“आमा खै बाबा ? भन्नुस् न भन्या, नत्र तपाईंसित पनि बोल्दिनँ के,” मुखाकृति रुन्चे पार्दै ठुस्कियो सरोज । 

“अरू सबैका हुने, मेरोचाहिँ... । जैले पनि भोलि भोलि भन्नुहुन्छ, त्यो पनि फेरि कहिल्यै आउँदैन,” आँखाभरि आँसु देखियो उसको । 

“भन्छु नि, बाबुलाई नभनेर कसलाई भन्नु त ? तर, ऐले हैन । पछि भनौँला । लौ राजा, अहिले निनि गर !,” म्वाइँ खाँदै थुमथुम्यायो विप्रले । तर, छोरोेले पत्याएन । असमट्ठियो, हात पन्छाएर ओछ्यानको पल्लो छेउ पुग्यो । 

सुत्ला कि अनुमान गर्दै ऊ झकायो । बिउँझिँदा त छोरोे रोइरहेको पो रहेछ । फकाउने सारा प्रयत्नहरू निरर्थक बने । अँहँ, मान्दै मानेन ।

अझ पछिल्लो प्रयत्नपछि त डाँको छाडेरै चिच्याउन लाग्यो । सलाई को¥यो । बिँडी सल्काउँदै घडी हे¥यो, रातको दुई बजेको रहेछ । सुइँसुइँ तान्यो । रुवाइको मात्रा बढिरहेको थियो । उसलाई पनि धुवाँसँगै खुसुक्क उड्न मन लाग्यो । 

६ वर्षको भयो छोरोे । आमाचाहिँले छोडेको पनि साढे चार वर्ष बिते । हरेक प्रश्नमा भोलि भोलि भन्दै टारिरहेछ । कहिले के त कहिले के दिँदै चित्त बुझाउँछ । मान्छ पनि । यदाकदा घुमाउन लैजान्छ । मन पराएका खैलौना किनिदिन्छ । छोरोे दंग पर्छ । मेरो बाबा कति जाति भन्दै गम्लङ्ङ अँगालो हाल्छ ।

खेल्ने कुरा ओल्लोपल्लो घरतिर देखाउन दौडन्छ । साइकल आफैँ गुडाएर हिँड्छ । यी परिदृश्यमा आफू छताछुल्ल पोखिन्छ । रमाउँछ । आनन्द उर्लन्छ मनमा । उत्साहभित्र रङमङिन्छ भावना । छरिन्छ । उठाउँछ । फेरि पोखिन्छ । प्रयत्नहरू, अँहँ थाक्दैनन् ।

अनुपा ! उसकी जीवनसँगिनी । सुरुसुरुमा दाम्पत्य सुखमय नै भए पनि केही वर्षपछि खटपटी आरम्भ भयो । उसको हरसहनशीलतालाई कमजोरी ठान्न थालिन् । तथापि, ती सब बिर्सिएर ऊ सुखद दाम्पत्यको कल्पनामा डुब्यो । हरायो । तर, अनुपाले प्रत्येक सुझाव, सल्लाह र परामर्श हाँसेर उडाउने क्रम चलाइन् ।

अझै उसको विरोधमा त्यतिखेर उत्रिइन्, जति बेला स्थानीय गैरसरकारी संस्थामा काम पाइन् । पत्नीको जागिरे जीवनबाट सुखद भविष्यको कल्पना गर्ने उसको अठोटमा तुषारापात भयो । ठिकै छ, बुद्धि एक दिन कसो नफिर्ला ! यस्तो सोचमा डुब्यो र यावत् गल्तीहरूलाई पचाउँदै गयो ।

जानीजानी गरिएका कमजोरीलाई पनि अन्जानमा भएको ठान्यो । फुर्सदमा सम्झाउने कसरत पनि अनगिन्ती भए । सधैँ संयमित रहन र धैर्य धारण गर्न आग्रह गरिरह्यो । अनुपाले सुनेको नसुन्यै गर्दै गइन् ।

सरोज एक वर्ष पुग्यो । प्रतिविम्ब ठान्दै भ्याएसम्म देखभाल र स्याहारसुसारमा जुट्यो । गैरसरकारी संस्थाको काम – बढी खट्नुपर्छ, काममा सकेसम्मको भरथेग गरिदिनु जाती– मान्यता थियोे ऊसँग । छोरोको रेखदेखदेखि घरका सारा कामकाजसम्म सघाउन थाल्यो । सोच्थ्यो– मबाहेक अरू को नै छ र उनको ?

