केही वर्षयता ‘सत्योत्तर (पोस्टट्रुथ’ र ‘तथ्योत्तर (पोस्ट फ्याक्ट’ युगमा बाँचेका छौँ भन्नु ‘थेगो’ जस्तै भएको छ । बेलायतमा ब्रेक्जिट जनमत संग्रह र पूर्वप्रधानमन्त्री बोरिस जोन्सनको उत्थान एवं पतनले सत्यको सङ्कटलाईराजनीतिक बहसको अग्रभागमा ल्याइदियो ।अमेरिकामा  पूर्वराष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको भद्रगोल कार्यकाल र पदावधि सकिएपछि पनि उनले अपनाएको झुटले अमेरिकी लोकतन्त्रको तन्तुमा नै कहिल्यै नदेखिएको सङ्कट आइपरेको छ ।  

ह्वाइट हाउसमा ४ वर्ष बस्दा ट्रम्पले ३० हजार ५७३ वटा असत्य बोलेको अनुमान द वासिङटन पोस्टले गरेको थियो । अर्थात् उनले दिनहुँ सरदर २१ वटा झुट बोले । ट्रम्पले यी सबैभन्दा ठूलो झुट आफूले २०२० को राष्ट्रपतिको चुनाव जितेको भनेर कार्यकाल समाप्त गरे । यथार्थमा भने चुनावमा निकट प्रतिस्पर्धासमेत भएको थिएन । राष्ट्रपति जो बाइडेन निर्वाचक मण्डलको ३०६ मत पाएका थिए भने बालिग मतमा त ७० लाखभन्दा बढीले जितेका थिए ।

ट्रम्पको कथनअनुसार बाइडेनले पाएका लाखौं मत जाली थिए भने ‘राज्य सत्ता’ र डेमोक्रेटिक पार्टीले उनका विरुद्ध ‘धाँधली’ गरेका थिए । ट्रम्पको यो षड्यन्त्रको सिद्धान्त गत अढाइ वर्षमा पूरै खण्डित भएको छ तैपनि  ‘चुनावमा धाँधली भएको’ सङ्कथन भने रिपब्लिकन मतदाताबीच व्यापक लोकप्रिय छ र यसले २०२४ को निर्वाचनमा रिपब्लिकन मनोनयन पाउनका लागि ट्रम्पलाई यसले मद्दत पुग्नसक्छ ।

ट्रम्पका तुलनामा जोन्सनको झुट कम रोमाञ्चक थिए । तैपनि, सत्यसँगको उनको  टाढाको नाताले अन्ततः उनी फेला परे । कोभिड -१९ काे बन्दाबन्दीका नियमको खुला उल्लङ्घन गरेर पनि स‌ंसद्लाई ठाडै ढाँट्ने काम उनको पतनको कारण बन्यो । बेलायतको संसद्मा झुटलाई अत्यन्त गम्भीरतापूर्वक लिन्छ भन्ने ध्यानमा राख्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उदाहरणका लागि अर्को सांसदमाथि झुट बोलेको आरोप लगाउनु अस्वीकार्य अभ्यास मानिन्छ । किनभने संसद्का माननीय सदस्यहरूले कहिल्यै त्यस्तो गर्दैनन् भन्ने ठानिन्छ । 

परन्तु, इमानदारी वा कम्तीमा इमानदार हुने प्रयत्नको कुनै अर्थ छ त? जोन्सन सार्वजनिक मञ्चमा ढाँट्ने पहिलो बेलायती राजनीतिज्ञ त होइनन् तर बेलायती राजनीतिका स्वयंभू ‘ठूलो मान्छे’ले धोकापूर्वक छुरीले हानेका भने पक्कै हो । हुनत मिथ्याचार निसन्देह स्वार्थकै लागि हुन्छ तैपनि प्लेटो र सुकरातले भनेजस्तो  सामाजिक सामञ्जस्य बनाइराख्न प्रयोग गरिने  ‘पवित्र झुट’को अवधारणा पनि छ । उदाहरणका लागि मुद्राको अवमूल्यन गर्ने तयारीमा लागेको नीति निर्माताले अन्दाजमा गरिने टिप्पणी रोक्न त्यसको खण्डन गर्न सक्छन् । 

यस तर्कमा कमजोरी भने पक्कै छ । सन् १९५६ मा बेलायतका तत्कालीन प्रधानमन्त्री एन्थोनी एडेनले बेलायतले स्वेज नहरको सङ्कटमा बेलायतले एक्लै सैनिक हस्तक्षेप गरेको भन्दै संसद्लाई पटकपटक भनिरहे । यथार्थमा भने बेलायतले इजिप्टमाथि गरेको असफल आक्रमण फ्रान्स र इजरायलसँग मिलेर गरेको थियो । सम्भवतः एडेनले महारानी एलिजाबेथ द्वितीयालाई पनि यस लज्जाजनक पराजयका सम्बन्धमा ढाँटेका थिए । यस्ता झुटले सार्वजनिक हित गरेका थिए भन्ने बारेमा त शङ्का नै छ । 

