राजनीतिकरणको विवादहरू एनआरएन अभियानको सुरुवाती दिनमा कहीँ पनि सुनिँदैनथ्यो । विवादहरू निश्चित तहमा हुन्थ्यो, सर्वसाधारणलाई थाहा हुँदैनथ्यो । जहाँ पनि सुरुको 'हनिमुन पिरियड'मा एउटा उत्साह हुन्छ, सबैले एकअर्काप्रति भाइचाराको भाव राख्दै मिलेर काम गर्छन् ।

जब संस्था ठूलो हुँदै जान्छ, अनेक किसिमका व्यक्तिहरू संस्थामा आउन थाल्छन् । त्यसमा आफ्नो 'भेस्टेड इन्ट्रेस्ड' भएका मान्छेहरू पनि आएका हुन सक्छन् । उनीहरूमा संस्थाप्रतिको माया कम, आफ्नो दुनो सोझ्याउने ध्येय बढी हुन्छ । अर्को कुरा संस्थामा धेरै मान्छे भइसकेपछि नेतृत्वमा जानेहरूको अस्वस्थ होडबाजी पनि चल्छ । खुट्टा तान्ने प्रवृत्तिको सिर्जना हुन्छ ।

अहिले यस्ता समस्याहरूबाट एनआरएन एकदम ग्रसित भएको देखिन्छ । जस्तो कि आईसीसीमा पनि कलिङ काठमाडौं भन्दै साथीहरू काठमाडौं पुगे । त्यहाँ गएर दुईवटा एनआरएन बने । विवादित भयो । विवाद चरम उत्कर्षमा पुग्यो, जुनभन्दा तल जाने ठाउँ नै छैन ।

एउटा निश्चित समय आउँछ, जतिबेला हामी सबैले गल्ती गर्‍यौँ भनेर महसुस गरेपछि त्यसबाट सही बाटोमा जाने चरण सुरु हुने हो । अहिलेको चरण भनेको त्यही देखिन्छ, कि चरम बिग्रेको अवश्थाबाट सुधारोन्मुख अवश्थामा जाने मैले आभाष गरेको छु । पछिल्लोपटक जुन विवाद भयो, त्यो भन्दा यसपटक धेरै सुधारको संकेतहरू देखिँदै जान्छन् भन्ने अनुभव गरेको छु ।

जसरी नेपालमा दुईवटा एनआरएन संस्थाहरू खुले रे भन्ने कुरा आयो र पछि फेरि ९५ प्रतिशत मिलिसके रे अलिकति सानोतिनो समस्याले मात्र रोकिएको छ भन्ने सुनेको छु । सबैजना एकैठाउँमा आएर अगाडि बढ्ने हो, हामी यसरी गएर काम छैन र कसैको पनि हितमा छैन भन्ने महसुस भइसकेको छ । राजनीतिक रूपले प्रभावित भएर अगाडि नबढौँ है भन्ने चेतनाको विकास भएको देख्छु ।

दोस्रो कुरा राजनीतिक शक्तिहरू पाटीको प्रकृति नै त्यही हो कि विभिन्न संघसंस्थामा आफ्नो वर्चस्व तथा प्रभाव छ भन्ने देखाउन खोज्ने । तर, महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको चाहिँ हामी त्यहाँ जाने मान्छेहरूले निर्णय गर्दा कसैबाट प्रभावित नभई गर्नुपर्छ । समाज सबैखाले मानिसहरू मिलेर बनेको हुनाले हामीले सबैको कुरा भने सुन्नुपर्ने हुन्छ ।

अहिलेसम्म मैले विभिन्न संस्थाहरूसँग मिलेर काम गर्दा जहिले पनि बीचमा बसेर काम गर्छु । यो वा त्यो गुटमा सम्बन्धित भएर मैले कहिल्यै पनि काम गरिनँ । भोलिका दिनमा पनि यो क्रमलाई जारी राख्ने छु । त्यो भयो भने निमिट्यान्नै पार्न नसके पनि राजनीतिक प्रभावलाई कम गर्न सकिन्छ ।

