सम्झना साह्रै ज्याद्रो हुन्छ । जति पन्छाए पनि फर्कीफर्की आउँछ । जति पर धकेल्दा पनि घुमीघुमी आउँछ । चालै नपाई मनमस्तिष्कलाई गिजोल्न थाल्छ । केही कुराले पनि छेकारो लाउन सकिन्न उसलाई !

एकान्त र एक्लो भयो कि सुस्तरी अभ्यन्तरमा ढकढक्याउन थालिहाल्छ । रातको निस्तब्धता गहिरिँदै जान्छ । आँखामा निद्रा हराएको हुन्छ । अनि, सम्झनाका पत्रहरू खुल्न थाल्छ । चाहेर पनि त्यसबाट ध्यान विस्थापन गर्न असमर्थ भइन्छ । अतीत सौँराउन थाल्छ स्मृतिमा ।

जीवन भन्नु नै उतारचढाव हो । भोगाइको सापेक्षतामा उम्रेका सम्झनाहरू मिठा पनि हुन्छन् र अमिला पनि । सम्झानाका चाङले मानिसको जिन्दगीमा अट्टालिका नै खडा गरेको हुन्छ । कहिले बार्दलीबाट, कहिले कौसीबाट चियाउन थाल्छ यसले । समयसारिणी हुँदैन यसको ।

अतीतको शान्त तलाउमा एकलासले ढुंगा हान्दा सम्झनाका तरंग पैदा हुन थाल्छ । लहरको बन्दै विलीन हुँदै जाने वृत्तसँगै मन डोरिन थाल्छ । यो अनुभूतिले मन भित्रभित्रै गरुंगो महसुस हुन्छ । किन हुन्छ म बुझ्दिनँ आफैँ पनि ।

यो मनोभावको अर्थ अरू कसैलाई हुँदैन, मलाईबाहेक । अरू कसैलाई यसले प्रभावमा पनि पार्दैन । तिलस्मी कथा कि राजकुमारीजस्तै चैतन्य विस्मृतिको चेतना शून्यमा पुग्छु म ।

स्मृतिका पानाहरू एकपछि अर्को पल्टिँदै जान्छ । सम्झनाहरू चियाउन थाल्छ झ्यालबाट, ढोकाबाट, बार्दलीबाट, कौसीबाट । चारैतिरबाट ।

मलाई देहातको सम्झना आउँछ । त्यहाँको उखरमाउलो गर्मी सम्झन्छु । दिनभर घामले रन्केको त्यो गाउँबस्ती सम्झन्छु । पछिल्लो समयमा देहात रन्केको मानसिकता सम्झन्छु । सद्भाव अचेत भएको सम्झन्छु ।

गर्मीको हाल सम्झँदा मरुभूमिमा पसिना बगाउँदै गरेका दाजुभाइलाई सम्झन्छु । बिजुली नभएको ठाउँमा बरफको सौँराइले नै जिउ शीतल भएको सम्झन्छु । अरू कुनै चारा नै हुन्नथ्यो ।

राति चन्द्रमाको शीतल जून टहटह लाग्दा गर्मीबाट राहत महसुस हुन्थ्यो । आमाको काखमा पल्टेर कथा सुनेको सम्झन्छु । ताडको पातको हातेपंखाले आमाले हम्किनुभएको सम्झन्छु । कुन बेला निद्रा पर्थ्यो, पत्तो हुँदैनथ्यो ।

कुनै वैभवको विनिमयले प्राप्त नहुने सुखद अनुभूतिको पराकाष्ठा थियो यो । आमाको न्यानो काखको यो प्रत्यक्षण पछि कतै पाइँदैन । यो सम्झनामा मात्र रहन जान्छ ।

अतीतका सागरको गहिराइमा सम्झनाका असंख्य मोतीहरू गडेर बसेका हुन्छन् । डुबुल्की मार्दा एउटा चम्किलो मुक्ताफल मेरो हात पर्छ । बाको सम्झनाका मोती ! म बालाई सम्झन्छु । बाको बारेमा सोच्न थाल्छु ।

हामी केटाकेटीका लागि बा भन्नु नै घर हुन्थ्यो । घरको धुरी हुन्थ्यो सबैका लागि । बा शम्बल हुन्थ्यो घरका लागि । बा विश्वास हुन्थ्यो हाम्रा लागि । बाको हात समातेर बजार घुम्न जाँदा पसलका सारा खेलौना मेरै हो लाग्थ्यो, बाको गोजीमा कति पैसा छ ज्ञान नभए पनि ।

बाका साथमा रहँदा जे पनि गर्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास हुन्थ्यो । पत्यारको यो धरोहर बाको व्यक्तित्वमा हुन्थ्यो । बाको उपस्थिति हाम्रो लागि सुरक्षाकवच महसुस हुन्थ्यो ।

