उनले प्रथम श्रेणीमा एसएलसी पास गरिन् । उनको पढाइलाई उनका शिक्षक गोपाल आचार्यले निगरानी गरिरहेका रहेछन् । त्यसैले उनले एसएलसी पास भएको थाहा पाएपछि गोपाल आचार्यले उनलाई आईएससी पढ्न उत्प्रेरित गरे । यति बेलासम्म उनलाई साइन्स पढ्नेतर्फ ध्यान थिएन । उनी त जागिर खाएर आमालाई सहयोग गर्ने मनस्थितिमा थिइन् । त्यसैले गोरखापत्रका पानापाना पल्टाएर जागिर खोज्दै थिइन् । महिनाको ६४ रुपैयाँ तलब पाउने जागिर गरौँ कि भन्ने पनि उनलाई लागेको हो ।
तर, गोपाल सरले उनलाई त्रिचन्द्र कलेजमा गएर आईएससीमा भर्ना हुन सुझाए । त्यसैले उनी त्रिचन्द्र कलेज गइन् । त्यतिबेला भारतीय प्रोफेसरहरू थिए त्यहाँ । उनलाई प्रिन्सिपलले ‘तुम साइन्स पढ सकोगी’ भनेर सोधेछन् । उनले पनि ‘हाँ सकुंँगी,’ भनेर भनिछन् । त्यसपछि आईएससीमा उनको भर्ना भयो ।
उता साइन्स फ्याकेल्टीमै भर्ना हुन आएकी थिइन् सानुमैया वैद्य (दली) पनि । यी दुई बीच मित्रता भयो । सानुमैयाँले उनलाई ‘मेरी दिदीले पनि साइन्स पढेकीले दिदीको किताब र नोटहरूबाट सहयोग हुन्छ,’ भनेपछि यी दुवैको आईएससीको पढाइ तीव्र गतिमा अगाडि बढ्यो । कति दिन त उनी एकाबिहानै नरदेवी पुग्थिन्, सानुमैयाँ कहाँ । र, त्यहाँबाट दुवै कलेज जान्थे ।
वरिष्ठ स्त्री तथा प्रसूति रोग विशेषज्ञ, प्राध्यापक डाक्टर सरस्वती पाध्ये काठमाडौं मेडिकल कलेजको कार्यकक्षमा हामीसँग भेटपछि आफ्ना पुराना दिन सम्झिँदै थिइन् । उनले भनिन्, “आईएससीको पढाइ सजिलो थिएन । त्यो दुई वर्ष त मैले फलामको चिउरा चपाएभन्दा पनि कडा मिहिनेत गर्नु परेको थियो । आखिर जसरी पनि पढाइ राम्रो नम्बर ल्याएर सिध्याउनु नै थियो ।”
उनी आईएससी पनि पास भइन् । सानुमैया दली पनि पास भइन् । यसरी आईएससी सकेपछि उनी आयुर्वेद चिकित्सा पढ्न तर्फ आकर्षित भइन् । त्यसैले उनले आयुर्वेद पढ्नका लागि निवेदन दिइन् । तर, त्यहाँ उनलाई एडमिसन लिइएन । ‘तिम्रो नम्बर राम्रो छ । तिमीले डाक्टरी पढ्नु पर्छ । कविराज बन्नु हुँदैन’ भनेर उनलाई फर्काइयो ।
यो बताउँदै गर्दा प्राडा सरस्वती पाध्ये हाँसिन् । आफूलाई एमबीबीएस गरेर डाक्टर हुनुपर्छ भन्ने कुरा आफ्नो दिमागमा नै नभएको उनी बताउँदै थिइन् । अहिले सम्झँदा पनि आश्चर्य लाग्छ उनलाई । तर, आफ्नो भाग्यमा एमबीबीएस भएकाले घुमिफिरी त्यो आफ्नो भागमा आएको उनको भनाइ छ ।
त्यसपछि उनले कोलम्बो प्लान अन्तर्गत एमबीबीएसको सिटका लागि आवेदन दिइन् । त्यसको अन्तरवार्तामा सामिल भइन् । र, एमबीबीएसको सिट पनि पाइन् ।
