काठमाडौं । पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहलाई भेट गरेर फकिएलगत्तै बिहीबार तीनकुने आन्दोलनका कमान्डर दुर्गा प्रसाईंले आफ्नो निवासमा सय बढी युवालाई सम्बोधन गरेर निर्देशन दिए । 

प्रसाईं चैत १५ गते शुक्रबार काठमाडौंको तीनकुनेमा भएको ‘हिंसात्मक आन्दोलन’का कमान्डर हुन् । उनलाई निकै नजिकबाट सहयोग पुर्‍याउने राप्रपाका वरिष्ठ उपाध्यक्ष रवीन्द्र मिश्र र महामन्त्री धवलशमशेर जबरा थिए ।

राजावादी समर्थकले तीनकुनेमा उत्पात मच्चाए । उनीहरुकै दाबीअनुसार त्यहाँ ‘घुसपैठ’ भएको थियो । तर प्रहरी उच्च अधिकारीले यो हदसम्म हुन्छ भन्ने थिएन तर रणनीति उनीहरुकै थियो ।

तोडफोड र आगजनीका कारण एक पत्रकारसहित दुई जनाको ज्यान गयो । अर्बौँ रुपैयाँको क्षति भयो । तीनकुनेमा व्यक्तिका निजी सम्पत्ति तोडफोड भए, कैयौँ सवारीसाधनमा आगजनी भयो । 

काठमाडौं प्रहरीका एसपी अपिल बोहोराले नौ वटा कार्यालय र दर्जनौं घरमा क्षति पुर्‍याइएको छ । त्यहाँबाट अनियन्त्रित भएको भिडले जडिबुटीमा रहेको सन्चो कम्पनीमा आगजनी गर्‍यो ।  कोटेश्वरस्थित भाटभटेनी सुपरमार्केटको स्टोर तोडफोड गर्न अनियन्त्रित भिड पुग्यो ।

भाटभटेनीमा सयौंको संख्यामा रहेको भिड पुग्यो । उनीहरुले तोडफोड गर्न थाले । त्यहाँ खटिएका सुरक्षाकर्मीले त्यो उत्पात हेर्न सकेनन् । त्यसमध्येका एक हुन् सिन्धुपाल्चोकका कृष्णप्रसाद पराजुली । 
उनीसहित २–४ जना सुरक्षागार्ड लाठी समातेर अनियन्त्रित भिडमाथि जाइलागे । 

भित्र पसेर लुटिरहेका ‘लुटेरा समूह’ टुलुटुलु हेरेर बस्न सकेनन् । लगातार लाठी प्रहार गरेर उनीहरुले लुटेरा समूहलाई बाहिर निकाले, भाटभटेनीलाई ‘सन्चो’ बनाउनबाट जोगाए । अहिले सामाजिक सञ्जालमा ती गार्डको प्रशंसा भइरहेको छ ।

तर करिब हजार प्रहरी तैनाथ रहेको क्षेत्र किन ‘रणभूमि’ बन्यो ?

तीनकुनेका केही घर र जडिबुटी प्रशोधन कम्पनीमा कसरी ठूलो क्षति पुग्यो ? पूर्ण विवरण प्राप्त नभए पनि प्रशोधन कम्पनीमा मात्रै ५० करोड बढीको क्षति भएको प्रारम्भिक अनुमान छ । यसरी अराजकता मच्चाउँदै हिँड्दासमेत प्रहरी किन मुकदर्शक बन्यो ?

घर तोडफोड हुँदा किन रोक्न सकेन ? आजगनी रोक्न किन सकेन ? लगायतका प्रश्न अहिले प्रहरीतर्फ तेर्सिएका छन् ।

आन्तरिक सुरक्षा र अपराध अनुसन्धानको जिम्मेवारी पाएको गृह मन्त्रालय र प्रहरी कमजोर बन्दा राजावादीको प्रदर्शन अराजक बनेको केही प्रहरी अधिकारी नै स्वीकार गर्छन् ।

