कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा विवादले यतिबेला मुलुकको राजनीतिक परिवेश तातेको छ । नेताहरु ‘कोभन्दा को कम’ शैलीमा आफूलाई ‘राष्ट्रवादी’ देखाउन होड गरिरहेका छन् । एउटै पार्टीमा समेत नेतैपिच्छे फरकफरक वक्तव्य आइरहेका छन् । कोरोना महामारीबीच दलका भातृसंगठनहरु सडकमा नारावाजी गर्न प्रतिस्पर्धा चलाई रहेका छन् । जब नेताहरु काम देखाउने होडमा केन्द्रित हुन्छन् बुझ्नपर्छ, उनीहरु केही गर्न सक्तैनन् र हामी गर्दै छौ भनेर जनतामा भ्रम पार्नमात्र सक्रिय रहन्छन् । नेताको परीक्षण कठिन घडीमा हुन्छ र राजनेताको मूल्याङ्कन वर्षौं पछिसम्म भइरहन्छ । 

यसै प्रसंगमा प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाको कार्यकालमा राष्ट्रियताका पक्षमा भएका काम कदम बारे लेख्न मन लाग्यो ।  

विसं २००७ सालको क्रान्ति उत्कर्षमा पुगेपछि राजा, राणा र कांग्रेसबीच त्रिपक्षीय संझौता भयो । मोहन शमशेर प्रधानमन्त्री र बीपी गृहमन्त्री भए । तिनताका सीपीएन सिंह नेपालका लागि भारतीय राजदूत थिए । बीपीले भनेका छन् – ‘‘भारतीय राजदूत जो भए पनि नेपालका प्रधानमन्त्री वा विदेशमन्त्रीसँग सचिवालयमा आएर भेट्नु उसको कर्तव्य हुन्थ्यो । तर, प्रधानमन्त्री र मन्त्रीलाई उनी त्यसरी भेट्दैनथे । औपचारिक छलफलका लागिसमेत उल्टो उनी त आफ्नो निवासमा बोलाउँथे  ।’’ (कोइराला, २०७१ : ८४)।

नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना भएको आठ वर्षपछि मात्र संसदीय चुनाव भयो । बीपी मुलुकको पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बने । भगवान सहाय भारतीय राजदूत थिए । एक दिन उनले सांस्कृतिक सहचारी शिवमंगल ‘सुमन’मार्फत प्रधानमन्त्री कोइरालासंग भेट्न चाहेको सन्देश पठाए । बीपीले भने ‘‘ठीक छ, उनी मसँग भेट्न आउन सक्छन् ।’’ 

बीपीले भनेका छन् – ‘‘छलफलको विषय व्यक्तिगत भएको भए म उनकै निवास जान सक्थेँ तर छलफलको विषय औपचारिक भएकाले उनी आफैँ आएर प्रधानमन्त्री वा विदेशमन्त्रीलाई भेट्नुपथ्र्यो । मेरो भनाइ सुनेर सुमनले भने ‘‘उनी तपाई कहा“ आउनु ठीक हुँदैन ।’’ ‘‘त्यस्तो हुँदैन’’ मैले जवाफ फर्काएँ । त्यसपछि औपचारिक कामका लागि पहिलोपटक भारतीय राजदूत नेपाल सरकारको सचिवालयमा आए । नत्र सबै औपचारिक काम कारवाहीहरु भारतीय राजदूतको निवासमै हुने गर्थे । त्यसपछि बल्ल त्यस्तो परम्पराको अन्त्य भयो ।’’ (कोइराला, २०७१ : ८५)।

बीपी कोइरालाकै कार्यकालमा उत्तरी छिमेकी चीनसँग सीमा विवादको विषय उठ्यो । प्रधानमन्त्रीको हैसियतमा बीपी चीनको भ्रमणमा गए । प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईसँगको वार्तामा चिनियाँ पक्षले सगरमाथामा आफ्नो दाबी गर्दै नक्सासमेत पेस गर्‍यो । त्यो नक्सामा सगरमाथा चिनीयाँ सीमाको पाँच माइलभित्र पारिएको थियो । 

