धेरै पानी पिउनु पनि खतरनाक मानिन्छ ?

देश

आइतबार, वैशाख ७, २०८२

काठमाडौं । पानी जीवनको लागि जरुरी छ । तर, वैज्ञानिकहरूका अनुसार हाम्रो शरीरमा पानीको आवश्यकता धेरै कुराहरूमा निर्भर गर्छ । आवश्यकता अनुसार पानी नपिएमा शरीरमा पानीको कमी हुनसक्छ ।

तर, के धेरै पानी पिउनाले ज्यानलाई जोखिममा पार्न सक्छ ? हाम्रो शरीरको तौलको करिब ६० प्रतिशत पानी हुन्छ । यो कोषिका, रगत र शरीरका अन्य भागहरूमा हुन्छ । स्कटल्यान्डको स्टर्लिङ युनिभर्सिटीका डिहाइड्रेसन विशेषज्ञ डा. निडिया रोड्रिगेज–सान्चेजले भनिन्, “पानी पोषक तत्त्व हो । हामी प्रोटिन, भिटामिन, कार्बोहाइड्रेट र फाइबरमा ध्यान दिन्छौँ । तर, पानीलाई जीवनको महत्वपूर्ण पोषक तत्त्वको रूपमा लिँदैनौँ ।”

शरीरमा पानीको भूमिका
पानीले लगभग हरेक शारीरिक क्रियामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । हार्वड मेडिकल स्कुलका अनुसार यसका प्रमुख कार्यहरू यस्ता छन्–

पोषक तत्त्व र अक्सिजन कोषिकाहरू सम्म पुर्‍याउनु
मूत्राशयबाट ब्याक्टेरिया बाहिर निकाल्नु
खाना पचाउन सहयोग गर्नु
कब्जियत हुन नदिनु
रक्तचाप सामान्य राख्नु
जोर्नीहरूलाई सुचारु बनाउनु
अंगहरूको सुरक्षा गर्नु
शरीरको तापक्रम नियन्त्रण गर्नु
सोडियमको सन्तुलन कायम राख्नु

पर्याप्त पानी नपिउँदा के हुन्छ ?
शरीरले पसिना, मूत्र र सास फेर्दा पानी गुमाउँछ । शरीर र यसका अंगहरूले सुचारु रूपमा काम गर्न पानीको कमी पूरा गर्नु जरुरी छ । यो प्रक्रियालाई पानीको सन्तुलन भनिन्छ ।

शरीरले लिनेभन्दा बढी पानी बाहिर निस्किएमा डिहाइड्रेसन (पानीको अभाव) हुन सक्छ । यसले गम्भीर स्वास्थ्य समस्याहरू जन्माउन सक्छ ।
डिहाइड्रेसनका लक्षणहरू–

गाढा पहेँलो र तीव्र गन्ध भएको पिसाब देखिनु
सामान्यभन्दा कम पटक पिसाब आउनु
चक्कर लाग्नु
थकान महसुस हुनु
मुख, ओठ र जिब्रो सुक्खा हुनु
आँखा धसिनु

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार गम्भीर अवस्थामा डिहाइड्रेसनले मुटुको धड्कन बढ्ने र शरीरका अंगहरूले काम गर्न पनि छोड्न सक्छन् ।

धेरै पानी पिउनु खतरनाक हुनसक्छ ?
हामीलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ । तर, अत्यधिक पानी पिउनु पनि खतरनाक हुनसक्छ र यसले गम्भीर असर गर्न सक्छ ।

छोटो समयमा धेरै पानी पिउँदा हाइपोनेट्रेमिया (पानीको नशा) हुन सक्छ । यो तब हुन्छ जब रगतमा सोडियमको मात्रा खतरनाक रूपमा कम हुन्छ । यसले गर्दा शरीरका कोषिकाहरू सुन्निने अवस्था आउँछ ।

यी हुन् हाइपोनेट्रेमियाका लक्षणहरू–

वान्ता हुनु
टाउको दुख्नु
ऊर्जा कमी र थकान महसुस हुनु
बेचैनी र चिढचिढापन बढ्नु
मांसपेशीमा कमजोरी वा ऐंठन हुनु
दौरा पर्नु
अत्यन्त गम्भीर अवस्थामा कोमामा पर्न सकिने

जोहाना पेरीले आफ्नी छोरी र ज्वाईंसँग सन् २०१८ मा लन्डन म्याराथनको तयारी गर्दै गर्दा यो समस्याको सामना गरिन् । त्यो दिन अत्यन्त गर्मी थियो । उनले धावकहरूलाई दिइने पानी बढी मात्रामा पिइन् ।

