हालै बिआर्टिजमा सम्पन्न ‘जी–सेभेन’को बैठकमा अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको व्यवहारलाई धेरै पर्यवेक्षकहरूले विध्वंशक र छुद्र भन्दै आलोचना गरे । अरूले भने सञ्चार माध्यम र पण्डितहरूले ट्रम्पका व्यक्तिगत व्यवहार, ट्विट र राजनीतिक चालबाजीप्रति अनावश्यकरूपमा बढी ध्यान दिएको तर्क गरे । केही समयपछि इतिहासहरूले तिनलाई तमासामात्र ठान्नेछन् भन्ने तिनको तर्क छ । मूल प्रश्न ट्रम्पको राष्ट्रपति काल अमेरिकी विदेश नीतिमा ठूलो परिवर्तनको विन्दु हुनेछ वा सामान्य ऐतिहासिक गल्तीमात्र ठहरिनेछ भन्ने हो ।  

ट्रम्पका सम्बन्धमा भएको वर्तमान विवादले लामो समयदेखि थाती रहेको प्रश्न पुनः उठेको छ : प्रमुख ऐतिहासिक परिघटना मानवको स्वेच्छाका उपज हुन् वा तिनीहरू हाम्रो नियन्त्रणभन्दा बाहिरका मूलतः आर्थिक र राजनीतिक शक्तिबाट उत्पन्न संरचनात्मक पक्षहरूको परिणाम हुन् ? 

केही विश्लेषकहरू नदीको वेगको निर्धारण बगाएर ल्याएको वस्तुले नभई मौसम, वर्षा, भूगर्भ र भौगोलिक धरातलले गरेजस्तै इतिहासको गति पनि होस् भन्ने चाहन्छन् । त्यसो भइहालेछ नै भने पनि मानव जाति भेलले सजिलै बगाएर लैजाने मुढामा चड्दैगरेका कमिला त हैनन् । मानव जाति त उर्लँदो नदीमा र्याफ्टिङ गर्ने क्रममा पहरो छल्दै र कहिले कहीँ पल्टँदै पनि प्रायः वाञ्छित गन्तव्यमा पुग्ने खेलाडीजस्ता हुन्छन् ।

ट्रम्पको राष्ट्रपतित्वका सम्बन्धमा उठेका प्रश्न बुझ्न बितेको शताब्दीमा अमेरिकी नेताहरूको विदेश नीतिमा छनोट र असफलताका बारेमा जानकार हुनु जरुरी हुन्छ । प्रत्येक कालखण्डमा नेताहरूले आफूले बेग्लै प्रकारको परिवर्तनका बाहकसँग व्यवहार गर्नु परेको ठान्छन् तर मानव प्रकृति त उस्तै रहन्छ । छनोटहरूको अर्थ हुन्छ र केही गर्नुको जस्तै नगर्दाको परिणाम निस्कन्छ । सन् १९३० तिर अमेरिकी नेतृत्वले केही नगर्दा पृथ्वीलाई नर्क बनाउन सहयोग गरेको थियो भने अमेरिकी राष्ट्रपतिले परमाणु हतियार अमेरिकासँग मात्र हुँदा पनि प्रयोग गर्न अस्वीकार गर्दा पनि त्यस्तै भयो ।

यस्ता प्रमुख छनोटहरू परिस्थितिवाट निर्धारित हुन्छन् कि व्यक्तिबाट ? एक शताब्दीपछि फर्केर हेर्दा वुड्रो विल्सनले परम्परा तोडेर अमेरिकी सेना युरोपमा लड्न पठाए तर अर्को नेतृत्व भनौ थियोडोर रुजवेल्टकै नेतृत्व भएको भए पनि त त्यसो भइहाल्थ्यो । आफ्नो कदमको औचित्य सिद्ध गर्न उनले नैतिकरूप दिए र यही नै विल्सनको ठूलो अन्तर थियो । यसैगरी लिग अफ नेसन्स (राष्ट्र संघ) मा सहभागी हुने विषयमा पनि कि त पूरै संलग्न नहुने नभए नहुने अडान प्रत्युत्पादक भयो । कतिपयले सन् १९३० को दशकमा अमेरिकाको निस्पृहतामा फर्कने अभ्यासका लागि विल्सनको नैतिकवादलाई दोष दिन्छन् । 