प्रधानमन्त्री तहमा सहमति हुन सकेन । बीपीले सगरमाथामाथिको अडान छाडेनन् । अनी सन् १९६० मार्च १८ को मध्यरातमा बीपी र माओबीच डेढघन्टा कुरा भयो । बीपी र माओबीच कुराकानी त्यो समयमा भएको थियो जुन बेला माओ बिरामी छन् मर्न आँटे भन्ने हल्ला फिँजाइएको थियो । बीपीले माओसँगको आफ्नो पहिलो र अन्तिम वार्ता वारे भनेका छन् – ‘‘रातको ११ बजे सुत्न तयार भएका थियौँ । ढोका ढक ढक गरेको आवाज सुनियो । हेर्दा त माओले भेट्न खोजेका भन्ने खबर लिएर मानिस आएका छन् । ’’ (कोइराला, २०६७ : २५५)।’

नेपाली प्रधानमन्त्रीलाई राखिएकै होटलको अर्को खण्डमा बसेका थिए माओ । 

त्यो भेटको अंश :

माओ : ‘माउन्ट एभरेस्ट त विदेशी नाम हो । यो तपाइँहरुको कसरी हुनसक्छ ? आफ्नो भाषामा त्यसको नाम त दिनसक्नु भएको छैन भने तपाईहरु कसरी हाम्रो हो भन्ने दाबी गर्नु हुन्छ ? तपाइँहरूको आफ्नो नाम कहाँ छ र ?’’ (कोइराला, २०७१ : ११९)

बीपी : होइन, माउन्ट एभरेस्ट हाम्रै हो । 

माओ : हाम्रो चिनियाँ भाषामा एभरेस्टलाई चोमोलोङ्मा भनिन्छ । 

बीपी : चोमोलोङमा चिनियाँ नाम होइन । यो त तिब्बती हो । हाम्रो नेपाली नाम सगरमाथा हो । 

माओ : हामी पनि सगरमाथा भन्छौँ । दुवै मुलुकसँग नाम नभएकाले एभरेस्ट साझा चुचुरो रहोस् । यसलाई मितेरी चुचुरो भनौ ।’’ (कोइराला, २०६७ : २५२)।’ आरोहण गर्न चाहने पर्वतारोहीले दुवै देशतर्फबाट अनुमति लिनुपर्ने प्रस्ताव राखौँ । 

बीपी : ‘‘पर्वतको चुचुरो चाँहि कसको नि ?

माओ : दुवै पक्षको आधा आधा हुँदैन ? ’’ (आचार्य, २०७१ : ४४)

बीपी : त्यो हामीलाई मान्य हुँदैन । सगरमाथा हाम्रो देशभित्र परेको हो । त्यसलाई हामीले कसरी साझा गर्ने ? (कोइराला, २०६७ : २५२) 

माओ : त्यसो हो भने दुई पक्षबीच आधा आधा गर्न सकिन्छ । दक्षिणपट्टिको मोहोडा तपाईहरुको उत्तरपट्टिको हाम्रो (आचार्य, २०७१ : ४३)।

बीपी : सगरमाथा सधैँ हाम्रो सीमाभित्र रहिआएको छ । यस मानेमा यो हाम्रो भावनात्मक विषय हो । 

अन्त्यमा सीमाङ्कनको टुङ्गो लगाउन दुवै देशका बराबर सदस्य रहने गरी संयुक्त टोली बनाउने सम्झौता भयो । सहमतिमा भनिएको थियो – “नेपाल–चीन सीमाको दुवैतर्फ २० किलोमिटर इलाकासम्म सशस्त्र व्यक्ति अब उप्रान्त पठाइनेछैन । सिर्फ प्रशासकीय व्यक्ति र गैरसैनिक प्रहरीमात्र राखिनेछ ।” (देवकोटा, २०३६ : ३६४)

अन्तिममा माओले भनेका थिए – ‘ठीक छ, अब मसँग वार्ता गरिरहनु पर्दैन । प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईसँग कुराकानी गरिरहनु होला । उहाँले नेपाल भ्रमण गर्दा पनि कुरा जारी राख्नु होला । टेलिग्राममा पनि हाम्रो सञ्चार कायम गरी राखौँ । (आचार्य, २०७१ : ४४)।

