मनोवैज्ञानिकहरु व्यक्तित्वका आधारमा व्यक्तिले भविष्यमा देखाउने व्यवहार तथा गर्ने कामको सहजै अनुमान गर्न सकिने बताउँछन् । यसैले सेना तथा राष्ट्रका अनुसन्धान विभाग र अन्य यस्तै संवेदनशील क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्ति चयन गर्नुपूर्व उसको मनोवैज्ञानिक परीक्षण गर्ने गरिन्छ । व्यक्ति घुस्याहा हो होइन भनेर परीक्षण गर्न मनोवैज्ञानिक परीक्षणका विभिन्न उपकरणसमेत बनाइएका छन् । कतिपय राष्ट्रमा कर्मचारीको छनोटको एउटा प्रमुख आधार व्यक्तित्व परीक्षण पनि हुने गरेबाट हरेक क्षेत्रमा व्यक्तित्वको निकै महत्त्व रहेको स्पष्ट हुन्छ ।
सामान्य अवस्थामा व्यक्तिले आफ््नो वास्तविक स्वभाव नदेखाएर समाज स्वीकृत सभ्य आचरण प्रदर्शन गरिरहेको हुनसक्छ तर कठिन अवस्थामा उसले देखाउने खास व्यवहारलाई मनोवैज्ञानिकहरु व्यक्तिको वास्तविक व्यक्तित्व मान्छन् । आत्ममुग्धता (नार्सिसिज्म) व्यक्तित्व विचलन ( पर्सनालिटी डिसअर्डर) को एउटा प्रकार हो । यस किसिमको विचलन भएका व्यक्तिले जुनसुकै समयमा दुर्घटना निम्त्याउने जोखिम हुन्छ । क्षणिकरुपमा कुनै प्रतिष्ठान, समूह वा आफूले नेतृत्व गरेको वर्गको उत्थान र प्रगति गरेजस्तो देखिए पनि कति जोखिम लिने भन्ने हेक्का राख्न नसक्ने कारणले गर्दा यस्ता व्यक्तिले कुनै पनि समयमा आफ्नो अहम्का कारणले आफू भएको संस्थाको अस्तित्वसमेत समाप्त पार्न सक्छन् । ‘मेनिया’ र ‘नार्सिसिस्ट डिसअर्डर’ जस्ता मनोवैज्ञानिक समस्याले सुरुको अवस्थामा अन्य व्यक्तिलाई सकारात्मक प्रभाव पर्ने हुँदा यिनलाई समस्याका रुपमा हेरिँदैन । त्यतिखेर यिनीहरुलाई वैयक्तिक विशेष क्षमताका रुपमा समेत परिभाषित गरिएको हुन सक्छ । तर, जब दुर्घटना हुन्छ अनि उसको वास्तविक व्यक्तित्वमा रहेको विचलनको बोध हुन्छ ।
प्रसिद्ध मनोवैज्ञानिक सिग्मन्ड फ्रायडले कामुक, अस्थिर र आत्ममुग्ध गरी मुख्यरुपमा तीन किसिमको व्यक्तित्व अस्तित्वमा रहने बताएका छन् । तीनैथरी व्यक्तित्वका केही न केही अंश हरेक व्यक्तिमा रहने भए पनि कुनै एकका मात्र गुण अत्यधिक भएमा वा कुनै कारणवश असामान्य परिवेशमा लामो समयसम्म रहेमा व्यक्तिमा यस किसिमको असामान्य र अस्वाभाविक व्यक्तित्व विकास हुने गर्छ । नार्सिसिस्ट व्यक्तित्वलाई विध्वंसात्मक र आत्मकेन्द्रित गरी दुई वर्गमा विभाजन गर्ने गरिन्छ । विध्वंसात्मक आत्ममुग्धतालाई मनोरोगका रूपमा लिइन्छ भने आत्मकेन्द्रित आत्ममुग्ध सामान्यतया अरुका लागि घातक नहुने भएकाले व्यक्तिको फरक प्रवृत्तिका रूपमा मात्र लिइन्छ ।
कस्ता हुन्छन् आत्ममुग्ध व्यक्ति ?