उनी भन्छन्,‘‘पूर्वनिर्धारित कार्यक्रमअनुसार नै तीनकुनेमा करिब चार हजारको संख्यामा आएका प्रदर्शनकारीले अराजकता मच्चाए । दंगा नियन्त्रणका लागि खटिएको सशस्त्र प्रहरी बल र प्रहरी पुरै चुके । पछि एकाएक सेना नै सडकमा उत्रिनु पर्‍यो ।’’

सशस्त्र प्रहरी बलको त अश्रुग्यास प्रहार गर्ने ‘ग्यास गन’ नै प्रदर्शनकारीले लुटे । उक्त गन अझै नभेटिएको सशस्त्र प्रहरी बलका प्रवक्ता डीआईजी कुमार न्यौपानेले जानकारी दिए ।

किन चुक्यो प्रहरी ?

चैत १५ मा राजावादी र गणतन्त्रवादी दुवै पक्षले काठमाडौंमा प्रदर्शन गर्ने सार्वजनिक कार्ययोजना थियो ।  त्यसको सुरक्षाका लागि काठमाडौंका प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सीडीओ) ऋिषिराम तिवारी प्रमुख हुने जिल्ला सुरक्षा समितिको बैठक निरन्तर बसेको थियो ।

सोही बैठकका आधारमा राजावादीलाई प्रदर्शनका लागि तीनकुने र गणतन्त्रवादीलाई प्रदर्शनीमार्गस्थित भृकुटीमण्डप उपलब्ध गराइयो । जिल्ला सुरक्षा समितिलाई गणतन्त्रवादीको प्रदर्शन अराजक नहुने भए पनि व्यवस्था विरोधी राजावादीको प्रदर्शन अराजक हुने अनुमान पहिला नै थियो ।

सोही विश्लेषणका आधार प्रहरीले तीनकुनेको सुरक्षा अवस्था मजवुद बनाउने रणनीति तय गर्‍यो । 

काठमाडौंका सबै युनिटका प्रहरीलाई तीनकुने केन्द्रित गरायो । केही मात्रामा मात्रै भृकुटीमण्डप खटाएको थियो । प्रहरीबाहेक सशस्त्र प्रहरी बलका दुईजना एसपीको कमाण्डमासमेत टोली तीनकुने खटिएको थियो ।

तर, राजावादीको प्रदर्शन सुरु नुहँदै तीनकुनेको माहोल बिग्रँदै गयो । कोटेश्वरबाट तीनकुने पुगेका ‘सन्तोष राजावादी’को समूहले तीनकुने हुँदै बानेश्वरतर्फको निषेधित क्षेत्र तोड्ने प्रयास गरेपछि माहोल बिग्रँदै गयो । 

त्यसैको केही समयपछि राजावादीको प्रदर्शनका कमान्डर तोकिएका दुर्गा प्रसाईंले आफ्नो गाडीमा आएर प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी बलको संयुक्त टोलीलाई नै जबर्जस्त गाडी कुदाएर निषेधित क्षेत्र तोड्न सफल भए ।

उनी गाडीसहित बानेश्वर सिभिल अस्पताल नजिक पुगे । प्रहरीले दुर्गाको गाडी र उनलाई नियन्त्रणमा लियो । तर, होल्ड भने गर्न सकेनन् । उनी पुनः प्रदर्शनमा नै उत्रिए ।  दुर्गा प्रसाईंलाई फेरि तीनकुने पुगेर प्रदर्शनमा उत्रिए पछि भने झन् माहोल अराजक बन्दै गयो । 

प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी बलको पुरै टोली निरीह बन्यो । प्रदर्शनकारीले लगाएको घरमा लागेको आगोमा फसेका पत्रकार सुरेश रजकको बारेमा जानकारी गराउँदासमेत उद्दार गर्न सकेनन् ।

फिल्डमै खटिएका प्रहरीका अनुसार बल प्रयोग गरेर सुरेशको उद्धारका लागि खटिने अवस्था हुँदासमेत प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी बलको टोली अघि नै बढ्न सकेन । 

काठमाडौं महानगरपालिकाले पठाएको दमकलकोसमेत सुरक्षा गर्न पुरै सुरक्षा निकाय चुक्यो ।