हामीले हेर्‍यौँ भने नेपाली समाजमा शतप्रतिशत स्वतन्त्र मान्छे पाउन पनि गाह्रै हुने रहेछ । कहीँ न कहीँ कोही न कोही सम्बन्धित भइराख्ने रहेछन् । मेरो आग्रह के छ भने एनआरएनमा आइसकेपछि विगतमा के गरिन्थ्यो त्यो छोडिदिऊँ, केवल एनआरएनको राजनीति गरौँ । बाहिरको राजनीतिक प्रभावभित्र नल्याऔँ । एनआरएनको उद्देश्य के हो त्यो पूरा गर्नपट्टि लागौँ ।

दोस्रो कुरा मैले के पनि भन्ने गरेको छु भने एनआरएन अभियानमा सक्रिय रूपमा लाग्दा प्रशस्त दौडधुप गर्नुपर्ने, रिसोर्सेज पनि खर्च गर्नुपर्ने र समय पनि दिनुपर्ने भएकाले घरसल्लाह गरेर मात्र लागौँ भन्ने गरेको छु । एनआरएन अभियान एउटा सामाजिक उत्थानको अभियान हो । तर, यो गर्दागर्दै आफ्नो परिवारलाई नबिगारौँ भनेर पनि भन्न सुरु गरेका छौँ ।

आफ्नो पक्षमा समर्थन जुटाउन पनि राजनीतिक कलर दिने चलन छ । जस्तो कि म यो नेता वा ऊ नेताको नजिक छु भन्ने देखाउनका लागि । पहिलेको पृष्ठभूमि जे भए पनि यता आइसकेपछि भ्रातृ संगठनको राजनीति यता नछिराउनुस् भनेर मैले सबैलाई भन्ने गरेको छु ।

एनआरएनमा यत्रो वर्ष काम गर्दा मैले कहिले पनि कुनै राजनीतिक गन्ध मिसाइनँ । हुन त मेरो पनि आफ्नो राजनीतिक पृष्ठभूमि थियो । तर, मैले एनआरएनमा गरेका काम कारबाही र निर्णयहरू कहिल्यै पनि राजनीतिबाट प्रेरित भएन ।

नयाँ सदस्यहरू र पुराना सदस्यहरू गरिकन अहिले एनआरएनमा लगभग १५ हजार सदस्य छन् । अमेरिकामा साढे तीन लाखको हाराहारीमा नेपालीहरू छन् । मेम्बरसिप ड्राइभमा सदस्य बनेर के पाइन्छ भनेर मलाई साधेका छन् । सदस्य नबने के हुन्छ र बने के हुन्छ भन्ने प्रश्न प्राय धेरैजसोबाट आयो । सदस्य बने पनि वा नबने पनि हामी सबैजना एनआरएन हौँ, नेपाल सरकारले गरेको परिभाषा अनुसार ।

अहिले भन्ने नै हो भने सदस्य बन्दा वा नबन्दा हाम्रो संस्थाले दिने सेवामा केही फरक हुँदैन । मैले जहिले पनि जोड दिने गरेको विषय भनको सदस्यतामा भ्यालू क्रियट गनुपर्‍यो । केही कार्यक्रमहरू ल्याउँदा यस्तो कार्यक्रमहरू ल्याऔँ, जहाँ सदस्य हुने बित्तिकै सदस्यलाई सित्तैमा होस् र अरूलाई न्यूनतम शुल्क होस् । जसले गर्दा मानिसलाई सदस्य भएकोमा गर्व होस् ।

अमेरिकामा धेरै बुबाआमा भिजिटरको रूपमा ६ महिना आउनुहुन्छ, त्यसो गर्दा के हुन्छ भने अत्यावश्यकीय औषधिहरू उतैबाट पोको पारेर ल्याउनुहुन्छ । कहिलेकाहीँ सकिन्छ, त्यतिबेला डाक्टरको सिफारिस चाहिन सक्छ, ल्याबको सुविधा पनि चाहिन सक्छ, तत्कालै गर्न सकिने स्थिति पनि नहुन सक्छ ।