डा. सरस्वती पाध्ये भन्छिन्, “अहिले फर्किएर हेर्दा लाग्छ, त्यतिबेला सोर्सफोर्स भएकाहरूलाई बम्बई, कलकत्ता, दिल्ली जस्ता ठूला सहरका मेडिकल कलेजतिर पठाइएको थियो । सोर्स नहुने हामी जस्तालाई सानासाना सहरतिर पठाइयो । मलाई र रमा वैद्यलाई दरभंगा मेडिकल कलेजमा एमबीबीएस पढ्न पठाइएको थियो । त्यसबेला मलाई भारु १ सय४० रुपैयाँ स्कलरसिप दिइन्थ्यो । जबकि अरू ठूला सहरमा जानेलाई भारु २ सय रुपैयाँ दिइन्थ्यो ।”
उसबेला छनोट गर्ने हाकिमले ‘तिम्रो आमा मात्रै हुनुहुँदो रहेछ । दरभंगा नजिक हुन्छ भनेरै तिमीलाई दरभंगा पठाएका हौँ,’ भनेका थिए । त्यसबेला आफूलाई सोर्स फोर्सका बारेमा थाहा नभएको उनी बताउँछिन् ।
०००
डा. सरस्वती पाध्येको बाल्यकाल काठमाडौंको देवपत्तन (देउपाटन) मा बित्यो । उनको बाल्यकाल त्यसबेलाका अन्य केटाकेटीहरूजस्तै सामान्य रहेको बताउँछिन् । उनको बिहानको समय घरमै साधारण पठनपाठनमा बित्थ्यो । साँझ साथीसंगीसँग खेल्नमा बित्थ्यो । पशुपति क्षेत्रमा बसोबास भएकाले पशुपतिको दर्शन नियमित जान्थिन् उनी । कैलास डाँडामा गएर सुरेली खेलेको अहिले पनि उनलाई सम्झना छ ।
वर्षाको मौसममा हिलोमाटोको आहाल हुन्थ्यो त्यस क्षेत्रमा । त्यहाँ ट्वारट्वार गरिरहेका भ्यागुताहरू भेटिन्थे । उनी कहिले काँही भ्यागुतो समाउँथिन् । त्यसबेला न फोहोरको मतलब थियो । न त धुलोमाटोकै । पाकेको पनि खाइन्थ्यो । नपाकेको पनि खाइन्थ्यो । तर केही हुन्थेन ।
यद्यपि डा. सत्यालले भनेको उनलाई आज सम्झना हुन्छ । उनी भन्थे रे, ‘नोट समाए पछि हात धुनुपर्छ’ । अहिले ठीक त्यही समय आएको छ । अर्थात्, नोट समाए पनि हात धुनुपर्ने अवस्था सिर्जना भइसकेको छ ।
डाक्टर सरस्वती पाध्येको अनुहारमा मृदुमुस्कान फैलियो । उनले भनिन्, “त्यो बेला खै के उमेर थियो ! हिँड्न त जानेकै थिइनँ मैले । जहाँ जाँदा पनि दगुरेरै पुग्थेँ । घरबाट केही किन्न पठाउँदा पनि खुर्रर्रर्र दगुरेर बाहिर गयो र किनेर दगुर्दै ल्यायो ।”
डा. पाध्येका एक जना दाजु र तीन जना दिदी बहिनी थिए । दाजुलाई संस्कृत पढाउन एकजना गुरु घरमा आउँथे । त्यो बेला उनी पनि दाजुसँगै बसेर कौमुदी पढ्थिन् ।
त्यसबेला देउपाटनमा एउटा पाठशाला थियो । त्यो पाठशालामा उनले पनि पढिन् । त्यहाँ बाबुराम आचार्यका छोरा गोपाल आचार्यले पनि पढाउँथे । उनी अंग्रेजी पनि जान्दथे । त्यसैले कहिले काहीँ विद्यार्थीलाई अंग्रेजी पनि सिकाउँथे ।
गोपाल गुरुले अंग्रेजी सिकाउने तरिका गजब थियो । ‘ए माने एउटा, बीएटी ब्याट । ब्याट माने चमेरो । सीएटी क्याट । क्याट माने बिरालो...’.भन्दै घोकाउँदै पढाउँथे ।