दुवै नेताबीच संयुक्त आयोगमार्फत सीमा समस्या हल गर्ने सहमति भयो । अन्त्यमा बीपीले भनेका थिए – ‘‘महामहिम हामी आशावादी छौँ ।’’

चीन भ्रमणवाट फर्किएपछि २०१६ चैत्र २२ गते बीपीले त्रिपुरेश्वरस्थित निवासमा पत्रकार सम्मेलन आयोजना गरे । त्यस दिन रिपोर्टिङका लागि प्रधानमन्त्री निवास पुगेका पत्रकार भैरव रिसालले लेखकलाई सुनाए – ‘‘औपचारिक कार्यक्रममा बीपीले भ्रमणको उपलब्व्धि बारे बताउनु भयो । अन्तिममा भन्नुभयो – ‘‘पत्रकार मित्रहरु ! यो चाहिँ ‘अफ द रेकर्ड’ है । सगरमाथाका विषयमा माओसँग कुरा भयो । सगरमाथामा चीनले दाबी गरेको छ ।’ चीनले पेस गरेको नक्सामा सगरमाथा चीनको पाँच मीलभित्र परेको छ ।’’ ¬(देवकोटा, २०३६ : ४०९)।

रिसाललाई ‘अफ दि रेकर्ड’ को अर्थ थाहा रहेनछ । सबै विदेशी पत्रकारहरु समाचार टिपाउन भनेर टेलिफोन अफिसतिर दौडिहाले । रिसालले लेखकलाई सुनाएअनुसार ‘‘उनीहरु कसैले पनि चिया खाएनन्, दौडिहाले । म चाहिँ प्रधानमन्त्री कार्यालयको मीठो चिया, खाजा खानतर्फ लागेँ । ‘अफ द रेकर्ड’ को अर्थ थाहा नभएकाले । भोलिपल्ट भारतीय समाचारपत्रमा बीपीको त्यो भनाइलाई ‘ब्यानर न्युज’ बनाएर छापेपछि मात्र मलाई बीपीले भनेको कुरा कति गम्भीर रहेछ भन्ने थाहा भयो ।’’ 

त्यसपछि त संसद्मा सगरमाथासम्बन्धी विवाद चुलियो । सांसदहरुले उठाएका प्रश्नको जबाफ दिँदै बीपीले भने – ‘‘सगरमाथा हाम्रो हो र यो परम्परादेखि हाम्रो रहेको छ । जबसम्म म यस पदमा रहनेछु, नेपालको एक इन्च भूमि पनि विदेशमा जान दिन्न ।’’ (गौतम, २०६६, भाग २ : ४२१)।

यहीबीच भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुले भारतीय संसद्लाई सम्बोधन गर्दै ‘‘नेपाल र भुटानमाथि भएको जुनसुकै आक्रमण भारतमाथिको आक्रमण हो भन्ने अभिव्यक्ति दिए ।’’ (अधिकारी, २०७१ : १७४)। बीपीले नेहरुको भनाइप्रति कडा प्रतिवाद गर्दै भने – “नेपाल सार्वभौम मुलुक हो ।

यसले आफ्नो वैदेशिक या घरेलु नीति बाहिरी कुनै शक्तिसँग सम्बन्ध नराखी आफ्नै विचार र आफ्नो अनुकूल हेरी निर्णय गर्छ । भारतीय प्रधानमन्त्रीको भनाइलाई म नेपालले सहायता मागेमा भारतले सहायता दिनेछ भन्ने आशयको मित्रता र अभिव्यक्ति ठान्छु । यसबाट यो कदापी सम्झनु हुन्न कि भारतले एकतर्फी कार्य गर्न सक्छ ।’’ (अधिकारी, २०७१ : १७४)। अनी नेहरुले भन्नु परेको थियो – ‘‘नेपालका प्रधानमन्त्रीले मेरो वक्तव्यको ठीक अर्थ लगाउनु भएको छ ।’’ (अधिकारी, २०७१ : १७४)।

केही समयपछि चीनका प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईको नेपाल भ्रमण भयो । स्वदेश फर्किनुअघि २०१७ बैसाख १७ गते सिंहदरवारमा आयोजित संयुक्त पत्रकार सम्मेलनमा उनले भारतीय पत्रकारहरुका कडा प्रश्नको सामान गर्नु पर्‍यो । चिनियाँ प्रधानमन्त्रीलाई निकै कडा प्रश्न गर्नेमध्येका एक थिए – टण्डन थरका भारतीय पत्रकार । 