माइती पक्षको इच्छाविरुद्व विवाह बन्धनमा बाँधिएकी उनीहरूको नजरमा अनुपा काँडो थिइन् । आजीवन नफर्के हुन्छ– रिस भरिएको सन्देश सुनिन्थ्यो उताबाट । त्यसो त आमाबाको चित्त दुखाएर मसँग विवाह नगर भन्ने उसका थुप्रै सुझाउ र सल्लाह लत्याएकी थिइन् उनले ।

सामाजिक रूपमा उसको स्तर पुड्को रहेकाले त्यो आग्रह थियो । तर, ऊसँग विवाह नभए आत्मदाह गर्नेसम्मको चेतावनीपूर्ण आग्रहपछि ऊ गलेको थियो ।

जब घर फर्कने समय पाँचबाट छ, सात हुँदै आठसम्म पुग्यो, तब तिमी कर्मचारी मात्र हैनौ, कसैकी पत्नी, आमा र गृहिणी समेत हौ भन्ने चेतवानी दियो । सुझाव पहिलो, दोस्रो, तेस्रो, चौथो र पाँचौँसम्म पुग्यो । तर, कुनै परिवर्तन महसुस गर्न सकेन ।

आजित भई एक दिन छोरोलाई पनि ‘साथैमा लानू’ भन्नेसम्मको उर्र्दी दियो । त्यसपछि चार दिनसम्म घरै आइनन् । छोरोेलाई औँला चुसाउँदै रात कटायो उसले ।

जब छोरोे आमाको उपस्थिति खोज्थ्यो, तब ऊ अप्ठेरोमा पर्थ्यो । उसका प्रत्येक आग्रह, अनुरोध एवं अनुनय–विनयलाई कुल्चिनु उनका निम्ति सामान्य कुरा बन्दै गएका थिए । तथापि, ऊ बनिसकेको घर क्षणिक आवेशमा भत्काउन हुन्न भन्ने सोच राख्थ्यो । तर, अनुपा यसकिसिमका आग्रह, बिन्ती र अनुरोधलाई कुनै महत्त्व दिँदैन थिइन् ।

नारीवादी संस्थाको ग्रामीण कार्यकर्ता पदमा नियुक्त भएपछि उनको चुरीफुरी जुरुक्कै उचालिएको थियो । घर व्यवहारका कुरामा त्यही उदाहरण दिन्थिन् । हुँदाहुँदा ऊ शोषक, सामन्त र चुसाहासम्म हुन पुगेको थियो ।

‘शोषणले चरम चुली नाघेपछि छताछुल्ल पोखिन्छ । धैर्यताको बाँध टालटुल गर्न सकिन्न,’ घोचपेच गर्दै उनी भन्थिन् । 

‘तिमीहरूका दिन गए,’ उनको तर्क हुन्थ्यो । ‘नारी उठे पुरुषको अस्तित्व नामेट हुनेछ, तर अहिल्यै त्यसो गर्न चाहन्नौँ,’ बेलाबेलामा उनी कटाक्ष गर्थिन् । चुपचाप लाग्नु नै कल्याण ठान्थ्यो ऊ । 

‘मसँग क्रोध, विरोध र आक्रोशमा छ्यौ, तर सरोजबारे पनि त केही सोच’ भन्ने उसको आग्रहलाई तिरस्कारपूर्ण नजरले हेर्दै भन्थिन्, ‘विप्र, आखिर त्यो पनि त पुरुषै हो ! सानो छ, त्यति फरक हो । त्यसले पनि एक दिन नारीको अस्तित्वमाथि धावा बोल्नेछ । तिमीभन्दा कुनै हालतमा कम हुने छैन । संसारका जुनसुकै कुनाको भए पनि पुरुष पुरुषै हो । उसको रोमरोममा नारीप्रति घृणा, विद्वेष र तिरस्कार हुन्छ । यसर्थ तिमी र सरोजमा कुनै भिन्नता देखिरहेकी छैन मैले ।’