अर्का गुरु थिए गोकर्णका । उनी पाठशाला आए पछि केहीबेर तमाखु खान्थे अनि विद्यार्थीलाई पढ्पढ् भन्दै आफू निदाउँथे । उनी संस्कृत पढाउँथे । सरस्वतीलाई अंग्रेजी मोहले त्यहीबेलादेखि तान्दै लग्यो । उनी गुरु निदाएको मौका छोपी गोपाल गुरुको कक्षा कोठामा पुग्थिन् । र, अंग्रेजीमा विशेष ध्यान दिन्थिन् ।
त्यसबखत ‘क्यालेन्डर रिडर’ नाम गरेको अंग्रेजीको किताब थियो । त्यसअघि उनले ठूलो वर्णमाला पढेर अंग्रेजी जानेनी थिइन् । ठूलो वर्णमालामा उनले ‘ए’ अ, ‘एए’ आ, ‘केए’ क भन्ने पढेकी थिइन् ।
उनको अग्रेजी भाषाप्रतिको रुची देखेर एकदिन गुरु उनका पिताजी समक्ष गए । र भने, ‘यी नानीलाई अंग्रेजी भाषाको पढाईमा रुची छ । अंग्रेजी पढाउनु पर्यो’ भने । तर सरस्वतीका पिताजीले स्वधर्मे निधनम् श्रेयः परधर्मो भयावहः भन्दै ‘संस्कृत पढिरहेकै छ, अंग्रेजी पढ्न हुँदैन’ भनेर गुरुलाई पठाइदिएछन् ।
प्रारम्भमा उनले दाजुलाई पढाउन आउने गुरुबाट संस्कृत सिकेकी हुन् । दाजुको अचानक निधन भयो । पछि उनी पाठशाला गएर संस्कृत पढ्दै थिइन् । त्यही पाठशालाले उनमा अंग्रेजीप्रति मोह जगाएको थियो ।
उनलाई अंग्रेजीका बारेमा धेरै कुरा थाहा थिएन । न त म्याथकै बारेमा थाहा थियो । उनलाई त केही अंग्रेजीका अक्षरको ज्ञान थियो । बाँकी संस्कृत नै उनले जानेकी थिइन् ।
२००७ सालको क्रान्ति सफल भएर मुलुकमा प्रजातन्त्र आयो । प्रजातन्त्र आएपछि केटाकेटीहरूका लागि भनेर एउटा बाल संगठनको स्थापना गरियो । संगठनले बालबालिकाहरूका लागि विभिन्न कार्यक्रम गर्दथ्यो । त्यसैमा थियो केटाकेटीलाई ठूलो चौरमा पीटी खेलाइने काम । पीटी खेल्न सरस्वती पनि जान्थिन् ।
हठात्, २००८ सालको असोजमा एपेन्डिक्सका कारण उनको पिताजीको निधन भयो । उनको दिदीको पनि त्यसअघि निधन भइसकेको थियो ।
तिनताक बाल संगठनका केटीहरू स्कुलमा गएर भर्ना हुने लहर चल्यो । सरस्वतीलाई पनि एक जना साथीले ‘जाउँ हिँड् स्कुलमा भर्ना हुन’ भन्दै पद्मकन्या विद्या आश्रममा लिएर गइन् । ती साथीले उनलाई सात कक्षामा भर्ना गराउन लिएर गएकी थिइन् । तर, अंग्रेजी ट्रान्सलेसन नआएकाले सरस्वतीको भर्ना पाँच कक्षामा भयो ।
यहीँबाट उनको पढाइले गति लियो । पठनपाठन अगाडि बढ्यो । सोही वर्ष उनी कक्षामा प्रथम भइन् । भट्टराई थरका एक शिक्षक थिए स्कुलमा । उनी बिहान पशुपति जाँदा सरस्वतीलाई भेट्थे । रिजल्ट आइसके पछि एक पटक भेट्दा भट्टराई सरले भने, ‘नानी तिमी फस्र्ट भयौ । तिमी ६ मा होइन, ७ मा भर्ना हुनु’ । उनलाई ६ कक्षा फड्काइयो । ७ कक्षामा भर्ना गरियो ।
त्यसपछि उनी कक्षामा निरन्तर प्रथम हुँदै गइन् । पिताजी, दाजु र दिदीको निधन भइसकेकाले उनलाई एक्ली आमाले नै हुर्काएर पढाइन् । उनकी आमालाई पढ्न आउँथ्यो । उनी रामायण, महाभारत, गीता, उपनिसद् सबै पढ्थिन् । तर, उनलाई लेख्न भने आउँथेन ।