त्यसको करिब आधा शताब्दीपछि तत्कालिन प्रधानमन्त्री टोनी ब्लेयरले पनि बेलायत विध्वंशकारी इराक युद्धमा संलग्न हुनुको सत्य कारण बताउन कन्जुसी गरेका थिए ।  सामान्यतः इमानदार मानिएका ब्लेयरले  पहिले नै तय गरिएको आक्रमणको योजना कार्यान्वयन गर्न गुप्तचरको सूचना हेरफेर गरिएको भए पनि अमेरिका नेतृत्वको गठबन्धनलाई साथ दिनु महत्त्वपूर्ण थियो भनेर औचित्य सिद्ध गर्न सक्थे । यसमा आंशिक सत्य पनि होला तर आक्रमणका सम्बन्धमा दिइएको तर्क वाहियात सिद्ध भएको छ । 

जेहोस्, इमानुएल कान्टले भने झैँ सत्य र स्वतन्त्रता अभिन्नरूपमा जोडिएका छन् । अधिनायकवादी शासन र खुला लोकतान्त्रिक समाजबीच तुलना गरेमा यो अभिन्नता अझ स्पष्ट हुन्छ । अधिनायकवादी शासनमा नेताले आफ्नो व्यवहारलाई सही देखाउन जे भन्नुपर्ने देख्छ त्यही संकथन निर्माण गर्छ । असहमति निश्चय पनि सहने गरिँदैन ।  सन् १०३२/३३ मा दसौं लाख युक्रेनीहरू मारिएका होलोदोमोर ‘अनिकाल आतङ्क’ जोसेफ स्टालिन र करोडौं यहुदीको भयावह नरसंहारका सन्दर्भलाई युक्तिसंगत देखाउन एडल्फ हिटलर यसरी नै सफल भएका थिए । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, पारदर्शिता र राजनीतिक विपक्षको अभावमा यी तानाशाहले सत्य बताउनै पर्दैन थियो । 

रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले कम्तीमा केही कालका लागि मात्रै भए पनि युक्रेनमा गरिएको ‘विशेष सैनिक कारबाही’का सम्बन्धमा जिम्मेवारी पन्छाउन सफल हुने एउटा कारण बनेको छ । यसैगरी, चीनका राष्ट्रपति सी जिनपिङले पनि सिनजियाङका श्रम शिविरमा कैद गरिएका उइगुरका हकमा पनि उनीहरूलाई आतङ्ककारी हुन नदिन ‘शिक्षण शिविर’ राखिएको दाबी गर्न पाएका छन् । जर्ज अर्वेलको उपन्यास ‘एनिमल फर्म’को शासक सुगुँर नेपोलियनले जसरी नै सबै तानाशाहहरू आफ्ना कर्तुत लुकाउन इमानदारीको मुकुन्डो धारण गर्छन् ।

अर्कातिर, खुला समाजमा प्रेस स्वतन्त्रता हुन्छ, जीवन्त संवाद र तथ्यमा आधारित नीति निर्माण हुन्छ । हुनत, उदार लोकतन्त्रहरू पनि सधै यी आदर्शहरूमा चल्दैनन् तैपनि व्यवहार तिनको सम्मान हुनुपर्छ भन्ने समझदारी हुन्छ र शक्तिका आडमा यस्ता आदर्शको सीमा उल्लङ्घन गर्ने नेतालाई तिनलाई शक्ति दिने मतदाताले हटाउन पनि सक्छन् । 

आधारभूत मूल्यमान्यताको उपेक्षा हुन थालेपछि उदार लोकतन्त्रकाे अस्तित्वको महत्त्वपूर्ण  आधार संस्थागत तथा बौद्धिक नियन्त्रण र सन्तुलन पनि कमजोर हुन्छ । राजनीतिक विमर्शमा झुटलाई सामान्य ठान्न थालिएपछि ढिलोचाँडो दुष्ट शासकहरूले झुट सहने प्रवृत्तिको दोहन गरिहाल्छन् । ढिलोचाँडो अदालतको आदेश पालना हुँदैन,  विपक्षी दलहरूको दमन गरिन्छ र भ्रष्टाचार व्यापकरूपमा फैलन्छ । अन्ततः विश्वास समाप्त हुन्छ र लोकतन्त्रका तानाबाना नै भताभुङ्ग हुन्छ ।

(अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका कुलपति)

Copyright: Project Syndicate, 2023.