आमा र बाले गरेर नै घर घरजस्तो लाग्छ । अन्यथा, घर त रैनबसेरा मात्र हुन्छ । दुवैमध्ये एउटाको अभावमा पनि घर टुहुरो लाग्न थाल्छ । बा नभएको घरमा यो विश्वासको अभाव हुन्छ । हौसला, उन्मुक्तता संकुचित हुन्छ त्यहाँ । लघुताभासले ग्रसित रहन्छ त्यहाँको माहोल । भित्ताभरि हीनताबोध टाँसेर बसेको हुन्छ ।

जीवन दुर्वहनीय बनेको हुन्छ बोक्नुपर्नेका लागि । केटाकेटी हुँदा यो कुरा बुझ्दैनथ्यौँ । ठूलो हुँदै गएपछि बुझ्न थाल्यौँ । हेरेर बस्ने मात्र हुन्छ । कसैले केही  गरिदिन नसक्ने अवस्था हुन्छ यो । जीवन यस्तै अप्रत्यासित सम्झौता बोकेर अगाडि बढ्ने चरैवेति त रहेछ ।

बालाई सम्झिँदा उहाँले पालना गर्ने कठोर अनुशासन पनि उहाँको व्यक्तित्वको साथमै उभ्रिएर आउँछ । उहाँको मितव्ययिता, सरल तथा सादा जीवन र विचारको सबै कायल थिए । उहाँ खुला किताब नै हुनुहुन्थ्यो । जसलाई जसरी पढ्न मन लाग्यो पढ्न सक्थे । जे अर्थ लाउन चाह्यो मिल्थ्यो ।

होचो कदको भएर पनि उहाँले गरेका कामले उहाँको उँचाइलाई भ्याउन अरूलाई हम्मे नै थियो । बुझ्नेजान्ने सबैले सम्मान गर्थे । पछाडि खिसीट्युरी गर्नेहरू पनि नभएका होइनन् ।

यस्ताका शरीरको माथ्लो तला खाली हुन्थ्यो वा ईष्र्या रिसरागले लपक्कै ढाकेको रहन्थ्यो । आफू अग्लो हुन नसक्नेहरू बा उभिने जमिनमुनि खाल्टो खन्न लागिपर्थे । हीनताबोधको अभिव्यक्ति !

इमानजमानका पक्का हुनेहरू आजको समाजमा शिर ठाडो राखेर बाँच्ने वातावरण नै छैन । त्यसैले आफ्नो उत्तराद्र्धमा बाले सबैतिरबाट आफूलाई समेटेर बस्नुभयो । देखेर पनि आँखा बन्द गरी नदेखेको झैँ भएर बस्नुभयो । सुनेर पनि नसुनेको, नबुझेको झैँ बस्नुभयो । कसैसित केही अपेक्षा राख्नु भएन । आफ्नो परिधिमा दिनचर्या आनन्दसाथ बिताएर बस्नुभयो ।

एउटा विरासत उहाँले आफ्नापछाडि छोडेर जानुभयो । हामी सबै यही नामले चिनिँदै रह्यौँ गाउँघरमा, आजसम्मन् । उहाँमा कुनै कुलत वा ऐब नहुँदा पैतृक जायजेथामा केही थपथाप नै गरेर जानुभयो । घट्न दिनु भएन ।

सामाजिक परम्पराको निर्वाह गर्दै उहाँले हामीसम्म आइपुग्दा जायजेथाको हिङको पोको नै छाडेर जानुभयो । हामी पछाडिकाहरूले भने हिङ पोको पारेर छाड्नुभएको टालो समेत जोगाउन सकेनौँ, कसैको मन चिमोटिएन । बरु, नियति भनेर जिन्दगीको जुवा खेलिरहे । 

शिवरात्रिको त्यो दिन
जीवन सफरको सीमा सबैको तोकिएको हुन्छ । श्रुतिगत विश्वासले भन्छ यो । प्रारब्धले यसको वासलात तयार गरिराखेको हुन्छ । चाहेर पनि कसैले हेरफेर गर्ने हैसियत राख्दैन यसमा ।

यो सत्य हो वा असत्य म जान्दिनँ । तोकिएको समयले नेटो काटेपछि जीवनयात्रामा पूर्णविराम लाग्छ नै लाग्छ । कुनै विकल्प वा छुट हुँदैन उसको हिसाबकिताबमा । त्यसले राजा, रंक, फकिर कसैलाई विभेद गर्दैन । समयले लेखापरीक्षण गरी तयार पारेको वासलात एकदम पक्का हुन्छ । सबैका लागि । सधैँका लागि ।