टण्डन : नेपाल चीन सीमा विवाद छ कसरी सुल्झाउनु हुन्छ ?’’ (कोइराला, २०७१ : ११८)

चाउ एनलाई : यो मित्र मित्रबीचको विवाद हो । त्यसैले यो विवाद नै हो भन्ने पनि हामीलाई लाग्दैन । हामी सीमाङकन गर्न चाहन्छौँ । तर, तपाईले भनेजस्तो विवाद छैन ।’’ (कोइराला, २०७१ : ११८)। 

टण्डन : तपाइँले नै केही सय वर्गमाइलमा विवाद छ भन्नु भएको थियो, केही पकेट क्षेत्रको प्रसंग पनि उठाउनु भएको थियो त ? 

चाउ एनलाई : विवादै भए पनि भारतले टाउको दुखाउनु पर्दैन । चीनको आफ्नै विशाल जमिन छ । हामीसँग केही सय माइल जमिन नभए पनि फरक पर्दैन । नेपाल चाहन्छ भने हामी त्यो जमिन दिन पनि सक्छौँ । (कोइराला, २०७१ : ११९। 

त्यही पत्रकार सम्मेलनमा चीनका प्रधानमन्त्रीले भनेका थिए – “हामीले आफ्नो नक्सा फिर्ता गरेर नेपालको नक्सा स्वीकार गरिसक्यौँ । सगरमाथा नेपालको हो । दक्षिणबाट आरोहण गर्नेलाई नेपालले र उत्तरबाट गर्नेलाई चीनले अनुमति दिनेछ । (देवकोटा, २०३६ : ४०९)। यसरी सगरमाथासम्बन्धी सिमा विवाद समाधान भयो । 

मुस्ताङ विवाद 

चीन भ्रमणबाट बीपी फर्किएको केही महिनापछिको कुरा हो २०१७ असार १५ गते मुस्ताङको नेपाल–चीन सीमानजिक नेपाली भूमिमा चिनियाँ सेनाले चलाएको गोलीबाट सुबेदार बमप्रसादको घटनास्थलमै मृत्यु भयो । सत्र जना नेपाली कर्मचारीसहित उनीहरुका साथमा रहेका घोडा र सामान पनि चिनियाँ सेनाले लिएर गयो ।

त्यस घटनाप्रति गम्भीर आपत्ति जनाउँदै बीपीले चिनीयाँ प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईलाई कडा पत्र लेखे । प्रधानमन्त्री तहमा भएको पत्राचारपछि अन्ततः तल्लो तहका सैनिक कर्मचारीको कमजोरीले घटना भएको स्वीकार्दै चीनले नेपालसँग माफीमात्र मागेन क्षतिपूर्ति बापत ५० हजार रूपैयाँसमेत पठायो । 

(यस लेखमा उद्धरणमा दिइएका सन्दर्भ सामग्री यी पुस्तकबाट लिइएका हुन् )

अधिकारी, सूर्यमणि, नेपालमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको इतिहास, २०७१, नयाँ दिल्ली : निराला प्रकाशन ।

आचार्य, जयराज, नेपालको परराष्ट्र नीति, बीपी र माओबीच बार्तालाप, महामानव बीपी स्मारिका २०७१, सोलुखुम्वु : बीपी चिन्तन प्रतिष्ठान ।

कोइराला, विश्ववेश्वरप्रसाद, मेरो जीवन असफल भएन, २०७१, काठमाडौं : डाइनामिक पब्लिकेशन प्रा.लि.।

कोइराला, विश्ववेश्वरप्रसाद, आत्मवृत्तान्त, २०६७, ललितपुर : जगदम्वा प्रकाशन प्रा.लि. ,

गौतम, डा. राजेश, २०६६, नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली कांग्रेस, भाग २ काठमाडौं : श्रीराम श्रेष्ठ र कृष्णमुरारि अधिकारी ।

देवकोटा, ग्रीष्मबहादुर, २०३६, नेपालको राजनीतिक दर्पण, दोस्रो भाग, काठमाडौं : अर्जुनबहादुर देवकोटा ।