एनआरएनले यहीँ कार्यरत डाक्टर वा नर्सको समन्वयमा टेलिहेल्थको अवधारणा ल्याउन सक्छ । यसमा सदस्यको परिवार हो भने सित्तैमा गरिदिने बनाऔँ र गैरसदस्यको परिवार हो भने पनि न्यूनतम ५ डलर तिरेर सेवा लिने अनि सदस्य पनि बन्ने एउटा कुनै खालको कार्यरूप तयार गर्न सक्छौँ । यसबाट दुईवटा कुरा हुन्छ, एउटा समाजलाई सेवा हुने भयो र अर्कोतिर सदस्यको भ्यालू क्रियट भयो ।

धेरै कुराहरू गर्न सकिन्छ । मसँग थुप्रै विचारहरू छन् । जहाँसम्म विज्ञहरूलाई पनि समावेश गर्ने भन्ने छ, धेरैजसो साथीहरू आउन नै चाहँदैनन् । व्यक्तिगत रूपमा मैले साथीहरूसँग पनि कुरा गर्छु । एनआरएन भन्नासाथ 'ओहो ! भैगयो', 'धेरै राजनीति छ त्यहाँ' भनिहाल्छन् । राजनीति बढी भएको हो भनेर भन्ने मान्छेहरूलाई थप जिज्ञासु बनाउनका लागि मैले 'होइन राजनीति कम भएको हो' भनेर भनिदिएँ । किनभने मैले त राजनीति कम भएको देखेँ ।

सन २००३ देखि सुरु भएको संस्थामा एकपटकको नेपाली सधैँको नेपाली भन्ने नारा थियो । यदि तेत्रो नेतासम्म पहुँच रहेछ भने विगत २० वर्षमा पनि त्यही नागरिकताको निरन्तरता त गर्न सकेनन् त । भनेपछि राजनीति बुझेनछन् कि वा राजनीति गर्न सकेनछन् कि भन्ने लागेको हो मलाई । होइन भने सर्वसाधारणले देख्दा चाहिँ नेपालमा जाने, नेताहरूलाई भेट्ने, फोटो खिच्ने, जय नेपाल दाइ भन्ने फेसबुकमा टाँस्ने त्यही मात्र देखेकोलाई राजनीति भनेका हुन् कि ।

नेताहरूसँग पहुँच छ भने त किन एनआरएनको हक हितको निम्ति काम गर्न सकेनन् ? त्यसकारण उनीहरू राजनीतिक पहुँच हुनसक्ने मान्छे होइनन् । सही राजनीति गर्ने मान्छेले एनआरएनको हाम्रो विषयवस्तुमा उनीहरूलाई बुझाउन सक्नुपर्थ्यो । नीतिमा कहाँ परिवर्तन गर्नुपर्ने हो, त्यहाँ सल्लाह दिनसक्नुपर्थ्यो । कुन प्रक्रियाबाट परिवर्तन हुन्छ, त्यो मेकानिज्म बुझ्नुपर्‍यो । ती सबै हुनुपर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो ।

हाम्रा ठुला नेताहरू उपेन्द्र महतोदेखि शेष घले र जिबा लामिछाने सबैका नेपालमा ठुल्ठुला व्यापार छन् । कसैको बैंकिंङ, कसैको टेलिकम, कसैका ठुला होटेल छन् । व्यक्तिगत लगानी गर्न त उहाँहरूले सक्नुभएको छ नि होइन र ?

अहिलेसम्म आम एनआरएनका मुद्दा समावेश हुन सकेका छैनन् । एनआरएनहरूले एक हजार वा दुई हजार डलरसम्मको पनि लगानी गर्न सक्ने वातावरण सिर्जना गर्न सक्नुपर्‍यो । ठुलाबडाहरूले आफ्नो नेटवर्क प्रयोग गरेर व्यवसाय चाहिँ फस्टाउन सक्नुभएको छ । तर, आम एनआरएनका लागि काम भएको देखिएको छैन । त्यसकारणले यो धनीहरूको मात्र प्लेटफर्म हो भन्न मिल्छ ।  