उनी भन्छिन्, “सायद उहाँलाई लेख्नै सिकाइएन । तर, बाल्यकालमा मैले आमाबाट पनि धेरै ज्ञान प्राप्त गरेँ ।”
उनले २०१३ सालमा एसएलसी पास गरिन् । त्यस वर्ष २४ जना विद्यार्थी फस्र्ट डिभिजनमा पास भएका थिए । जसमा दुई जना केटी मात्र पास भएका थिए, सरस्वती र सानुमैया वैद्य (डा. सानुमैया दली) ।
त्यसपछि सरस्वतीको बाटो त्रिचन्द्र कलेजतिर मोडियो ।
०००
सरस्वती एमबीबीएस पढ्न भनेर दरभंगा पुगिन् । एमबीबीएसको पढाइ सहज र सरल पक्कै थिएन । धेरै मिहिनेत गर्नु पथ्र्यो । त्यो पाँच वर्ष उनले अथाह मिहिनेत गरिन् । त्यस बेला आफूले गरेको मिहिनेत सम्झिँदा आज पनि उनलाई रोमाञ्चित बनाउँछ ।
सारा समय पढाइमा नै बित्थ्यो । एनाटोमी, फिजियोलोजी, बायोकेमेस्ट्रीलगायतका धेरै विषयमा ध्यान दिनुपर्ने हुन्थ्यो । अझै क्लिनिकल पढाइ सुरु भएपछि त अस्पतालबाहेक अरू केही कामलाई फुर्सद मिल्थेन ।
त्यसबेला दरभंगा मेडिकल कलेजमा पनि बेलायतबाट पढेर आएका प्रोफेसरहरूले पढाउँथे । त्यहाँका गोराहरूले राम्रो व्यवस्था गरिदिएकाले दरभंगाको पढाइ पनि राम्रो रहेको उनी बताउँछिन् ।
पढ्नमा सक्दो ध्यान दिएकाले उनले समयमै पढाइ सकिन् । त्यसबेला इन्टर्न गर्ने चलन थिएन । उनी हाउस सर्जनसीप गर्न थालिन् ।
दरभंगा मेडिकल कलेजमा एकजना प्रोफेसर तिवारी थिए । उनी ओटीमा छिर्दा उनलाई पछाडिबाट गाउन बाधिदिन्थे, सिस्टरहरूले । र उनी ओटीमा गएर सर्जरी गर्थे । त्यसबाट प्रभावित सरस्वतीलाई लाग्थ्यो, ‘म पनि गाइनोकोलोजी नै पढ्छु’ । त्यसैले पनि उनले त्यही विषयमा ध्यान दिइन् ।
०००
पढाइ सिध्याएर डा. सरस्वती पाध्ये काठमाडौं फर्किन् । काठमाडौं भित्रिएपछि उनको जागिरको पहिलो काम प्रसूति गृहबाट सुरु भयो । जागिर खाँदा सुरुमा उनको तलब ४ सय ५० रुपैयाँ थियो । प्रसूति गृहमा छ महिना काम गरिन् । छ महिना नबित्दै उनको सरुवा नेपालगन्ज अस्पतालमा भयो । उनी नेपालगन्ज गइन् । मेडिकल अफिसरकारूपमा नेपालगन्ज पुगेकी सरस्वती पाध्येले त्यहाँ तीन वर्ष बिताइन् । नेपालगन्जमा त्यसबेला ५० शय्याको अस्पताल थियो ।
उनी भन्छिन्, “नेपालगन्जमा जाडोमा धुलो र गर्मीमा हिलो छपक्कै हुन्थ्यो । गर्मीको त कुरै नगरे भयो, कति कति ! तर पनि बस्नै पर्नेथियो । हामीले बस्ने क्वाटर पनि सानो उँचाइका भएकाले गर्मी असाध्यै हुन्थ्यो । त्यस्तैमा पूरा अवधि बिताइयो ।”
त्यहाँ सिनियर मेडिकल अफिसर बस्ने घर अग्लो थियो । त्यहाँ गर्मी कम हुन्थ्यो । जुनियर मेडिकल अफिसर बस्ने घर सानो भएकाले अत्यधिक गर्मी हुन्थ्यो ।