व्यावसायिक मनोबल गुम्दाको परिणाम

शुक्रबार दुर्गा प्रसाईंको हर्कत र प्रदर्शनमा उत्रिएका अराजक भिडलाई नियन्त्रण गर्न प्रहरीले किन समयमै बल प्रयोग गरेन भन्ने प्रश्न उज्जिएको छ ।  तर, प्रहरी संगठन राजनीतिक दलले नै थिलोथिलो हुनेगरी कमजोर पारेका छन् ।

प्रहरीमा ‘राइट म्यान राइट प्लेस’ भन्ने अवधारणा नहुँदा समस्या देखिएको एक उच्च अधिकारीको तर्क छ । राजनीतिक शक्तिकेन्द्र मार्फत् हुने दबाबका भरमा प्रहरी महानिरीक्षकले सरुवा र बढुवा गर्नुपर्ने हुन्छ । प्रहरीमा व्यवसायिक मूल्यांकन शून्यजस्तै भइसकेको छ । प्रदर्शनमा अराजक गतिविधि गर्ने समूहमाथि बल प्रयोग गर्ने प्रहरी अधिकारीमाथि नै कारबाहीका डण्डा बजारिएका उदाहरण छन् ।

जसकारण प्रदर्शनमा खटिने प्रहरी अधिकारी बल प्रयोग गर्ने अवस्थाबाट पछि हट्ने गरेको फिल्डमा खटिने प्रहरी अधिकारी नै स्वीकार गर्छन् ।  त्यसैको एउटा उदाहरण राजावादीले गरेको वितण्डामा प्रहरीले देखाएको निरीहता हो ।  

गएको फागुन १८ गतेमात्रै स्वर्गद्वारी गुठीपीडित मोही किसान संघर्ष समितिले गरेको प्रदर्शन उग्र बनेपछि नियन्त्रण गर्न खोज्दा प्रहरी वृत्त सिंह दरबारका प्रमुख डीएसपी गंगा पौडेल नै घाइते भए । 

प्रदर्शनमा उत्रिएका प्रदर्शनकारीले डीएसपीको टाउको नै फुट्ने गरी बाँस प्रहार गरे । उनी अस्पताल भर्ना हुनुपर्‍यो । पछि प्रहरीले डीएसपीमाथि नै आक्रमण गर्ने प्रदर्शनकारीलाई पक्राउ गरेर मुद्दा नचलाई् छाडियो । 

२०८० पुस १३ मा ललितपुर बालकुमारीस्थित कोरियन भाषा परीक्षा विवादका क्रममा भएको प्रदर्शनका बेला तत्कालीन भौतिक योजना तथा यातायत मन्त्री प्रकाश ज्वालाको गाडी समेत जलाएका थिए ।  मन्त्री ज्वालालाई नै उनीहरुले गाडीभित्र जलाउने प्रयास गरे । त्यही बेला फिल्डमा खटिएका जिल्ला प्रहरी परिसर ललितपुरमा डीएसपी उमेश लम्सालले अवस्था नियन्त्रणमा लिन गोली चलाए ।

प्रहरीको गोली लागेर अछामका युवा २१ वर्षीय वीरेन्द्र शाह र दैलेखका २३ वर्षीय सुजन राउतको मृत्यु भयो ।  भाषा परीक्षार्थीको ढुंगा प्रहारबाट केही प्रहरीसमेत घाइते भए । 

तर, प्रहरीले बल प्रयोग गरेर युवाको ज्यान गएको भन्दै डीएसपी लम्साल र प्रहरी सहायक निरीक्षक (असई) बोधराज अधिकारी निलम्बनमा नै परे । यी बाहेक प्रहरीलाई कमजोर पार्ने अन्य थुपै्र घटना भएको हुनाले पनि मनोबल कमजोर भएको उच्च अधिकारीको टिप्पणी छ ।

सुन तस्करीको अनुसन्धानमा खटिएका प्रहरीदेखि निर्मला पन्तको अनुसन्धानमा खटिएका प्रहरीमाथिको कारबाहीले प्रहरी व्यावसायिकता देखाएर निर्भिकताका साथ अघि बढ्न नसक्ने अवस्थामा पुगेको ती अधिकारीको टिप्पणी छ ।