यस्तो भएपछि बुद्धिजीवीहरू कसरी आउने ? पहिले 'नलेज कन्फरेन्स'मार्फत त्यो सुरु नभएको पनि होइन । उक्त अवधारणा विस्तारै ओझेलमा पर्‍यो । यस्ता कन्फरेन्सहरूले विभिन्न विचारहरू आउँछन् र ती विचारलाई कार्यमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ ।

एनआरएनहरूले नेपालमा यो भएन त्यो भएन भन्छन् र आफ्नो संस्थाको चुनाव पनि राम्रोसँग सम्पन्न गर्न सक्दैनन्, घण्टौँ लाइन बस्नुपर्ने । राम्रो व्यवहार आफैँ नै प्रदर्शन गर्न सक्दैनन् भने अरूबाट के अपेक्षा गर्ने ? यसमा सुधार हुनु जरुरी छ ।

प्लेटफर्म आफैँमा चाहिँ खराब होइन । विदेशमा बस्ने विज्ञ साथीहरूलाई पनि विभिन्न टास्कफोर्स कमिटीमार्फत समावेश गरेर विभिन्न क्षेत्रहरूमा संलग्न गराउन सकिन्छ ।   सबैभन्दा उत्तम उपाय त्यही हुने छ र मेरो जोड त्यसैमा रहने छ ।

लगानीको वातावरण

पहिलो कुरो त हामीसँग जे छ त्यसको पनि ज्ञान रहेन छ । एक दुइटा उदाहरण दिन्छु, धेरै साथीहरूले भन्छन् उनीहरूसँग एनआरएनए कार्ड छ । तर नेपालमा जग्गा पास गर्न जाँदा मसँग एनआरएनए कार्ड छ भन्दाखेरी कर्मचारीले बुझ्दैन । हामीलाई थाहा छैन भन्छन् रे । अनि बाध्य भएर नेपाली नागरिकता पेस गर्नुपरेको अवश्था पनि छ । भनेपछि सिस्टमले त्यहाँ हुँदाहुँदै पनि कानुनी प्रावधानलाई कार्यान्वयन नगरेर गलत बाटो प्रयोग गर्नका निम्ति प्रोत्साहित गरिरहेको हुन्छ । नेपालको प्रशासन संयन्त्रलाई हामीले सिकाउन सकेका छैनौँ कि जहाँ भन्नुपर्ने हो त्यहाँ भन्न सकेका छैनौँ कि । यी समस्यालाई हामीले कसरी सम्बोधन गर्ने भन्ने एउटा कुरा छ ।

मैले दुई वर्ष अगाडि नेपाली ग्रिनकार्डको व्यवस्था गरौँ भनेको थिएँ । किनभने गैरआवासीय नागरिकता, २०६४ को कानुनअन्तर्गत हो । २०७२ सालको संविधानले गैरआवासीय नेपालीलाई राजनीतिकबाहेकका सबै अधिकार दिएको छ ।

तर, २०६४ अन्तर्गत बन्ने एनआरएनए कार्डमा बन्देजहरू छन् । संविधान अरू कानुनभन्दा माथि भएकाले २०६४ को कानुनमा संशोधन गरेर संविधानमा भएका अधिकारलाई पनि राखेर एनआरएनए कार्डको कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । एनआरएनए कार्ड पनि नभनौँ भन्छु म त । किनभने यसले सबैलाई कन्फ्युजन गरेको छ । हिमालयन कार्ड वा नेपाली ग्रिनकार्ड अन्य नाम दिन सकिन्छ । त्यसो भएको खण्डमा सबैलाई सजिलो हुन्छ ।

गैरआवासीय नेपाली नागरिकता नियमावली आइसकेपछि मन्त्रालयबाट लिन सकिन्छ भनिएको छ । तर यसको प्रक्रिया झन्झटिलो छ । नेपालमा जाने, मन्त्रालय जाने, पुरानो नागरिकता बुझाउने, पुरानो नागरिकता रद्द भएको प्रमाणपत्र आदि छन् । ती सारा कुरा गरेर लिने के हो त भन्दा राजनीतिकबाहेकका अधिकारको नागरिकता लिन हो । एनआरएनए कार्डमा पनि ठ्याक्कै त्यही हो । २०६४ सालको कानुनलाई संशोधन गरेर दिए भइहाल्यो । हामी किन अफ्ठ्यारो बाटो खोज्छौँ ।