फ्याङ्कलिन डी रुजवेल्ट पनि पर्ल हार्बर आक्रमणभन्दा पहिले अमेरिकालाई दोस्रो विश्वयुद्धमा उतार्न असमर्थ भएका थिए र त्यसपछि त कुनै निस्पृहतावादी कन्जरवेटिभकै नेतृत्वमा पनि अमेरिका युद्धमा संलग्न हुन्थ्यो । यद्यपि, हिटलरले उपस्थित गरेको खतरा र त्यसको सामना गर्न उनले गरेको तयारीका बारेमा रुजवेल्टको प्रस्तुति भने अमेरिकीहरूलाई युरोपको युद्धमा सहभागी हुन तयार गर्न महत्त्वपूर्ण बन्यो ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि दुई महाशक्तिहरूको द्विध्रुवीयताले शीतयुद्धको ढाँचा तयार गरेको थियो । तर, ह्यारी ट्रुम्यानको सट्टारुजवेल्टले सन् १९४४ मा उपराष्ट्रपति नबनाएका हेनरी वालेस राष्ट्रपति हुन्थे भने अमेरिकी प्रतिक्रियाको शैली र समय फरक हुनसक्थ्यो । सन् १९५२ को निर्वाचनमा अलगाववादी रबर्ट टफ्ट वा जुझारू डगलस म्याकअर्थर राष्ट्रपति भएका भए ट्रुम्यानको अपेक्षाकृत सहज सुदृढीकरणको रणनीतिमा अवरोध उत्पन्न हुनेथियो जुन उनका उत्तराधिकारी ड्विट डी आइजनहावरले अगाडि बढाए ।  

क्युबान क्षेप्यास्त्र संकटमा आणविक युद्ध रोक्न र आणविक अश्त्र नियन्त्रण सम्झौता गर्नमा जोन एफ केनेडीको भूमिका महत्त्वपूर्ण रह्यो । तर, उनले र लिन्डन बी जौन्सनले अनावश्यक तथा महँगो भियतनाम युद्धमा मुलुकलाई फसाए । शताब्दीको अन्त्यमा संरचनात्मक शक्तिहरू सोभियत संघको पतनको कारण बने तर मिखाइल गोर्बाचेवले सोभियत पतनको गति र समय तीव्र बनाए । तर, रोनाल्ड रेगनको प्रतिरक्षा तयारी र वार्ता कौशल तथा जर्ज एचडब्लु बुसको संकट व्यवस्थापन कौशलले शीतयुद्धको शान्तिपूर्ण समाप्तिमा उल्लेखनीय भूमिका खेल्यो ।

अर्को शब्दमा, नेता र तिनको कौशलको अर्थ हुन्छ । यसको अर्थ हुन्छ ट्रम्पको व्यवहार सजिलै बेवास्ता गर्न सकिँदैन र एक अर्थमा यो खराब अवस्था हो । संस्थाहरू तथा गठबन्धनलाई कमजोर बनाउने र अमेरिकाप्रति आकर्षित गर्ने मूल्यमान्यतामा आघात पार्ने कार्य उनका ट्विटहरूभन्दा बढी महत्त्वपूर्ण छन् । जनमतले ट्रम्पको नेतृत्वमा सबैमा ह्रास भएको देखाएका छन् । अमेरिकाले दोस्रो विश्वयुद्धपछि निर्माण गरेको उदार अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीबाट विमुख हुने ट्रम्प ७० वर्षमा पहिला राष्ट्रपति हुन् । ट्रम्पको पहिलो रक्षामन्त्रीका रूपमा काम गरेर राजीनामा गर्ने जेनरल जेम्स म्याटिसले गठबन्धनप्रति राष्ट्रपतिको उपेक्षाको हालै आलोचना गरेका छन् । 

