पछिल्लो समय सभामुखदेखि सत्तापक्ष र प्रतिपक्षबीचका सम्बन्ध र संवाद शैलीले संसद् विधिविहिन थलो जस्तो देखिँदै छ । सांसदले सभामुखकै भूमिकामा प्रश्न उठाउने, सभामुखलाई कुनै दलसँग जोडेर व्यवहार गर्ने, संसद्मा प्रधानमन्त्री बोलिरहँदा होहल्ला गर्नेदेखि आकर्षित नै नहुने नियमापत्ति गर्ने अभ्यास चलिरहेको छ । झन् गम्भीर विषयमा उठाएका प्रश्नसमेत रेकर्डबाटै हटाउने अभ्यासले ‘महामारी’को रूप नै लिएको छ ।

नीति तथा कार्यक्रममा सांसदले उठाएको ‘भ्रष्टाचार’को विषय रेकर्डबाट हटाउने होस् वा ‘भैँसी चढेर प्रधानमन्त्री भारतबाट आएको’ रेकर्डबाट हटाउने होस्; रेकर्डबाट हटाउने विषय अहिले संसद्को नियमित प्रक्रियाजस्तै बनेको छ ।

यस्तो अवस्थामा संसद्को मर्यादा कसरी राख्ने, संसदीय अभ्यासलाई मर्यादित बनाउन क–कसको भूमिका हुन्छ ? यस्तै विषयमा हामीले पूर्वसभामुख दमनाथ ढुंगानासँग कुराकानी गरेका छौँ । प्रस्तुत छ, ढुंगानासँग बाह्रखरीका रमेश वाग्लेले गरेको संक्षिप्त संवाद ।

संसदीय मर्यादा भनेको के हो ? अहिले संसदीय मर्यादाको पालना कत्तिको भइरहेको छ ? 
जनप्रतिनिधिले राख्ने मर्यादा नै संसदीय मर्यादा हो । संसदीय अभ्यासमा  नियम, नीति र परम्परा भन्दा पनि जतिबेला संसद्को जस्तो संरचना हुन्छ, जस्ता मानिसले प्रतिनिधित्व गरेका हुन्छन्, तिनैले मर्यादा राख्ने हो । अहिले दलहरूको बीचमा सत्ता संघर्षले गर्दा त्यो मर्यादा भंग भइराखेको देखिन्छ ।

यसले सभामुखजीलाई पनि धेरै गाह्रो परिरहेको देख्छु । सत्तापक्ष र प्रतिपक्ष्पको यस्तो सम्बन्धले सदन चलाउन बडा गाह्रो हुन्छ । 

संसद्मा सभामुखको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ ? 
सभामुख भनेको कतिपय अवस्थामा हाउसबाट गाइडेड हुने होइन, हाउसलाई सही बाटोमा गाइड गर्ने नेता हो । पछिल्लो समयमा संसद्को रेकर्डबाट हटाउने कुरा भनेर जो आइरहेको छ, यो अति भइसकेको छ । एकप्रकारले 'भोर जुवा' जस्तो भइसकेको छ । आज भैँसी पनि हटाइयो होइन ? भोलि संसद् नै हटाउनु भनिदेला एउटाले, हटाइदिने ? 

त्यसकारण मैले यसलाई 'भोर जुवा'को रूपमा लिएको छु । यो अनुशासन र मर्यादा भंगको एउटा चरम अवस्थामा उक्लँदै छ । 

प्रधानमन्त्री बोलेकै समयमा संसद्मा भएको होहल्लालाई कसरी लिने ? 
सामान्यतया प्रधानमन्त्री बोलेको समयमा प्रश्न टिपाइसकेपछि थप प्रश्न गर्ने होइन । तर, कतिपय अवस्थामा प्रधानमन्त्री बोलेकै समयमा होहल्ला, नियमापत्ति हुन्छ, ढ्याङढुङ हुन्छ, विरोध गर्छन् । सबै कुरा हुन्छ । 

रुलिङ गर्ने/नगर्ने त्यहाँको अवस्था अनुसार सभामुखलाई जस्तो लाग्छ, त्यसैअनुसार हुन्छ । त्यो ठूलो कुरा होइन । तर, मुल कुरा संसद्को मर्यादा भन्ने नै कतै देखा परेन अहिले त । 