आत्ममुग्ध व्यक्तित्व भएका मानिसले सधैँ आफूलाई उच्च महत्त्व दिइएको हेर्न चाहन्छन् । आफूलाई सर्वेसर्वा ठान्ने यस्ता व्यक्तिले अरुलाई निरीह र कमजोर ठान्छन् । हरेक ठाउँमा आफ्नो प्रशंसा भएकोमात्र देख्न र सुन्न चाहने यी व्यक्तिहरु आफूमा सफलता र उपलब्धिका निम्ति असीमित क्षमता भएको महसुस गरेका हुन्छन् ।
क्षमता, शक्ति, सुन्दरता, बौद्धिकता र सफलतासम्बन्धी यिनीहरूको बेग्लै किसिमको धारणा हुन्छ । उनीहरु आफ्नो त्यस किसिमको पूर्वकल्पित मानसिकताबाट कत्ति पनि परिवर्तित हुन चाहँदैनन् । आफू अरु व्यक्तिभन्दा विशिष्ट भएकाले सामान्य मानिसहरूलाई नगन्ने र विशिष्ट व्यक्तिसँग मात्र सम्बन्ध स्थापित गर्न तयार हुने गछएन् । साथै, समकक्षीका राम्रा गुण सिक्नेभन्दा उसलाई कमजोर तुल्याएर आफूलाई शक्तिशाली बन्ने कोसिस गरिरहन्छन् । अर्थात्, प्रतिस्पर्धीलाई ठिँगुर्याउने स्वभाव यिनमा पाइन्छ । आफ्ना इच्छा र चाहना पूरा गर्न अरुलाई पूर्णरुपमा प्रयोग गर्ने र आफ्नो क्रियाकलापमा कसैले प्रश्न उठाएको सहन गर्न नसक्ने स्वभाव यी व्यक्तिमा पाइन्छ । आफ्नो आलोचना सहनै नसक्ने आत्ममुग्ध व्यक्तिहरु अरुलाई भने भित्तामै पुर्याएर आलोचना गर्छन् । यसैले आत्ममुग्ध व्यक्तित्व भएका मानिस समुदायमा घुलमिल हुन र सहकार्य गर्न अप्ठेरो मान्छन् ।
आफ्ना भावना र संवेदनालाई सन्तुलनमा राख्न नसक्दा यस्ता व्यक्तिहरु तुरुन्तै अवसाद (डिप्रेसन)मा जाने, आक्रामक हुने वा जीवनदेखि नै असन्तुष्ट बन्ने गर्छन् । आत्मस्तुति सुन्नमात्र चाहने उनीहरू आफ्नो प्रशंसा सुन्न नपाए तनाव महसुस गर्छन् र बेचैन हुने गर्छन् । त्यसैले आत्मुग्ध विचलन (नार्सिसिस्ट डिसअर्डर) लाई प्रशंसामात्र सुन्न खोज्ने रोगका रुपमा समेत चिनाउने गरेको पाइन्छ ।
आत्ममुग्ध नेतृत्व
हरेक ठाउँमा आफूले मात्र प्राथमिकता पाउनुपर्ने धारणा राख्ने आत्ममुग्ध नेतृत्व कार्यकर्ता, जनता वा राष्ट्रप्रति उत्तरदायी हुँदैन । बरु, यी सबैलाई साधनका रूपमा प्रयोग गरेर आफूलाई उच्च स्थानमा पुर्याउन कोसिस गरिरहन्छ । अरुलाई हेप्ने, ‘ब्ल्याकमेल’ गर्ने र आफूमात्रै असाधारण व्यक्ति भएकाले सबैले आफ्नो आदेश मान्नुपर्ने अस्वस्थ विचार राख्ने यस्ता व्यक्तिहरु पूर्णरुपमा आत्मकेन्द्रित हुन्छन् ।
अमेरिकी विद्वान्हरू लिन्डा एल नेइडर र चेस्टर ए सेरिहेमद्वारा सम्पादितले द डार्क साइट अफ मेनेजमेन्ट, २०१० मा यस्तो व्यक्तित्वलाई अहङ्कारी, आत्मतुष्ट अनि शक्ति र प्रशंसाका लागि सञ्चालित दम्भका रुपमा चित्रण गरेका छन् । अरुलाई सहयोग गरेजस्तो गरेर प्रभावमा पारी उसलाई आफ्नै नियन्त्रणमा राख्ने प्रयास गर्ने भएकाले प्रसिद्ध मनोवैज्ञानिक फ्रायडले यस्ता व्यक्तिलाई भावनात्मक रुपले एकलकाँटे, अविश्वसनीय, अरुको कुरा सुन्न नचाहने, सहानुभूतिहीन र निर्दयी प्राणीका रुपमा चित्रण गरेका छन् ।
अर्का अमेरिकी डेभिड थोमसले नार्सिसिजम बिहाइन्ड द मास्क २०१० मा आत्ममुग्ध नेतृत्वलाई अधिनायकवादी कार्यकेन्द्रित निर्णयकर्ता, प्रजातान्त्रिक कार्यकेन्द्रित निर्णयकर्ता, अधिनायकवादी संवेगात्मक निर्णयकर्ता र प्रजातान्त्रिक संवेगात्मक निर्णयकर्ता गरी चार प्रकारमा विभाजन गरेका छन् । आफ्नो प्रशंसा सुन्दा खुसी हुने स्वभाव प्रायः सबै मानिसमा हुने हुँदा सामान्य किसिमको आत्ममुग्धतालाई समस्याकै रूपमा स्वीकार नगरिए पनि ध्वंसात्मक र अराजक आत्ममुग्ध व्यक्तित्व समाज र राष्ट्रका लागि घातक हुन्छ ।