म निर्वाचित भएँ भने गैरआवासीय नेपाली नागरिकतालाई शंशोधन गर्न लबिङ गर्छु । गैरआवासीय नेपाली नागरिकता भनेको सार्क राष्ट्रबाहेकको जसले भारत नेपाल सम्बन्धको कुरालाई छुँदैन । त्यसले गर्दा विवादका विषय छँदै छैनन् । नयाँ अधिकार दिनैपर्दैन । संविधानले जे अधिकार दिएको छ त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने र मान्छन् भने नाम पनि परिवर्तन गरिदिने ।

व्यापक प्रचारप्रसार गरेर कर्मचारीतन्त्रलाई जानकारी हुन जरुरी छ । जग्गा पासगर्दाखेरी चाहिने कागजपत्रमा लिस्टमा चाहिँ एनआरएनए कार्ड पनि राखिनुपर्‍यो । यसो भएको खण्डमा कामहरू गर्न सहज हुन्छ । अर्को कुरा डलर त्यहाँ आम्दानी गरिसकेपछि ल्याउने सम्बन्धि कानुन केही पनि छैनन्, अहिलेसम्म । त्यो कानुन कसरी बनाउने हो त्यो सम्बन्धि कामहरू होला । गैरआवासीय नेपाली नागरिकता पक्का गर्ने, एनआरएनए कार्डलाई नयाँ नाम दिने र यसको अधिकारक्षेत्रको बारेमा कर्मचारी तन्त्रमा चेतना ल्याउनुपर्छ । यी कुरा समानान्तर रूपमा गर्नुपर्ने कुराहरू हुन् ।

नेपालबाट एफ वान स्टाटसमा आएका विद्यार्थीहरू व्यवहारमा एनआरएन भए पनि कानुनमा उनीहरू एनआरएन मानिँदैन । मै पहिलेदेखि नै उनीहरूलाई एनआरएन संगठनको सदस्य बन्न पाउनुपर्छ भन्ने माग गर्दै आइरहेको छु । त्यति मात्र होइन भुटानी नेपाली दाजुभाइलाई पनि एनआरएन संगठनमा ल्याउनुपर्छ । उनीहरूलाई छुटाउन मिल्दैन भन्ने मेरो धारणा हो । विद्याथीहरूलाई र भुटानी नेपालीहरूलाई नेटवर्कमा ल्यायो भने हाम्रो बल बढ्ने नै हो ।

मैले चुनाव जिते भने चुनावमा धेरै पैसा खर्च नगर्ने मान्छे पनि चुनाव जित्न सक्छन् भन्ने सन्देश जान्छ । यहाँ आउन त ठुलै व्यापारी हुनुपर्छ, महिनामा लाखौँ लाख डलर कमाइ हुने मान्छे मात्र आउन सक्छ भन्ने सोचमा गइरहेको छ यो संगठन । यही सोचका कारणले पनि हो धेरै मानिसहरू एनआरएनएको सदस्य बन्न आइरहेका छैनन् ।

अमेरिका रिसोर्सेज भएको देश हो । त्यसबाट एनआरएनए संगठनको माध्यमबाट हामीले कसरी फन्डिङ जुटाउन सक्छौँ भन्ने क्षेत्रमा काम गर्ने छु । म धेरै पैसा खर्च गर्न सक्ने मान्छे पनि होइन । सामान्य जागिरे हुँ ।

एनआरएनए चुनावका क्रममा विभिन्न स्थानमा जानुपर्ने भएकाले यो सामान्य हिसाबले पनि खर्चिलो छ । त्यसकारण चुनावको अभियानमा आउनुभन्दा अगाडि घरसल्लाह गरेर मात्र आउनुस भन्न चाहन्छु ।

(डा. बन्जाडेसँग दिनेश कार्कीले गरेको कुराकानी आधारमा तयार पारिएको ।)