बीबीसीको द फुड चेन कार्यक्रमसँग कुरा गर्दै जोहानाले भनिन्, “मेरा पति र केही साथीहरू त्यहाँ थिए, उनीहरूले मलाई देखेर हात हल्लाए । म लडखडाउँदै थिएँ । घर पुगेपछि म धेरै बिरामी भएँ र बेहोस नै भएँ । मैले साँच्चै धेरै पानी पिएँ, जसले गर्दा शरीरबाट सबै नुन र पोषक तत्त्व गुमाएँ । यी तत्त्वहरू शरीर र दिमागको सञ्चालनको लागि अत्यावश्यक हुन्छन् ।”

उनी तीन दिन आइसियूमा रहिन् । दौडको समयमा उनका पतिले बनाएको भिडियोमा उनी फिनिस लाइन नाघ्दै गरेको देखिन्छ । तर, जोहानालाई यो कुरा सम्झना छैन ।

जोहानालाई भएको यो घटनाले शरीरले आफ्नो क्षमता र आवश्यकताभन्दा बढी तरल पदार्थ लिँदा के हुन्छ भन्ने स्पष्ट पार्छ ।

तरल पदार्थ रक्त प्रवाहमा छिटो अवशोषित हुन्छन् । यि अवशोषित अतिरिक्त तरल पदार्थलाई मिर्गौलाले फिल्टर गर्छ र पिसाब बनाउँछ । तर, मानिसको मिर्गौलाले प्रतिघण्टा केवल एक लिटर मात्र तरल पदार्थ प्रसोधन गर्न सक्छ ।

युरोपेली ‘फुड सेफ्टी ओरिटी’ले महिलाहरूलाई प्रतिदिन दुई लिटर र पुरुषहरूलाई २.५ लिटर पानी पिउनुपर्ने बताएको छ । यसमा केवल पिएको पानी मात्र नभएर भोजनसहित सबै स्रोतबाट शरीरमा जाने पानी पनि समावेश हुन्छ ।

फलफूल, तरकारी, भातजस्ता धेरैजसो खाद्य पदार्थलगायत सुक्खा मेवामा समेत पानी हुन्छ । उदाहरणका लागि खरबुजामा करिब ९२ प्रतिशत पानी हुन्छ ।

तर, यो सल्लाह सबैका लागि एकै किसिमको होइन । स्कटल्यान्डको एबरडिन विश्वविद्यालयका प्रोफेसर जोन स्पिकम्यान विश्वभर भइरहेको एक अध्ययनको पात्र थिए । यसमा २३ देशका पाँच हजारभन्दा बढी मानिसको पानी सेवनको अध्ययन गरिएको थियो ।

प्रोफेसर स्पिकम्यान भन्छन्, “२० देखि ६० वर्ष उमेर समूहका पुरुषलाई सम्भवतः दैनिक करिब १.८ लिटर पानी आवश्यक पर्छ । त्यही उमेर समूहका महिलालाई १.५ देखि १.६ लिटर पानी आवश्यक पर्छ । जब तपाईं करिब ८५ वर्षको हुनुहुन्छ भने तपाईंलाई दैनिक केवल एक लिटर पानी आवश्यक पर्छ ।”

तर, कसैलाई कति पानी आवश्यक पर्छ भन्ने कुरा शरीरको तौल, शारीरिक गतिविधि, उमेर, लिंग र वातावरणीय अवस्थाजस्ता विभिन्न कुरामा भर पर्छ ।

उनी भन्छन्, “यदि तपाईं कुनै तातो र आद्र्रता उच्च भएको स्थानमा बस्नुहुन्छ भने तपाईंलाई चिसो र सुक्खा ठाउँमा बस्ने मानिसको तुलनामा धेरै पानी आवश्यक पर्छ ।”

तिर्खा शरीरको प्राकृतिक संकेत हो यसले शरीरलाई अझै पानी चाहिएको छ भन्ने जनाउँछ । पिसाबको रंगले पनि शरीरमा पानीको मात्रा कति छ भन्ने राम्रो संकेत दिन्छ । हल्का पहेँलो पिसाबको रंगले शरीरमा पर्याप्त पानी रहेको जनाउँछ । गाढा पहेँलो रंगले पानीको कमी रहेको संकेत गर्छ ।

यदि, कसैलाई बान्ता वा पखाला भइरहेको छ भने त्यस अवस्थामा शरीरले धेरै तरल पदार्थ आवश्यक पर्छ । बीबीसी हिन्दीबाट ।