुटवल उपमहानगर पालिकाको कम्युनिस्ट सरकारलाई इंगित गरिएको हो यहाँ ।  झन्डै दुईवर्ष अघि उद्यानमा पस्दा एउटा अनौठो र झुटो बोर्ड पढ्नुपरेको थियो । त्यो बोर्डमा लेखिएको नाम र कामको सन्देश उद्यान बनाउने प्रस्तावक यहाँका कम्युनिस्ट नगर प्रमुख हुन् भन्ने लाग्थ्यो । मेट्न खोजिएको यथार्थले थिच्न थालेपछि होला अहिले त्यो असत्य बोर्ड हटाइएछ । सायद, नगर प्रमुख पनि फेरिएर हो कि ? झुठको साक्षी त्यो बोर्ड त्यस ठाउँमा यसपटक देखिएन अन्तै होला । अहिले पनि यहाँ त्यस्तै नेतृत्व छ जसले ‘सयौंपटक भनेपछि झुठ पनि सत्य मानिन्छ’ भन्ने कम्युनिस्ट पाठशालाका विद्यार्थी । 

प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि पहिलोपटक (२०४९)तिर भएको स्थानीय निकायको चुनावमा बुटवल नगरपालिकाको प्रमुख सूर्यप्रसाद प्रधान र उपप्रमुख रामप्रसाद खनाल चुनिए । यी दुईपछि यहाँको चुनाव सधैँ कम्युनिस्टले जितेका छन् । प्रमुख प्रधानको समयमा हामी नेपाल प्रेस युनियनको पदाधिकारी थियौँ । तारा बराल अध्यक्ष, पंक्तिकार महासचिव । कार्यक्रमको सिलसिलामा आएका आठ, दसजना हामीलाई यही उद्यानको ‘ठाउँ’मा लगियो प्रमुख प्रधानको नेतृत्वमा । नेता हरि लम्साल र त्यतिबेला रुपन्देही प्रेस युनियनका सभापति खिमानन्दसमेत बुटवलका सबै पत्रकार साथीहरु निम्त्याइएका रहेछन् । मैले पहिलोपटक त्यो ठाउँ देखेँ, टेकेँ । पहाडी काख, जंगलको ठाउँ, एउटा झुप्रे तर अस्थायीजस्तो लाग्ने पसलबाहेक मानव बस्तीको अर्को कुनै नमुना त्यहाँ थिएन । सम्झना छ, खण्डहर देखिने दरबार अहिलेभन्दा अलि भरिलो चाहिँ थियो । 

ओरालो, भिरालो । भर्खर सम्याइएको धुले सानो मैदान ।  प्लास्टिकका कुर्ची । भुँइमा ओछ्याइएका टुक्रे दरी (टाट) । चानचुने जंगली हाबालाई धेग्ने गरी दरो तरिकाले टाँगिएको त्रिपाल, सामियाना । अस्थायी लाग्ने झुन्ड्याइएका बिजुली बल्ब र तिनको एकनास उज्यालो । र, खारिएको जमिनमा छड्के गाडिएका रंगीन इँटा । हामी खुब रमायौँ । प्रमुख प्रधान पनि रमाएकै शैलीमा हामीलाई उत्साहित पारेजस्तो लाग्छ अहिले । त्यहाँको यस्तो चित्र, अहिले पनि छ मभित्र । तर, किन त्यहाँ लगियो, बुझेको चाहिँ एकैछिन पछिमात्र हो ।  

रमाउनुअघि प्रमुख प्रधानले गम्भीर भावशैलीमा त्यो ठाउँको इतिहास सुनाउनुभयो । उद्यान बनाउने सपना बाँड्नुभयो र प्रचारप्रसारको लागि साथ दिन पत्रकार साथीहरुलाई हार्दिक अनुरोध गर्नुभयो । ‘यी इँटा त्यही उद्यानको संरचनाको लागि हो, तपाईंहरुको उपस्थितिसमेत मणिमुकुन्द सेन उद्यान (पार्क) निर्माण प्रारम्भ भएको जानकारी सबैमा पुर्याउन हो ।’ उद्यानका लागि त्यहीबेलातिर इँटा गाडिएको हो । तर, त्यही नगरको इतिहासमा यो सत्य लुकाइएको छ । त्यहाँ देखिँदैन । 

हुनुपर्ने जसको नाममा उद्यान उसको सालिक । रामापिथेकसको भव्यमूर्ति । उजिर सिंहको इतिहास बुझाउने लेखोट । त्यही लेखट पढेर अलि तलको जितगढी जाउँजाउँ लाग्नुपर्ने । योे ठाउँ प्रदेश ५ बुटबलको गौरवमात्रै होइन, नेपाल देशकै वीरताको गाथा हो । देशी, विदेशी घुमन्ताले रामापिथेकस पढेर नेपालमा मानवसभ्यताको उद्भावको सन्देश सिक्नुपर्ने । अंग्रेजले जिब्रो टोक्नुपर्ने । 

तिनाउ नदी किनारले रामापिथेकसको बंगारा दिएर नेपालको मानव सम्यतालाई विश्व प्राचीन पहिचान दिएको छ । एसियाकै पहिलो मानव अवशेष विश्वको दोस्रो मानिन्छ । रामापिथेसकको अवशेष एक करोड दसलाख वर्ष पुरानो र प्राग्ऐतिहासिक मानिएको छ । यसभन्दा पहिलो केन्या र टर्कीमा भेटिएका अवशेष एक करोड चालीस लाख वर्षका मानिने पुरातात्विक निचोड रहेछ ।

यस्तो ऐतिहासिक र प्राग्ऐतिहासिक गौरव भएको यस बुटवल नगरीमा कम्युनिस्ट नेता भण्डारी, आश्रित र .अविकासको प्रतीक हसियाहथौडाको मूर्ति राख्ने ठाउँ अन्त नभेटिएर यहाँको इतिहासको मानमर्दन वा अतिक्रमण गरिएको हो कि ? त्यहाँ वनभोज (पिकनिकका लागि सेड बनाइएको ) जाने वा पिङ खेल्न जाने र देश विदेशबाट आएका घुमन्ताले गौरवशाली इतिहास पढ्न पाउनुपर्ने । तर, इतिहासको खण्डहर असुरक्षित छ । कम्युनिस्ट नेता सजाइएका छन् । लाज मान्नुपर्ने । कम्युनिस्ट नेताहरुले सच्याऊन् । इतिहास, संस्कृति र मानवसभ्यताको लाज बचाउने ज्ञान तिनमा आओस् ।