‘कठोर र निर्दयी नबन अनुपा ! भावावेशमा नदगुर । जीवन सोचेजस्तो सरल, सहज र सस्तो छैन । विद्वेषले सीमारेखा कोर्छ । नारीपुरुष दुवै अलग बाटाका सहयात्री हुन् । सोच्दै नसोचे हुन्छ त्यो । एक दिन नबुझी धरै छैन । म अनुरोध गर्छु– यो धर्सोलाई छाड्नु हितकारी हुनेछ । एकको अनुपस्थितिले मात्र अर्कोको जीवन सार्थक बन्न सक्दैन । सत्यको निम्ति सत्यकै विरोध नगर । त्यो विद्वेष फाल्नु नै सुखद हुनेछ ।’ उसको यस्तो प्रत्येक आग्रह हाँसेर उडाउँथिन् उनी ।

‘सरोजविरुद्ध जुन कुभाव पोख्यौ, त्यसले आमालाई कलंकित देखाउँछ । के गरेको छ त्यसले, एकफेर सोच त ! पुरुषप्रति विद्वेष छ भन्दैमा आफ्नै कोखको अठारमहिने शिशुको विपक्षमा जान सुहाउँदैन । आमाले अबोध सन्तानका विरुद्ध यत्रो हुँकार गर्न सक्छे ? तिमीभित्रको मातृत्व खरानी भइसक्यो ? यो विकासको द्योतक होइन, विनाशको चिन्तन हो । अनुपा आऊ ! आफ्नो भुलमा प्रायश्चित गर र फेरि सुखद दाम्पत्यका निम्ति सुन्दर गोरेटो निर्माण गरौँ । समय घर्किसकेको छैन, घिडघिडै भए पनि बाँकी छ । आमा सिर्जनाको मूल हो अनुपा, मूल ! धरती हो । फूलका विरुद्ध धरती नै लाग्छे, म कसरी कल्पना गरूँ ?’ यस्ता अनेकौँ आग्रह गरेको थियो उसले ।

छोरोेलाई दूध चुसाउन अस्वीकार गर्दै उनले भनेकी थिइन्, ‘अब म आमा र पत्नीको साङ्लोबाट मुक्त छु ।’

अनौठो लाग्यो उसलाई । परिवर्तन ! छोरोे उसको काखमा घोप्टेर औँलो चुसिरहेको थियो । घरीघरी आमातिर जाने प्रयत्न गर्थ्यो । उनी बारम्बार पन्छिन्थिन् ।

आँगनमा घरबेटी दिदी, स्कुलका शिक्षकशिक्षिका साथीहरू र उनकै दौँतरीहरूको जमघट थियो । सम्झाउने अनेकौँ प्रयत्नहरू लत्याइरहेकी थिइन् । पिँढीको एक छेउबाट ऊ आक्कलझुक्कल उनको अनुहार हेर्थ्यो । तर, उनीभित्र निर्दयी भावभन्दा बढी केही थिएन ।

कम से कम एकपटक त लाम्टो चुसाइदेऊ भन्ने उसको आग्रहमा बखेडा उब्जाएकी थिइन् । आफूतिर आउन लागेको छोरोलाई भुइँमा लडाएर अर्कोतिर हिँडेपछि उसको रिसको पारो चढेको थियो । रिसमा दुई मुक्का दिएको थियो ।

त्यसपछि जमघट बढ्दै गयो । निर्दयी बन्दै छोरोे र उसको विपक्षमा केके हो केके फलाकेकी थिइन् उनले । ऊ चुपचाप एक छेउबाट सुन्दै थियो ।

त्यसो त उपस्थित महिलाहरूले त्यति निर्दयी नबन्न अनेक आग्रह गरेका थिए । तर, जिद्दीबाट टसको मस भएकी थिइनन् । सबै आश्चर्यचकित थिए । आफूले जन्माएको सन्तानप्रति त्यति निर्दयी कसरी बन्न सक्छे एउटी आमा ? सबैका आँखामा आश्चर्य थियो ।

‘पारपाचुके गर्छु म,’ प्रस्ताव राखेकी थिइन् । घरबेटी दिदीले समेत सहमति जनाइन्, तर ऊ असहमत भयो । मलाई छाड्न र आफूखुसी गर्न दिन तयार छु, तर उनैको निम्ति दस्तखत गर्दिनँ– प्रस्ट पारेको थियो ।