तर, काममा भने उनलाई कुनै बाधा व्यवधानले रोकेन । उनले त्यहाँ हरेक किसिमका रोगको उपचार गरिन् ।
प्राडा सरस्वती पाध्ये भन्छिन्, “त्यसबेला नेपालगन्जमा कति बच्चालाई बँचाइयो पनि । कति बाँचेनन् । हामीले साधन–स्रोत नहुँदा नुहुँदै पनि काम बिरामीको हितमा काम गरेका थियौं ।”
निश्चित समय बितेपछि उनको सरुवा काठमाडौंमा भयो । त्यसबेला भरखरै मातृशिशु कल्याण केन्द्रको स्थापना भएको थियो । त्यसले समय समयमा हेल्थ क्याम्प गर्दथ्यो । ठाउँठाउँमा गर्भवती महिलाहरूको जाँच गर्न उनी गाडीमा औषधिसहित जान्थिन्, टिम लिएर । कहिले बालकोट, कहिले ठिमी, कहिले गोकर्ण । काठमाडौं वरपरका गाउँगाउँ पुगेर, त्यहाँको हेल्थपोस्टको संयोजनमा उनी गर्भवती महिलाहरूको उपचार गर्थिन् ।
सहरमा अस्पताल जाने चलन त थियो । तर, गाउँमा त्यो नभएकाले गाउँगाउँमा गएर गर्भवतीको उपचार गर्नुपरेको उनी बताउँछिन् ।
०००
मेडिकल अफिसरका रूपमा काम गर्दै जाँदा पाँच वर्ष बित्यो । उनले ‘एमआरसीओजी’ अर्थात् स्त्री तथा प्रसूति रोगमा विशेषज्ञताका लागि बेलायतबाट तालिम लिने मौका पाइन् ।
उनी बेलायत गइन् । बेलायतमा तालिम सजिलो थिएन । साताको छ दिन नरोकिएर काम गर्नुपथ्र्यो । काम थालेपछि घर फर्किन सकिन्थेन । बिदा एकदम सानो समयका लागि मात्रै मिल्ने उनी बताउँछिन् ।
उनले महिनाको ६५ पाउन्ड स्कलरसिप बापतको रकम पाउँथिन् । तर, ब्रिटिस काउन्सिलले जहिले पनि ‘जब’ खोज ‘जब’ खोज भनिरहन्थ्यो । ‘जब’ पाए तिनले स्कलरसिप बापतको पैसा दिनु पर्दैनथ्यो । उनी पनि जागिर खोज्न नगएकी होइनन् । इन्टरभ्यु लिइन्थ्यो तर जागिर पाइन्थेन ।
प्राडा पाध्ये भन्छिन्, “एक पटक मैले काम पाएँ । त्यो ‘जब’ मा मैले मासिक १ सय ४० पाउन्ड पाउने भएँ । त्यसबेला मलाई १ सय ४० ले नछोड्ने भयो भन्ने पनि लाग्यो ।”
तालिम भनेको अस्पतालमा काम गर्नु नै हुन्थ्यो । काम गर्दागर्दै कहिले काहीँ त अस्पतालमै पनि सुत्नु पर्दथ्यो । त्यहाँका नर्सहरूले पनि धेरै कुरा सिकाएको उनी अझै सम्झिन्छिन् । उनका अनुसार पहिले एकैचोटी एमआरसीओजीको जाँच हुन्थ्यो । तर, उनी गएकै वर्षदेखि पार्ट वन र पार्ट टु गरेर जाँच छुट्याइयो ।
तर, पढ्ने ल त नै थियो उनलाई । पढ्नलाई डराउँथिनन् । त्यसैले सिक्नलाई उनलाई केहीले बाधा पारेन । हरेकसँग उनले सिक्दै गइन् । र जाँच पास गर्दै गइन् । अन्ततः उनले बेलायतबाट ‘एमआरसीओजी’ पास गरिन् ।
उनी ‘एमआरसीओजी’ पास भएकी मात्रै थिइन्, काठमाडौंबाट स्वास्थ्यको डाईरेक्टरको चिठी गयो, ‘तपाईंको पढाइ सकिएको बुझिएकाले तुरुन्तै फर्किनु होला’ । चिठी डाइरेक्टर भरतराज वैद्यले पठाएका थिए ।
