साहित्यकार खेमराज पोखरेल पाताल प्रवासमा छन् । लामो समयदेखि अमेरिकामा बस्दै आएका उनी सालाना नेपाल आउँछन् । कृति प्रकाशित गर्छन् । सार्वजनिक गर्छन् । अन्तरक्रिया पनि गर्छन् । नेपाल बसुन्जेल उनी कुनै न कुनै तबरबाट साहित्यिक क्रियाकलापमा संलग्न हुन्छन् ।

नेपालमा छँदा पद्मकन्या क्याम्पसमा इतिहास विषय पढाउने शिक्षक अचेल साहित्यका विविध विधामा कलम चलाउँछन् । कथा, लघुकथा, निबन्ध, नियात्रा, कृति समीक्षा समेत गरेर एक दर्जन बढी पुस्तक प्रकाशित गरिसकेका छन् । पोखरेलको अर्को संयुक्त कथा कोसेली हो, ‘रनाहा’ । संयुक्त यसअर्थमा कि कृतिमा केही कथा खेमराजका छन्, केही अर्का सर्जक विश्वराज अधिकारीका ।

विश्वराज पनि अमेरिकामै बस्दै आएका छन् । यी दुईले यसअघि संयुक्त कृतिका रूपमा ‘सदृश्य’ ल्याइसकेका छन् । केही साताअघि यिनै सर्जकको यौनकथाको पुस्तक सार्वजनिक भएको छ । उनीहरूले यसअघि पनि यौनकथा नै पाठकसामु पस्किएका थिए ।

साहित्यकार पोखरेल अमेरिका फर्किनु एक दिनअघि महाराजगन्जमा भेटिए । उनले समाजमा विद्यमान विषयमाथि नै आफूले कथा बुन्दै आएको सुनाए ।

खेमराज भन्छन्, “अध्ययनका क्रममा विश्वमा चार तत्त्वको समान भूमिका रहेको मैले महसुस गरेँ । मस्तिष्क, हृदय, पेट र अर्को यौन । दिमाग भन्नाले बुद्धि, तर्क, पढाइ, सोच, जालझेल, विज्ञान । यी सब मस्तिष्कसँग सम्बन्धित छन् । अर्को, हृदय – जसमा दया, करुणा, बलिदान, त्यागको वर्चस्व हुन्छ, तर प्राप्ति केही हुन्न । यदि, प्राप्ति खोज्ने हो भने त्यो दिमागतिर दौडिन्छ । अर्को हो, पेट । यसले मानिससँग अनेक काम गराउँछ । पेटसँग भोक स्वाभाविक रूपमा जोडिन्छ । अनि, चौथो हो, यौन ।”

पोखरेलको बुझाइमा माथि उल्लिखित तीन विषयमा साहित्य लेख्न सजिलो छ । समाजले त्यसलाई आत्मसात् गरिरहेको हुन्छ । भोकमाथि विद्रोहको ज्वाला नै ओकले पनि समाजले सहजै पचाउँछ । समाज बिगार्यो भन्ने आरोप कसैले लगाउँदैन । तर, साहित्यमा यौनको कुरो आउनेबित्तिकै समाजको दृष्टिकोण संकीर्ण भइदिन्छ । त्यसैले यौनका विषयमा लेख्न गाह्रो हुने उनको तर्क छ ।

समाजले यौनसाहित्य पचाउन गाह्रो मानेपछि लेखकले पनि हत्त न पत्त हिम्मत गर्दैनन् । कसैले लेखिहाले समाजले हेर्ने दृष्टिकोण नै फरक हुने उनी बताउँछन् ।

“लेखकले यौन विषयमा सितिमिति लेख्ने आँट गर्न सक्दैन । तर, एउटा लेखकका लागि यो चुनौतीपूर्ण विषय हो । चुनौती स्वीकार्ने सर्जकले त्यो आँट त गर्छ नै । त्यसैले हामीलाई चुनौती स्वीकारौँ न त भन्ने लाग्यो,” पोखरेल भन्छन्, “मस्तिष्क, हृदय, भोकका माथि हामीले पनि साहित्य लेखेका छौँ । त्यसैले विश्वराजजी र मैले सल्लाह गरेरै यौनमाथि लेख्ने आँट गरेका हौँ ।”

विश्वराज र खेमराजले लेखनमा केही फरक गर्ने सल्लाह गरेका थिए । यौनसाहित्यमा हात हाल्नु सजिलो थिएन, तैपनि यी दुई सर्जकले निधो गरे– यौनसाहित्यमा कलम चलाउने ।

पृथक् र अलिक अप्ठेरो बाटो समाउने निर्णय गरेपछि खेमराजले प्रकाशित यौनसाहित्यको खोजी गरे । पढे । पढ्दै जाँदा लेखनमा तीन भेद फेला पारे– यौनमनोविज्ञान, यौनदर्शन र कुण्ठा । यौनमनोविज्ञानमा खासगरी कुण्ठा मात्र पोखिएको पाए ।

“नेपाली साहित्यमा लेखिएका अधिकांश यौनकथालाई यौनमनोविज्ञान भनिए पनि ती कुण्ठा मात्रै हुन् । कुण्ठा लेख्न सायद सजिलो हुन्छ,” उनी भन्छन्, “साहित्यमा यौनदर्शनको प्रस्तुति गाह्रो काम हो ।”