उपस्थित महिलाहरूले ऊतिर कृतज्ञतापूर्ण आँखा लगाउँदै उनलाई सम्झाउने भगीरथ प्रयास गरेका थिए । तथापि, त्यसै दिन आफ्ना सामग्रीसहित कोठा छाडेर हिँडेकी थिइन् ।

त्यति बेलैदेखि अनुपासँगको भेटघाट बन्द छ । सरोज ६ वर्षको भयो । विद्यालयमा नामांकन समेत गरिसकेको छ । कुरा बुझ्छ । भनेको मान्छ । सिक्ने कुरामा सचेत र सजग छ । बानीव्यहोरा र चालचलनदेखि शिक्षक साथीहरू अत्यन्तै प्रभावित छन् ।

जन्म दिने आमाले छाडेको पनि साढे चार वर्ष भइसकेको छ । यसबीचमा एकपटक पनि आइनन् । आमाको हृदय यति कठोर होला ? वा मातृहृदय सन्तानप्रति त्यस्तो निर्दयी बन्न सक्ला ? यदाकदा प्रश्नले छाती छपक्क पुरिन्थ्यो उसको ।

द्वेष ऊसँग थियो । पुरुषविरुद्ध लड्ने दृढता गरेकी थिइन् र उसले पनि त्यो चिन्तनलाई स्वीकारेको थियो । तर, सरोजको के बिराम ? कम से कम भेटघाट त गर्नुपर्थ्यो । कस्तो संसार निमार्णमा डटेकी होलिन् ? सफलता हात पर्ला त ? प्रश्नले उसको छाती घरीघरी घोच्छ । 

के त, जीवनको अर्थ तिनीहरूलाई मात्र थाहा छ ? पति र छोरोेका विरुद्ध विद्धेषको खाडल खन्न उद्यत उनको सुखद संसार कस्तो होला ?

नारी उन्नतिका निम्ति नरको विनाश अनिवार्य छ ? अर्थात्, पुरुषको विपक्षमा प्रलाप नओकली नारीले प्रगतिको शिखरतिर पाइला बढाउन सक्दैनन् ? इतिहासले देखाएको छ, एकको विरुद्ध खनेको खाडलबाट अर्को पनि जोगिएको छैन । यो सत्य अगाडि देखिँदा देखिँदै किन अनुपा अन्धकारको पूजामा तल्लीन छिन् ? 

“बाबा, भन्नुस् न, आज नभने म सुत्दै सुत्दिनँ के ! भोलिदेखि तपाईंसँग बोल्दा पनि बोल्दिनँ र घरमा पनि आउँदिनँ,” सरोजले मुख भुक्क फुलाएर माग राख्यो । शब्दहरू कर्णगोचर भए ।

अझै बेलाबेलामा सुँकसुँँक गर्दै छ । “उठ्नुस् न भन्या बाबा, कति सुति’राको,” पुनः घचघच्यायो ।

घडीले बिहानको चार बजाएको छ । गृहस्थहरू बिहानी कार्यक्रममा जुट्ने तरखरमा होलान्– सोच्छ । छोरोेको घुँक्काले मनको पीडा अझै टाक्सिरहेको छ भन्ने प्रमाण दिइरहेछ ।

“बाबु, अझै निदाएको छैनौ ?,” मुहार सुमसुम्याउँदै काखमा राख्न खोज्छ, तर ऊ मान्दैन । झन् पर सर्छ । बत्तीको उज्यालोमा विप्र छोरोको अनुहार हेर्छ । रुँदारुँदा थाकेका छन् आँखा ।

भररात पोखिएका छौँ र आवश्यक परे अझै सक्छौँ भनिरहेझैँ लाग्छ । बलैलै काखमा तानेर राख्छ । दौराका तुनाहरू फुकेका छन् । अस्वाभाविक पारामा श्वासप्रश्वास बढेको भान हुन्छ । काखमा राखेर शरीर सुमसुम्याउँदै भन्छ, “बाबु, के भयो तिमीलाई ? भन त बाबालाई ।”

छोरोे झन् डाँको छोड्छ । उसका प्रयत्नहरू व्यर्थ बन्छन् । तथापि, प्रयास जारी राख्छ । अन्त्यमा मुख खोल्छ, “किन नभनेको त ! भोलिदेखि तपाईंसँग पनि बोल्दिनँ,” ठुस्कन्छ ।