प्रधानमन्त्रीले बोलिसकेपछि प्रतिपक्षी दलको नेताले बोल्ने अभ्यास कस्तो हो ? 
प्रतिपक्षको नेतालाई कुनै समय तोकिदिएको हुँदैन । बोल्छु भन्यो भने सबैभन्दा प्राथमिकता नै प्रमुख प्रतिपक्षी दलको नेतालाई हुन्छ । तर, कुन समयमा बोल्ने भनेर प्रतिपक्षी दलको नेता स्वयम्ले सोच्ने कुरा हो । 

सभामुख हुँदा मैले मनमोहन अधिकारीजीका लागि कहिल्यै समय तोकिनँ । उहाँको तर्फबाट कसैले बोल्यो भने पनि उपयुक्त समय दिने गरेको थिएँ । संसद्को समय प्रतिपक्षकै हो । 

प्रश्नोत्तरको समयमाबाहेक साधारणतया प्रधानमन्त्रीलाई प्रतिप्रश्न गरिँदैन । उहाँको विशेष सम्बोधनमा कार्यसूचीमा रहेको वा नरहेकोमा पनि । तर, सदस्यले गम्भीर सवालमा सोध्न चाह्यो भने रोक्नु पनि हुँदैन । तर, साधारणतया त्यस्तो गरिँदैन ।

प्रधानमन्त्रीलाई मुख्यतया प्रश्नोत्तरको समयमा प्रश्न गर्ने  हो । अरू समयमा त्यस्तो लागेमा सदस्यले प्रश्न सोध्न सक्छ । त्यसबेला समय दिने/नदिने, रोज्ने/नरोज्ने सभामुखको तजबिजमा भर पर्छ ।

संसद् त विधि निर्माणको थलो हो । त्यहाँ विधि, प्रक्रियाको कत्तिको महत्त्व हुन्छ ? 
प्रक्रियाको महत्त्व एकदमै रहन्छ । रोल, नियम, परम्परा चल्ने ठाउँ संसद् जरुर हो । संसद्को मर्यादा नै त्यसैबाट स्थापित हुन्छ । तर, मानवीय स्वभावहरू हुन्छन्, अवस्था हुन्छ । त्यो बेला भिन्न व्यवहारहरू पनि हुन्छन् । त्यसको बीचमा पनि मर्यादाहरू राख्नुपर्ने हुन्छ । 

किनभने संसद् जनताको संस्था हो । जनताले हेरिराखेका हुन्छन्– संसद् मर्यादित रूपमा चलिरहेको छ कि छैन । आफ्नो सांसदले वा संसद्को पदाधिकारीले मर्यादित व्यवहार गरिराखेको छ कि छैन ? को आचरणमा बसेको छ/छैन, बोल्दा कसरी बोलिरहेको छ, कति जिम्मेवारीपूर्वक बोलिरहेको छ ? सभ्यता, शिष्टताको एउटा भण्डार पनि हो नि संसद् ! सँगसँगै शिष्टता सभ्यताको मापक पनि हो । 

दलहरूको संरचना, दलका पदाधिकारीहरू, प्रधानमन्त्री र प्रतिपक्षी दलका नेताहरू, उनीहरूबीचको सम्बन्ध यी सबै कुरा मिलेर संसद्को मर्यादा कायम हुने हो ।

संसद्को मर्यादा सामुहिक प्रयासबाट मात्र सम्भव हुन्छ ? 
संसद्मा आएर प्रतिनिधित्व गर्ने भनेको जनताको मर्यादा बढाउने हो । त्यहाँ गरिएको व्यवहार जनताको मर्यादा सम्मान र अपेक्षा बढाउने थलो हो, संसद् ।

त्यसैले जनप्रतिनिधि र त्यहाँका पदाधिकारीले विचार गर्नुपर्छ कि– हामीले मर्यादापूर्ण व्यवहार गरिरहेका छौँ कि छैनौँ । खाली नियम, कानुन, परम्परा र प्रक्रियाले मात्र मर्यादा बढाउने हमोइन । त्यसको पालन गर्ने संकल्प प्रत्येक सदस्यमा हुनुपर्छ । प्रत्येक सदस्य र प्रत्येक पदाधिकारीमा त्यो संकल्प भएन भने मर्यादा रहन सक्दैन ।