काठमाडौं । आज हरिशयनी एकादशी । भगवान हरि अर्थात विष्णु यस एकादशीबाट चार महिनाका लागि क्षीर सागरमा सुत्न जाने हुँदा यस एकादशीलाई हरिशयनी एकादशी भनिएको हो भन्ने धार्मिक किंवदन्ती पनि छ । 

नेपाली इतिहासमा आज अर्को विशिष्ट दिन पनि हो ।  विसं. १९९८ सालमा योगमायालगायत ६८ जनाले अरुण नदीमा जल समाधि लिएको दिन हो आज ।

भोजपुरको सिम्लेमा जन्मिएकी योगमाया बाँचुन्जेल समाजका विकृति, विसंगती चिर्न उद्यत रहिन् । तत्कालीन समाजका नारीको दुदर्शाविरुद्ध आगो ओकलिन् उनले । 

सावाँ अक्षर नचिनाइएकी योगमाया फरर्र कविता भन्न सक्थिन् । योगमाया आज पर्यन्त नेपाली साहित्यमा क्रान्तिकारी नारीहरूकी प्रतीक बनेकी छन् ।

धार्मिक मिथमा आधारित उपन्यास ‘चीरहरण’ लेखेकी नीलम कार्की निहारिका उनै योगमायामा आधारित भएर ‘ठूली हजुर’ उपन्यास लिएर आउँदै छिन् । योगमायाले तपस्या गरेको, समाधी लिएको, बसेको ठाउँ समेत पुगेकी कार्कीले उपन्यासमा उनी बाल विधवा नरहेको तथ्य उजागर गरेको बताएकी छन् ।

अनुसन्धानमा योगमाया सात वर्षको उमेरमा विवाह भएको र नौ वर्षको उमेरमा विधवा भएको बताइए पनि वास्तविकता त्यस्तो नपाइएको उनको दाबी छ । भन्छिन्, “ योगमाया बाल विधवा नभइ उनका पति ईश्वर पाध्य कोइरालाले योगमायासँग विवाह भइसकेपछि पनि  सुवेदी र खत्री थरका दुई महिलासँग विवाह गरेको अनुसन्धानबाट देखिएको छ ।”

त्यस्तै उनले योगमाया र ईश्वर पाध्यको ६ महिनाको अन्तरमा मृत्यु भएको कुरा स्थलगत अध्यनबाट पुस्टि भएको बताएकी छन । 

योगमायाको जन्म थलो सिम्ले, विवाह भएको धोद्ले, उनलाई बन्दी बनाइएको दिङ्लाको राधाकृष्ण मन्दिर र अग्नी समाधी लिन लागिएको स्थल, जल समाधि लिएको अरुण नदी किनारबारे अध्ययन गरिएको उनको भनाइ छ ।

“योगमायाका बारेमा थुप्रै गुह्य खोतल्ने प्रयत्न गरिएको छ,” उनले भनिन् ।

आमुख तस्बिर : विकेपेडिया