जिउ रनक्क तातेको छ । ज्वरो नाप्छ । ओहो, एक सय तीन डिग्री पो रहेछ ! अत्यास लाग्छ । सिटामोल ख्वाइदिऊँ कि ? सोच्छ । तर, एक महिनाअघि डाक्टरले भनेको सम्झना आउँछ, ‘विप्रजी, जथाभावी औषधि नख्वाउनु होला । स्नेहको कुण्ठामा खुम्चिएको छ उसको स्वभाव । सक्नुहुन्छ भने चित्त दुख्ने कुनै पनि काम नगर्नु÷नगराउनु बेस ।’

कस्तो कस्तो लाग्छ । ढपक्क ढाक्छ अँगालोले । घुँक्क अझै बन्द भइसकेको छैन । “पानी... । नाईं, भन्नुस् न भन्या, बोल्दिनँ के,” बर्बराउँछ ऊ ।

“पानी ल्याऊँ ?,” छोरोेलाई सोध्छ, तर छोरोे बोल्दैन । काखैमा लुपुक्क निदाउँछ । ओछ्यानमा सुताउन खोज्छ, मान्दैन । “नाइँ बाबा, म पनि तपाईंसँगै जान्छु ।” उठ्न खोज्छ ।

ज्वरो हनहनी आइरहेको छ । अनुहार एक तमासको छ । नकाटी राखेको कपाल अस्तव्यस्त छ । “मलाई छाडेर नजानुस् है बाबा,” पुनः गम्लङ्ङ अँगालो हाल्छ र रुन थाल्छ ।

अनुपाले घर छाडेपछि उसको सरुवा भयो । उसैले पहल गरेको थिएन । घर र नाता कुटुम्बहरूबाट पुनः बिहे गर्ने थुप्रै सल्लाह र सुझाव थिए, तर मन मानेन । ज–जसका प्रस्ताव आउँथे, त्यहाँ ऊ केवल अनुपाको मात्र अनुहार देख्थ्यो ।

जिद्दी, हठ र एकोहोरोपनाले अँगाल्थ्यो । सबै प्रस्ताव अस्वीकार गर्दै गयो । यहाँसम्म कि एकपटक त अनुपाकी आमाले नै सरोजका निम्ति भए पनि विवाह गर्न आग्रह गरेकी थिइन् ।

ऊ तीस वर्षको छ । आपसी सम्बन्धमा तिक्तता आई अलग बस्न लागेको साढे चार वर्ष भयो । तर, विवाहबारे सोच बनाएको छैन । सँगै कार्यरत शिक्षिका साथीहरूले समेत प्रस्ताव राखेका थिए र छन् पनि । प्रत्युत्तर दिएको छैन ।

अनुराधाले त सरोजलाई नै छोरोे सम्झने तथा आफ्नो तर्फबाट कुनै सन्तानको अपेक्षा नराख्ने सर्तसहितको प्रस्ताव पठाएकी थिइन् । 

केही अघि सुन्यो– अनुपाले काम गरेको संस्थाले नारीको पक्षमा अदालतमा मुद्दा दायर ग¥यो । अर्को दिन फेरि सुन्नमा आयो– अन्य एक दर्जन मुद्दाहरू पुनः दर्ता गरिए । मनहरू पक्ष र विपक्षमा विभक्त बने ।

पत्रपत्रिकाले आ–आफ्नो दृष्टान्त दिए । स्थानीय बुद्धिजीवीहरूको सोच पनि बाँडियो । सहकर्मी शिक्षकहरू दुई खेमामा लागे । कोही यो त कोही त्यो पक्षमा ।

विद्यार्थीहरूको मत त पहिल्यै विभाजित थियो । यहाँसम्म कि नारीहरूको पक्षमा हालिएको त्यस मुद्दामा स्वयं नारीहरू पनि विभाजित बने ।

जित कसको होला र त्यसपछिको स्थिति कसरी अगाडि बढ्ला ? उत्सुकताको विषय भयो । चोक, चौतारी, गल्छी, गौँडा र जमघटहरूमा त्यसैले प्राथमिकता पाइरह्यो ।

रमा मिसले एकदिन सुनाउनुभयो– अनुपा काठमाडौंमा भेटिएकी थिइन् । सरोजको सम्झना समेत गरिनन् र विगत जीवनबारे पछुतो गर्दै थिइन् । उहाँलाई पनि आफूजस्तै विद्रोह गर्न उक्साइन् रे ! परिवर्तनको निम्ति नारी स्वयं उठ्नुपर्छ नत्र शताब्दीयौँसम्म दबिएरै बस्नुपर्छ रे !