म केही भ्रमित छु, के लेखूँ भनेर । कहाँबाट सुरु गरूँ भन्नेमा अलमलमा छु । पाँच दशकभन्दा बढीको सान्निध्य । असंख्य सम्झना स्मृतिपटमा चित्रपटको दृश्यजस्तै आउँछ । कुन लेखूँ, कुन छाडूँ ! असमञ्जसम हुन्छु म ।

यही सोच्दासोच्दै सम्झनाको अँध्यारो गल्लीमा पस्न पुग्छु म । पत्तै भएन ।

शिवरात्रिको दिन । भक्तजनहरू महादेवको पूजाअर्चनामा तल्लीन । अर्काथरी भक्त शिवशम्भुमा लीन, शिवबुटीको प्रसाद ग्रहण गरेर । जय शिवशम्भु भोलेनाथको उद्घोेषका साथ महादेवमा समर्पित प्रमाण दुनियाँलाई देखाइरहेका हुन्छन् ।

सबै आआफ्नै किसिमबाट महादेवलाई रिझाउने कोसिसमा देखिन्छन् । जताततै यही शब्दनाद सुनिन्छ । शिवजी कसको र कुन किसिमको भक्तिबाट प्रसन्न हुन्छन्, थाहा छैन मलाई । भक्तहरू इह र इतरलोक सपार्ने कामनामा हुन्छन् । सनातनदेखि चलिआएको परम्परा र विश्वास । आजको उपभोक्तावादी संस्कृतिको भाष्यले यसलाई पशुपतिको जात्रा सिद्राको व्यापार भन्छ ।

वि.सं. २०५७ सालको शिवरात्रि । यस्तै थियो त्यो दिनको परिवेश पनि । भक्तजन सबै उल्लसित । महादेवको पूजाआराधनामा तल्लीन । वातावरण चारैतिर मंगलमय रङमा चुर्लुम्म डुबेको हुन्छ । मंगलैमंगल प्रवाहित भइरहेको हुन्छ सबैतिर ।

कतैबाट अमंगल खबर ठोक्किन आउँछ मसँग । उनी अन्तरंग थिए मसँग । शम्भु भनि चिनिन्थे । त्यस दिन शिवशम्भुमा लीन हुन पुग्छन् उनी । यो खबर बज्रपात थियो हामी सबैका लागि ।

उनको पार्वतीले आफ्नो महादेवका लागि व्रत राखेकै थिइन् । पूजाअर्चना गरेकै थिइन् । फेरि, महादेव प्रसन्न किन नभएको !

पार्वतीको सिउँदो पुछेर, चुरा फुटाएर, सेतो लिबासमा बस्नुपर्ने गराएर गए । केही नभनेर किन गएको होला ! कसैलाई केही थाहा भएन । सबै विस्मित थिए ।

प्रारब्धले कोरेर राखेको वासलातमा समयको हिसाबकिताब सायद यही नै थियो । जीवनलाई बुझ्न नसक्दा यस्तै सम्झौता गरी चित्त बुझाउँछन् मानिसहरू ।
 
यो अमंगल खबरले मनलाई गह्रुँगो बनायो । केही गर्नै मन नलाग्ने । अघिसम्म रहेको उल्लासपूर्ण वातावरण उराठलाग्दो परिवेशमा बद्लिन पुग्छ । आकाशमाथि हुकुचिल मडारिन थाल्छ । एकनासको ‘क्यार क्यार’को कर्कश ध्वनिले वायुमण्डल नरमाइलो बन्न जान्छ ।

साँझ विरक्तिएर धुमधुम्ती बसेजस्तो लाग्छ । आकाशले छाती थिच्न खोज्याजस्तो लाग्छ । बोझले सास फेर्न पनि अप्ठ्यारो भएजस्तो लाग्छ । बुझ्नै नसकिने अनौठो छटपटीले घेराबन्दी पारेजस्तो । त्यहाँबाट उम्कन पनि नसकिने, बसिरहन मनै नमान्ने ।

जीवनलाई बुझ्न, महात्माहरूको प्रवचन सुन्न भक्तहरूको भीड लागेको हुन्छ । सत्सङमा गएर घण्टौँ लीन हुन्छन् । सरल रूपमा त्यहाँ बुझेको जीवन घर फर्की आउँदा भोग र मोक्षको जटिलतामा जस्ताको तस्तै खडा हुन्छ । भोग र मोक्ष एउटै जीवनमा किन प्राप्त नहुने ? मोक्ष पाउन इतरजीवनमै जानुपर्ने, किन ? कसले दिने यसको जवाफ !