राष्ट्रपतिहरूले कठोर (हार्ड) र नरम (सफ्ट) दुवै शक्ति परस्पर विरोधी हैन परिपूरकका रूपमा मिलाएर प्रयोग गर्नुपर्छ । म्याकियावेलियन र संगठनात्मक सीप आवश्यक हुन्छन् तर आत्मचेतना र आत्मसंयमको कौशल विकास गर्ने भावनात्मक बौद्धिकता तथा नेतालाई विकसित हुँदैगरेको परिस्थिति बुझ्ने, प्रवृत्तिहरूलाई आफ्ना पक्षमा उपयोग गर्ने एवं अरू कौशलको प्रयोग गर्ने मौकाअनुसारको बुद्धिमत्ता पनि उत्तिकै आवश्यक हुन्छ । भावनात्मक र समय चेत ट्रम्पका बलिया पक्ष हैनन् ।

नेतृत्वका सिद्धान्तकार गौतम मुकुन्दले स्थापित राजनीतिक प्रक्रियाद्वारा सावधानीपूर्वक छानिएका नेताहरूका सम्बन्धमा अनुमान गर्न सकिने हुन्छ भनेका छन् । जर्ज एच डब्लु बुस यसको राम्रो उदाहरण हुन् । अरू नखारिएकाहरूले पदमा पुगेपछि गर्ने कार्यसम्पादन विविधता पाइन्छ । अब्राहम लिङ्कन अपेक्षाकृत नखारिएका उमेदवार थिए तर उनी अमेरिकामा उत्तम राष्ट्रपतिहरूमध्येका हुन् । राष्ट्रपतिको चुनाव जित्नुभन्दा पहिले कहिल्यै सार्वजनिक पदमा नबसेका र न्यु योर्क घरजग्गा व्यवसाय तथा टेलिभिजन कार्यक्रमबाट राजनीतिमा प्रवेश गरेका ट्रम्पले परम्परागत बौद्धिकताको मान्यताविपरीत आधुनिक सञ्चार माध्यमको सञ्चालनमा पोख्त भएको प्रमाणित गरेका छन् । केही उनको यो कौशलले चीनसँगको सम्बन्धजस्तै सकारात्मक परिणाम प्राप्त हुन्छ भन्ने ठान्छन् भने अरू शंकालु छन् ।

इतिहासमा ट्रम्पको भूमिका उनी पुनःनिर्वाचित हुन्छन् कि हुँदैनन् भन्नेमा निर्भर गर्छ । उनी चार वर्षको साँटो आट वर्ष सत्तामा रहे भने संस्थाहरू, विश्वास र प्रेरक पक्ष (सफ्ट पावर) मा क्षय हुनेछ । परन्तु, दुवै अवस्थामा उनका उत्तराधिकारीले आंशिकरूपमा ट्रम्पका नीतिहरूको प्रभाव तथा विश्व राजनीतिमा भएको ठूलो संरचनात्मक शक्ति परिवर्तनका कारण पूर्वमा एसियाको उदय तथा पश्चिमा पनि सरकारी र कृत्रिम बौद्धिकता र साइबर दुनियाका कारण सशक्त भएको गैरराज्य पक्षका पात्रहरूका कारण बेग्लै संसारको सामना गर्नुपर्नेछ । कार्ल माक्र्सले पर्यवेक्षण गरेजस्तै हामी इतिहास त बनाउँछौँ तर आफूले छानेको सर्तमा हैन । ट्रम्पपछिको अमेरिकी विदेश नीति एउटा खुला प्रश्न रहिरहनेछ ।

(हार्वर्डमा प्राध्यापक)
( बाह्रखरी र प्रोजेक्ट सिन्डिकेटको सहकार्य )

Copyright: Project Syndicate, 2019.