उसलाई उदेक लागिरह्यो । अनुपाहरू केको पक्षमा आन्दोलनरत छन् ? सबै पुरुषलाई एकै कोटीमा राखेर हेर्न सकिन्न र त्यस्तो स्थिति नारीमा पनि लागु हुन्छ । राम्रो नराम्रो दुवैतिर छन् ।

यसकारण श्रेणी छुट्ट्याएर अगाडि बढ्नु नै हितकर हुन्छ मनुष्य उत्थानका निम्ति, तर अँहँ ध्यान त्यता आकृष्ट हुन सकिरहेको छैन । यही त छ बुझ्नै नसकिने पक्ष । 

“बाबा !,” छोरोले तन्द्रा भंग गरायो । अनुहार एकदम रातो न रातो देख्यो । ज्वरो एक अंश पनि घटेको छैन । एक मनले सोच्यो– अहिल्यै बताऊँ । अर्को मनले भन्यो– नराम्रो असर पर्छ कि ! हुनसक्छ, त्यसले भावी जीवनको मोड बदलियोस् । त्यसैले त अर्को विवाह नगर्ने निर्णय गरेको हो उसले ।

जे जस्तो कसम खाए पनि कालान्तरमा खर्लप्पै भुल्नेहरूबाट पूर्ण परिचित छ ऊ । अनुपा ज्वलन्त उदाहरण हुन्, जो आफू कसैकी पत्नी र आमा बन्नुलाई विगतको ठूलो भुल बताउने गर्छिन् ।

विवाह नगर्ने उसको प्रस्तावलाई नालायक, पानीमरुवा, लाछी र जीवनको मूल्य ठम्याउन नसक्ने व्यक्ति मान्ने उनी आज आफैँदेखि भागिरहेकी छिन् र भेट्टाउने उसका पाइलाहरू थाकिरहेछन् । अर्थ पहिल्याउने प्रयत्नमा आस्थाका डोबहरू मेटिइरहेछन् सदा सर्वदा ।

ऊ केवल भावको सागरमा थियो । कल्पनाको तलाउबाट करुण पुकार स्वीकार्दै बढेको । यति जिद्दीको पछि नलाग्न दाइले गरेको अपिललाई ध्यारधुर च्यातेको थियो । सम्भवतः आज त्यही भोगिरहेको छ ।

विश्वास बग्न हुँदैन भन्ने मान्यताविपरीत आफैँ खाडलमा खसिएको छ । उभिएको धरातल छियाछिया बनाउँदै अनुपा गन्तव्यको खोजीमा छिन् । आत्मविश्वासको निम्ति नै भए पनि धुरीको खर रछ्यानमा फाल्दै कुबाटो रोजिरहेछिन् ।

छापाहरूले लेखे– नारी विजयी भए । गन्तव्य फेला पारे । उसलाई पनि खुसी लाग्यो । विद्यार्थी अवस्थादेखि नै नारीप्रति अति संवेदनशील रहँदै आएको व्यक्ति ऊ । मातृत्व ग्रन्थीबाट प्रभावित उसको मस्तिष्क तिनीहरूप्रति हुने हिंसा, क्रूरता र अन्याय, अत्याचारबाट अत्यन्त पीडित हुने गर्छ । संवेदनशील हुन्छ । सहानुभूति रहन्छ ।

‘यो त आइमाईको पक्षपाती छ, सबै बताउन हुँदैन,’ काका र दाइहरू भन्ने गर्थे । त्यसैकारण अनुपाले पारपाचुके माग्दा समेत छुटकारा दियो, तर सहमत भएन ।

परिवर्तन हुने भयो । उनीहरू अघि लागून् । परम्परादेखि थिचिएकाहरूको हातमा अधिकार आएपछि चिन्तन, सोच अवश्य बदलिन्छन् होला । समानताको व्यवहार हुनेछ– सोच्यो । एक्लै ताली बजायो ।