कठिन नै सही, खेमराज र विश्वराजले केही यौनकथा लेखे र ‘सदृश्य पर्दा’ सार्वजनिक गरे । त्यसपछि हो, यी दुईले ‘रनाहा’का लागि कथाहरू लेख्ने सोच बनाएको ।

‘रनाहा’मा केही यौनमनोविज्ञान र यौनदर्शनका कथाहरू छन् । सामाजिक विषयवस्तुका कथा पनि समेटिएको छ । ‘सदृश्य पर्दा’मा जस्तो यसमा सबै यौनकथा नभएकाले कथाकृति मात्र भनिएको उनी बताउँछन् ।

उनका अनुसार यौनदर्शनमा आधारित कथामा कुण्ठा हुँदैन । कथाको सुरुआत कुण्ठाबाट भएजस्तो देखिए पनि त्यो पूर्णतः दर्शनमा आधारित हुने उनको भनाइ छ ।

पोखरेल भन्छन्, “यौन पवित्र र आत्माबाट निस्किएको विषय हो । यो अत्यन्त घृणा गरिरहनुपर्ने विषय नै होइन ।”

यौनकथा लेखन चुनौतीपूर्ण भए पनि यिनका आँटले दुवैलाई त्यसको सिद्धान्तनजिक पुर्यायो । छलफलको वातावरण सिर्जना गर्यो । र, ‘सदृश्य पर्दा’लाई जन्मायो । कृतिमा दुवैका ६÷६ कथा परे ।

“यौनदर्शनमा केन्द्रित भएर लेख्नु पनि चुनौतीपूर्ण काम रहेछ । यौनदर्शन लेख्न झन् कठिन भएको मैले महसुस गरेँ, उनी भन्छन्, “यौनदर्शनमा लेखिएको गजबको कथा मैले पढेको थिएँ, अग्रज आख्यानकार दौलतविक्रम विष्टको । हाम्रो साहित्यमा यौनदर्शनमाथि लेखिएका कथा बहुत कम छन् ।”

पोखरेलले पश्चिमा साहित्य पढ्दा यौनलाई एकदमै ठूलो रूपमा लिइएको पाएनन् । त्यहाँका साहित्यमा उनले जसरी मस्तिष्क, हृदय र पेटको दर्शन पाउँथे, त्यही रूपमा यौन पनि भेट्थे ।

त्यहीँदेखि हो, यौनदर्शनलाई सकारात्मक रूपमा आमपाठकसामु पस्किनुपर्छ भन्ने उनलाई लागेको । जसको परिणति ‘सदृश्य पर्दा’ र ‘रनाहा’ भएको उनी बताउँछन् ।

“मैले नेपाली समाज र परिवेशमा सुपाच्य हुने किसिमबाट कथाहरू लेखेको छु, ‘रनाहा’मा । हो, कथाको कार्यपिठीका भने अमेरिकाको छ । ‘सदृश्य पर्दा’का कथामा पनि अमेरिकी परिवेश नै छ,” उनी भन्छिन्, “नेपालबाट अमेरिका पुगेका युवायुवती, उता भेटिएका युवायुवतीका सम्बन्ध–सरोकार यी कथाहरूमा प्रस्तुत छन् । एउटा कुरा भनौँ, यी कथा उताका लागि लेखिएका होइनन् । उताका कथा यहाँका पाठकका लागि लेखिएका हुन् ।”

उनको अनुभव छ– अमेरिका संसारभरिका मानिसले बनाएको देश, त्यहाँ केही फरकपना पाइन्छ । विकसित छ । नेपाली समाज पनि परिवर्तनको मार्गमा अग्रसर भएको उनले देखेका छन् ।

“हाम्रो पूर्वीय समाजले डिभोर्सको कल्पना नै गरेको छैन । यहाँ पत्नीलाई अर्धांगिनी भनिन्छ, एकार्काका परिपूरक । यहाँको दर्शन यस्तो छ । तर, आज नेपाली समाज पनि विकसित हुँदै गएको छ,” खेमराज भन्छन्, “पूर्वीय दर्शनले कल्पना नै नगरेको पारपाचुके नेपालमै पनि हुन थालेको छ । मलाई लाग्छ, यही नै समाज विकासतर्फ उन्मुख हुनु हो । यसलाई आफ्नो अस्तित्वको खोजीका रूपमा लिन सकिन्छ भन्दा गलत न होला । त्यसैले पनि हिजोको अवस्थाभन्दा आजको अवस्थामा आइपुग्दा नेपाली समाजमा यौनलाई हेर्ने दृष्टिकोण फराकिलो भएर गएको छ । ५० वर्षको अवधिमा निकै परिवर्तन भएको छ ।” 

नेपालमा हरेक दृष्टिकोणबाट उनले परिवर्तनको महसुस गरेका छन् । काठमाडौंमै बसेर अमेरिकाको जागिर गरिरहेका छन्, आजका मानिस । सोही गतिमा नेपाली साहित्य पनि परिवर्तित हुँदै गएको उनको निष्कर्ष छ ।

परिवर्तनको संकेतका रूपमा उनले एउटा प्रसंगमा सुनाए, “यसपटक मैले साहित्यमा रुचि राख्ने केही महिलाहरूसँग यौनकथाबारे चर्चा गरेँ । उहाँहरूले आफूले पढ्ने गरेको जवाफ दिनुभयो र भन्नुभयो— यस्ता कथा सिरक ओढेरै पढ्नुपर्छ भन्ने छैन । यौनकथा पनि साहित्य हो । साहित्य पढ्न केको आपत्ति !”