उनी काठमाडौं फर्किन् । उनी काठमाडौं आउँदासम्म स्वास्थ्यमा अर्का डाइरेक्टर आइसकेका रहेछन् । उनी फर्किएपछि डा. पाध्येलाई कहाँ राख्ने भन्ने कुरो भएछ । त्यसैले मन्त्रालयले उनलाई विशेषज्ञ पदमा कामु मुकरर गरेर पत्र दिँदै जनकपुर पोस्टिङ ग¥यो । तर, भोलिपल्टै उनलाई हेल्थ क्याम्पका लागि नेपालगन्ज पठाइयो ।
प्राडा पाध्ये भन्छिन्, “कतै विशेषज्ञ पनि कामु हुन्छ ? तर नेपालका त्यसबेलाका हाकिमले मलाई कामु विशेषज्ञको चिठी थमाउँदै जनकपुर खटाए ! र त्यसकै भोलिपल्ट नेपालगन्जको हेल्थ क्याम्पमा जानु भनेर चिठी दिए ।”
तीन साताको हेल्थ क्याम्पपछि काठमाडौं फर्किनासाथ उनलाई मन्त्रालयले ‘तपाईं जनकपुर किन नगएको’ भनेर स्पष्टीकरण सोध्यो । उनी छक्क परिन् । किनभने जनकपुर पोस्टिङ गर्ने तिनै हाकिमले हेल्थ क्याम्पमा नेपालगन्ज पठाएका थिए । फेरि स्पष्टीकरण पनि सोधिरहेका छन् !
त्यसपछि जनकपुर पोस्टिङ भए पनि उनी काजमा रहेर वीर अस्पतालमा काम गर्दैरहिन् ।
त्यसको केही समयपछि उनले ल्याप्रोस्कोपी तालिम पनि लिइन् । अनि त कहिले गाइनो क्याम्प त कहिले ल्याप्रोस्कोपी क्याम्प । यस्तै स्वास्थ्य शिविरहरू जाँदाजाँदै उनको समय बित्दै गयो । यसरी नै उनले नेपालका धेरै जिल्ला र विकट ठाउँहरू पुग्ने अवसर पाइन् ।
एक पटक ल्याप्रोस्कोपी क्याम्प लिएर डा. पाध्ये सुर्खेत पुगेकी थिइन् । त्यसैबेला राजपरिवारका सदस्यहरू पनि सुर्खेतमै थिए । त्यसबेला रानी रत्नले ल्याप्रोस्कोपी क्याम्पको उद्घाटन गरेको उनी सम्झना गर्छिन् ।
वीर अस्पतालमा भए पनि स्वास्थ्य शिविरको कुरा चल्यो कि सरस्वती पाध्ये नै जानु पर्दथ्यो । उनी भन्छिन्, “कपडाको ब्याग त जतिबेला पनि तयारी अवस्थामा राख्नु पर्दथ्यो मैले !”
प्रसंगबस् उनले बेलायतको कुरा गर्दै बेलायतका डाक्टर भन्दा हामी यताका डाक्टर धेरै जान्ने भएको बताइन् । उनी भन्छिन्, “नेपालका डाक्टरहरूले अनेक रंगका रोगीलाई जाँच्नु पर्ने हुन्थ्यो । जबकी बेलायतमा कतिपय रोग त हुन्थेन पनि । जस्तो, पाठेघर झर्ने रोग बेलायतमा देखिएन ।”
प्राडा सरस्वती पाध्येले एउटा महत्त्वपूर्ण कुरा उठाइन् । उनी भन्छिन्, “हामीले पढ्दा हामीलाई भनिन्थ्यो, तिम्रो दिमाग र हातका दुईवटा औँला चलाउ । त्यसरी नै तिमीहरूले बिरामीको उपचार गर । अर्थात् हामीले हाम्रो बे्रन नै चलाउनु पथ्र्यो उपचारमा । आज त्यो छैन । हामीलाई उसबेला भनिन्थ्यो, ‘तिम्रो किताब नै पेसेन्ट (बिरामी) हो है’ । दरभंगामा होस् वा बेलायत, हामीलाई त्यही सिकाइएको थियो । तर, आज पेसेन्ट र डाक्टरको बीचमा त्यो सम्बन्ध नै छैन ।”