अनुपाले जे जस्तो ठाने पनि म नारीपुरुष दुवैबिनाको सुखी र समृद्ध समाजको परिकल्पना गर्न सक्दिनँ– सोच्यो । अहिलेसम्म कहिल्यै एकांगी समाजको चित्र मस्तिष्कभित्र उभिएको छैन । ताली फेरि बजायो ।

सोच्यो– अनुपा निकै खुसी होलिन् । तिनीहरूको व्रत पूरा भयो । आराध्यदेवले वरदान दिए । फेरि, अर्को मनले ठान्यो– हैन, मुद्दा जित्नेबित्तिकै बराबर होलान् त ? अनि, सम्पूर्ण पुरुषहरू शिक्षित र अधिकार तथा कर्तव्यप्रति सचेत छन् ?

छैनन् । त्यसो भए आन्दोलनको सार्थकता के ? मथिंगल सोचसागरमा चुर्लुम्म डुब्यो, उत्तरको खोज ग¥यो, तर पाउन सकेन । हाँस्न खोज्यो, रुन पनि खोज्यो । अनि...

“बाबा, सुत्नुस् न तपाईं पनि,” छोरोले कमिजको फेर समातेर तान्यो । ज्वरो अझै थियो । दिउँसो डाक्टरले दिएको औषधिले पनि खासै काम गरेझैँ लागेन । बाह्र घण्टापछि मात्र औषधिले काम गरे÷नगरेको थाहा हुन्छ, नआत्तिनुहोला– सम्झन्छ डाक्टरको बोली । खुइय्य गर्दै छोरोको अनुहारतिर हेर्छ ।

एकपटक  पुनः तरंगित बनायो मन । घरपरिवार, इष्टमित्र, पत्नी, छोरोे र ऊ । जागिर, श्रीमतीको संकल्प र अठोट, पारिवारिक विद्वेष । पारपाचुकेसम्म पुगेर रोकिएको पतिपत्नीको नाता ।

साढे चार वर्षदेखि एकांगी रूपमा बितिरहेको जीवन । नारी अधिकार, स्वतन्त्रता, मूल्य–मान्यता र विश्वासका कुरा । छोरोको निम्ति बिहे नगर्ने उसको सोच र त्यसलाई केवल बहुलट्ठीपन मान्ने आफन्तजन । वर्तमानलाई मात्र हेर्ने मानवीय दृष्टिकोण । अनुपाको सोच तथा अझसम्म कायम रहेको जिद्दी !

औषधिले प्रभाव देखाउन लाग्यो । टाइफाइड भएको रहेछ । तंग्रिन निकै दिन लाग्यो । डाक्टरकै सुझावानुसार उसले ती प्रश्नहरूका उत्तर दिनुपर्ने भयो । ‘तपाईंले छोरोको चित्त नबुझाए बेथा फेरि उल्टिने सम्भावना छ ।’

उसले डाक्टरतिर अन्यमनस्क आँखाले हे¥यो । आत्तिनु पर्दैन– डाक्टरले भने–निको भएपछि भन्दा हुन्छ । यदि, अब पनि टार्ने मात्र काम गरिरहनुभयो भने अपेक्षा नगरेको कुरा पनि हुनसक्छ । ऊ झसंग भयो ।

सत्य जस्ताको तस्तै बताउँदा अप्ठेरो पर्ने त होइन ? आशंकाले ग्रस्त मन द्विविधामा अल्झिरह्यो । तर, आभास हुन दिएन । छोरोे क्रमशः स्वस्थ हुँदै गयोे । ऊ हरेक क्रियाकलापमा सहयोगी बनिरह्यो । खुसीका साथ औषधि खान र खेल्नमा आफूलाई लगाउन थाल्यो ।

उसलाई खुसी लाग्यो । सन्तानको खुसीमा स्वयंलाई समर्पण गर्ने अठोट सँगाल्ने बाबुछोरोेको उत्साहमा नरमाउने कुरै भएन । मन हर्षविभोर बनिरह्यो । खुसीको सागरमा चुर्लुम्म डुब्न खोज्यो ।

छोरोे पूर्ण स्वस्थ बनेपछि जिज्ञासा पूरा गर्छु भन्ने प्रतिज्ञा डाक्टरको अगाडि गरेको उसले सरोजलाई पनि आश्वस्त बनाएको छ । त्यो दिन पनि आयो । यथार्थ छोरोले ध्यानपूवर्क सुन्यो ।