आत्ममुग्धले गर्ने र भन्ने कुरा
मिसेल म्याकोभीले आत्ममुग्ध व्यक्तित्वका बारेमा प्रकाश पार्दै यस प्रकारको व्यक्तित्व भएका नेताले जहिले पनि म समूहकार्य गर्न चाहन्छु भन्छन् तर व्यवहारमा ‘यस मेन’ अर्थात् आफूले जे भन्यो त्यसलाई अन्धसमर्थन गर्ने समूहलाई मात्र प्रवर्धन गर्छन् भन्ने विचार राखेका छन् । आफूलाई निकै उदार, निकै समाजवादी, समाजसेवक, सज्जन, सच्चरित्रवान्, संस्थागत संस्कृतिमा विश्वास गर्ने, सहयोगी मनको व्यक्ति भनेर चिनाउन चाहने र यस्तै कुराहरुबाट आफ्नो स्तुति गरेको सुन्न लालायित हुने यस्ता व्यक्तिहरु अरूको अस्तित्वलाई भने स्वीकार गर्नै सक्दैनन् । अरुलाई जित्न आफू अगाडि बढ्नुभन्दा आफूलाई जित्न खोज्नेलाई षड्यन्त्रपूर्वक पछार्न यस्ता व्यक्तिहरुले आफ्नो बल प्रयोग गर्छन् ।
आत्ममुग्ध राजनेता
मिसा केटचेलले द कन्भर्सेसनमा आत्ममुग्ध नेतृत्वका बारेमा लेखेका छन् । उनका अनुसार मनोवैज्ञानिकहरूले सार्वजनिक व्यक्तित्वहरूको अनौपचारिक अध्ययन गरी ध्वंसात्मक आत्ममुग्धताका सम्पूर्ण लक्षण भएका राजनेताका रूपमा सर्वप्रथम १९६४ मा बेरी गोल्डवाटर र पछि डोनाल्ड ट्रम्प, टर्कीका रिसेप तैयव एर्डोअन र फिलिपिन्सका रोड्रिगो डुटार्टेलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । आफ्नो अन्त्य नहुन्जेलसम्म वा आफूले पराजय भोगिसकेपछि पनि हार स्वीकार गर्नै नचाहने र आफू नै सर्वेसर्वा एवम् सर्वशक्तिसम्पन्न छु भनेर घमण्ड गर्ने यस्ता व्यक्तिहरु समाजबाट अपेक्षित प्रतिष्ठा प्राप्त गर्न नसक्दा बढ्ने उदासीनताका कारण अकालमै असामान्य किसिमले मृत्युवरण गर्ने गरेको समेत पाइन्छ ।
मिसा केटचेल भने वर्तमान समयमा आत्ममुग्ध व्यक्तित्व भएका नेताहरू राज्यको हर्ताकर्ता बन्ने सम्भावना कमै देख्छन् । तर, आर्थिकरुपमा कमजोर, भौतिक पूर्वाधार नभएका, राजनीतिक र सामाजिक स्थायित्व नभएका एवं राम्रो सामाजिक सुरक्षा नभएका देशहरुमा अझै पनि आत्ममुग्ध व्यक्तिहरु नेतृत्वमा पुग्न सक्ने जोखिमलाई भने नकार्दैनन् । उनले इराकका सद्दाम हुसेन, लिबियाका मोम्मद गद्दाफी र लिबियाका चाल्र्स टेलरलाई यस्तै व्यक्तिका उदाहरणका रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् । आफू शक्तिमा पुग्न जे पनि गर्ने, आफूले गरेका सबै काम राम्रा र अरुले गरेका कामहरु खराब ठान्ने प्रवृत्तिका कारणले गर्दा यस्ता व्यक्तिहरुको अन्त्य सुखद हुन नसकेको देखिएको छ ।
र अन्त्यमा
आत्ममुग्ध व्यक्तित्व खराब बाल्यकाल, सामाजिक मूल्य मान्यता र संस्कार संस्कृतिले सुसंस्कृत हुन नसकेको अवस्था, शक्तिलाई नै सबैभन्दा ठूलो ठान्ने भ्रममा हुर्केका र अरुलाई हराउन सक्नु नै आफ्नो सफलता हो भन्ने शिक्षा पाएका व्यक्तिहरुमा बढी देखिने गरेको पाइन्छ । सामान्य र मध्यम स्तरसम्मका आत्ममुग्धलाई समाजले सहन गर्न सके पनि यस किसिमको व्यक्तित्व उत्कर्षमा पुग्न थालेपछि भने मनोवैज्ञानिक उपचार आवश्यक हुन्छ । यस्ता व्यक्ति आफूलाई मानसिकरुपमा स्वस्थ र अरुलाई अस्वस्थ, कमजोर र निरीह देख्ने भएकाले आफूमा समस्या छ भन्ने पटक्कै स्वीकार गर्न सक्दैनन् । दुर्घटना हुनुभन्दा अगाडि नै साथीभाइ र परिवारका सदस्यहरूले सही सल्लाह दिन सकेमा यस्ता व्यक्तिहरूको मनोवैज्ञानिक उपचार सम्भव छ । हामीले पनि संवेदनशील र सार्वजनिक महत्त्वका उच्च पदमा पुग्ने व्यक्तिको व्यक्तित्व विश्लेषण एवम् परीक्षण गर्न सुरु गर्ने कि ?
1628253175.jpg)