मभित्र शून्य व्यापिन्छ । म शून्यलाई पहिल्याउन खोज्छु । तर, शून्य त निराकार पाउँछु । अनि, कुन शून्यलाई खोज्दै छु म आफैँ पनि अन्योलमा हुन्छु ।

भोलिपल्ट विराटनगर जानका लागि एयरपोर्ट पुग्छु । जहाज उडिरहेको हुन्छ । मन भने त्यहाँ पुगिसक्छ । किन हो, जहाज सुस्त गतिमा उडेको झैँ लाग्छ त्यस दिन । मन अस्थिर हुन्छ छिटो पुग्नका लागि । मनलाई लागेर मात्र कहाँ पुगिन्छ र ! भौतिक दूरी कुनै भौतिक साधनको सहायताले नै नाप्न सकिन्छ ।

तर, समय त आफ्नै गतिमा हिँड्छ । यो कसैको खटनमा हिँड्दैन । कसैका लागि न छिटो हिँड्छ न कसैका लागि रोकिन्छ । मनलाई चित्त बुझाउँछु ।

विराटनगर एयरपोर्ट नपुगुन्जेल जहाजमा चुपचाप बस्नुबाहेक अरू विकल्प थिएन । मनमा भने स्मृतिको ज्वारभाटा उर्लिरहेको थियो । आँखा चिम्लेर म त्यही लहरमा बगिरहेँ । मेरा मित्र जीवन मन्थनबाट निस्केको विष पिएर नीलकण्ठ हुन सकेनन् । अन्ततः त्यही शिवमा लीन हुन पुगे ।

जहाजले भुइँ छोएपछि यथार्थको धरातलमा फर्किएँ ।

विमानस्थलबाट निस्केर गन्तव्यमा पुगेँ, सिँचाइ डिभिजन कार्यालयपछाडि, चतरा नहरको इनटेकबाट अलि टाढा । अन्तिम दर्शनको मौका मिल्यो । अनुहार देखेपछि जिउ ढक्क फुलेर आयो । मन गह्रुँगो हुन गयो । चित्त अशान्त बन्न थाल्यो । कसैसित बोल्न मन लागेन । चुपचाप बसेँ, घाटको विधि नसकिएसम्म ।

उनी एउटा व्यक्ति मात्रै थिएनन् । मेरा मित्र पनि थिए । हामी कुनै घटनाले नजिक्याएको मित्र थिएनौँ । परिवेशले हुर्काएको मित्र थियौँ । भूगोलको दूरदराजको एउटा सानो ठाउँमा जन्मेका हामी । त्यहीँ खेलीखाई हुर्केका हामी । एउटै स्कुलमा पढ्ने दौँतरी थियौँ ।

बर्खायाममा सँगै रुझेर रमाउँथ्यौँ । बाढीको पानीमा पौडिन जान्थ्यौँ । पोखरीमा निर्वस्त्र नुहाउँथ्यौँ । एउटै परिवेशमा हुर्केका हामी, कुनै कृत्रिमता थिएन व्यवहारमा । लुकाउनुपर्ने केही थिएन हामीमाझ ।

आकाशको खुलापनजस्तै उदांग थियो । हाम्रो व्यवहारमा नाकाबन्दी हुँदैन थियो । तर पनि सामाजिक मर्यादाको सीमा रहन्थ्यो नै । यसलाई कसरी बुझ्ने ! यो बुझ्नेहरूले सोच्ने कुरा हो ।

चिता दनदनी बलिरहेको हुन्छ । मेरो चारैतिर इन्द्रियले छाम्न नसक्ने शून्य फैलिएको छ । मनभित्र ब्रह्माण्डको शून्य व्याप्त हुन्छ । त्रासदीपूर्ण शून्य ! यसबाट निरपेक्ष कसरी बस्ने, जब हामी सारा जीवन सापेक्षतामा बाँच्छौँ !

सम्झनाका रङ पोखिन थाल्छ असरल्ल परेर । बलिरहेको आगोको लप्कामा केही खोजिरहेको हुन्छ आँखा । कुनै अमूर्त चित्रमा मर्त्य अनुहार ! केही नबोल्दा पनि सुन्छ कान । केही नगर्दा पनि देख्छ इसारा । अस्तित्व नभएर पनि हुन्छ उपस्थितिको अनुभूत । आगोको मुस्लोसँगै उठेको धुवाँमा घुलेर विलीन हुन्छ अन्तरिक्षमा । म चुपचाप छु । हुँदैन मसित बोल्न केही पनि ।

म मित्रको चिताअगाडि उभिएको छु । जीवनको कठोर सत्यको सामुन्ने एउटा निरीह मानिस ! यो कठोर सत्य अवश्यम्भावी हो । यो ज्ञान सबैलाई छ । तर पनि यसलाई आकस्मिक नै ठान्छौँ हामी ।

यो नियोजित हो भनेर भुलाइराखेको हुन्छौँ आफैँलाई । मरुभूमिमा उँटले बालुवामा टाउको लुकाएर सुरक्षित ठानेजस्तै !