त्यतिखेर सम्पूर्ण मस्तिष्क उहीमाथि खिचिरहेको थियो । जब उसको आखाँबाट आँसु झर्थे, तब ऊ निन्याउरो मुख बनाएर पुछिदिन्थ्यो । उसले ती कुराहरू भनिसक्दा सरोज र डाक्टर उसलाई टुलुटुलु हेरिरहेका थिए ।

“अब कहिल्यै सोद्धिनँ है बाबा,” छोरोले प्रस्ताव राख्यो । ऊ बोल्न सकेन, केवल मुखतिर हेरिरह्यो । आँखा भरियो र मनमा गाँठो प¥यो । बोल्ने प्रयासमा असफल भयो ।

कलिला हातले उसको मुहार सुमसुम्याउँदै फेरि भन्यो, “बाबा, अबदेखि म आमाको बारेमा कुरा पनि गर्दिनँ । आए पनि बोल्दै बोल्दिनँ,” छोरोले मुख कस्तो कस्तो बनाएर भन्यो ।

हाँ नाँ क्यै गर्न सकेन उसले । अनुपा एक दिन बाटो पहिल्याउन यहीँ आउनेछिन् भन्ने सोचमा अझै विश्वस्त थियो । त्यसकारण उनीप्रति छोरोेमा छाप नपरोस् भन्ने चाहेको हो ।

अनि, घृणात्मक धारणा नराखोस् – यतातिर पनि सचेत र सचेष्ट थियो । तर, आज नचाहँदा नचाहँर्दै बताउन बाध्य भयो ।

...टक्क अडियो छोरोे । डाक्टर र ऊ दुवै छोरोको अघिको खुसी र अहिलेको निराशा छामिरहेका थिए ।

अचानक ढोका ढकढकियो । ऊ चुपचाप थियो । पुनः ढकढकियो ।

“को बाबा ?,” उसले प्रश्न राख्यो  । “होला कोही । तिमी बस न, म खोल्छु ।” ऊ उठ्न खोज्दै थियो । फेरि ढकढक ग¥यो । डाक्टरले छेस्किनी तानिदिए । ढोका घ¥याक्क उघ्रियो ।

“अनुपा !...,” छक्क प¥यो ऊ । त्यतिखेरै सरोज पनि ढोकामा आइपुग्यो । उनी बोलिनन् । केवल उसलाई एक टकले हेरिरहिन् मात्र ।

“आऊ अनुपा आऊ । पक्का विश्वास थियोे, तिमी आउनेछ्यौ । क्षणिक आवेशमा घर छाड्यौ । गल्ती महसुस गर्दै फर्कनेछ्यौ– यही सोचेको थिएँ । त्यसैले पारपाचुकेको कागजमा सही नगरेको ।”

उनका आँखा आँसुले टम्म भरिएका थिए । भित्र पस्न हिचकिचाइरहेकी थिइन् ।

“स्वागत छ अनुपा, आऊ । तिमीले आफ्नो अधिकारको निम्ति पुरुष बाधक ठान्यौ, त्यो सोच गलत थियो । तिमीहरूको भुलको परिणतिले समय बिथोल्यो । त्यो सत्य थिएन । सेलायो र गयो । सम्झ अनुपा, तिमी सपनामा थियौ र त्यसैमा रमाउन चाहन्थ्यौ, जुन क्षणिक हुन्छ, अस्थायी हुन्छ । विपना सत्य हो र सत्यको फेरो खोज्दै आइपुगेकी छ्यौ, भैगो ।”

अनुपा बोल्नै सकिनन् । केवल हेरिरहिन् मात्र । सरोजलाई काखमा लिन खोजिन्, तर ऊ भाग्यो । डाक्टर, सरोज र उसले भित्र तथा अनुपाले बाहिरबाट एकार्कालाई खुब हेरे, तर उनको बोली फुट्न सकेन ।

“म त बोल्दिनँ है बाबा,” सरोज बुइँगलबाट भन्दै थियोे । उनको मुखबाट कुनै प्रत्युत्तर निस्किन मानिरहेको थिएन ।

उनी जहाँको तहीँ ठिंग उभिइरहेकी थिइन् ।