काठमाडौं । अमेरिकी अन्तरिक्षयात्री सुनिता विलियम्स ९ महिनापछि पृथ्वीमा फर्किएसँगै अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन (आईएसएस) पनि चर्चामा छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको मिसन २०३१ मा समाप्त हुनेछ । आईएसएस सन् १९९८ मा प्रक्षेपण भएदेखि नै अन्तरिक्ष उद्योगको प्रगतिको प्रतीक बनेको छ ।

पृथ्वीबाट करिब ४००–४१५ किलोमिटरको उचाइमा रहेको अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन १०९ मिटर लामो (फुटबल मैदानको आकार) र चार लाख किलोग्रामभन्दा बढी (४०० टन र करिब ८० अफ्रिकी हात्तीबराबर) छ ।

४० भन्दा बढी अन्तरिक्ष कार्यक्रमहरूले पृथ्वीबाट चिजहरू ल्याएर अन्तरिक्षमा जम्मा गरेका छन् । यस्तो अवस्थामा यो विशाल अन्तरिक्ष स्टेसन असफल भयो भने के हुन्छ ?

किन बन्द गरिँदैछ अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन ?
अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनप्रति घण्टा १७ हजार ५०० माइलको गतिमा यात्रा गर्दछ । यसको मतलब यो हरेक दिन औसत १६ पटक पृथ्वीको वरिपरि घुम्छ । यसको मतलब यो हरेक ९० मिनेटमा पृथ्वीको परिक्रमा गर्छ ।

यति उच्च गतिमा अचानक र अनियन्त्रित रूपमा पृथ्वीको वायुमण्डलमा प्रवेश गर्ने विशाल संरचनाको कल्पना साँच्चै डरलाग्दो छ ।

तर, यस्तो खतरनाक अवस्थाबाट बच्न नासाले सन् २०३१ मा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन बन्द गर्ने निर्णय गरेको छ । कारण सरल छ । वास्तवमा, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन पुरानो हुँदैछ ।

सन् १९९८ मा रुस, अमेरिका, क्यानडा, जापान र धेरै युरोपेली देशहरूले संयुक्त रूपमा यो अन्तरिक्ष स्टेसन बनाएका थिए

पछि यसलाई विभिन्न चरणहरूमा सुधार गरियो । यो सुरुमा १५ वर्षको लागि सञ्चालन गर्न डिजाइन गरिएको थियो ।

यद्यपि, वैज्ञानिक अनुसन्धानमा निरन्तर सफलता र अन्तरिक्ष उद्योगमा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको कारण, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको डिकमिसन अवधि धेरै पटक विस्तार गरिएको थियो ।

अन्ततः पूर्वअमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनको प्रशासनमा (२०२१) अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको कार्यकाल २०३० सम्म बढाउने निर्णय भयो । तर, २०२१ मा नै रुसले अन्तरिक्ष स्टेसनको बारेमा चेतावनी जारी गरेको थियो ।

उपकरण र हार्डवेयरका कारण समाधान गर्न नसकिने समस्या हुनसक्ने बताइएको छ ।

पूर्वरुसी अन्तरिक्षयात्री भ्लादिमिर सोलोभियोभले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको रुसी भागमा रहेका ८० प्रतिशत इन्स्ट्रुमेन्टेसन प्रणाली पुरानो भएको बताए ।

यसबाहेक यसमा ससाना दरारहरू देखिन्छन्, जुन समयसँगै ठूला हुन सक्छन् ।

यसैबीच, एलन मस्कले फेब्रुअरीमा आफ्नो पोस्टमा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनलाई २०३० को समयसीमा पनि दिन नहुने र दुई वर्षभित्र बन्द गरिनुपर्ने बताएका थिए । उनले यस सम्बन्धमा निर्णय अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले मात्र लिनुपर्ने लेखेका छन् ।

एलन मस्कले आफ्नो पोस्टमा भने, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनलाई कक्षाबाट हटाउने काम सुरु गर्ने समय आएको छ । जुन उद्देश्यका लागि यो सिर्जना गरिएको थियो, त्यो पूरा भएको छ । अब हामी मंगल ग्रहमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छौँ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको अन्त्य कसरी हुन्छ ?
पहिले नै उल्लेख गरिएझै, जब फुटबल मैदान आकारको अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन पृथ्वीको वरिपरि घुम्छ, यसको कक्षामा आवधिक रूपमा वायुमण्डलीय तानिन्छ ।

यदि यसलाई यसरी छोडियो भने, यो सूर्यबाट प्रभावित हुनेछ र एक वा दुई वर्षभित्र पूर्ण रूपमा आफ्नो कक्षाबाट हटेर पृथ्वीतिर खस्नेछ ।

यसले पृथ्वीमा बसोबास गर्ने मानिसहरूलाई ठूलो खतरा निम्त्याउनेछ । त्यसैले ‘रि–बुस्ट’ अर्थात् स्पेस स्टेसनलाई सञ्चालित राख्ने प्रक्रिया चलिरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन बन्द गर्ने काम चाँडै सुरु हुने नासाले जनाएको छ ।

यसअन्तर्गत, प्रारम्भिक चरणको रूपमा, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनलाई वायुमण्डलीय ड्र्यागअन्तर्गत आत्मविनाश गर्न अनुमति दिइनेछ । यसको मतलब पुनः बुस्ट प्रक्रिया कम हुनेछ ।

यसका साथै अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको गतिलाई सुस्त बनाउने प्रक्रिया पनि सुरु गरिनेछ । यसका लागि स्पेस स्टेसनमा रहेको प्रोग्रेस (रूसी स्पेसक्राफ्ट) जस्ता स्पेसक्राफ्ट र अन्य प्रोपल्सन मोड्युलहरू प्रयोग गरिनेछ ।

यसको गैरआवश्यक मोड्युलहरू एक–एक गरेर कक्षाबाट अलग र हटाउन सकिन्छ ।

यस अवधिमा (२०२६ देखि २०३०) यसको उचाइ क्रमशः ४१५ किलोमिटरले घट्दै जानेछ ।

यसपछि अन्तरिक्ष स्टेसनको उचाइ घटेर २८० किलोमिटर हुनेछ । त्यसपछि विशेष अन्तरिक्ष यानको सहयोगमा यसको दुरी १२० किलोमिटरमा घटाउन अन्तिम बुस्ट दिइनेछ ।

योजनाअनुसार यो प्रयास सफल भएमा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन पृथ्वीबाट १२० किलोमिटर टाढा पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ ।

यदि अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन १२० किलोमिटरको दुरीमा पुग्यो भने, यसले २९ हजार किलोमिटर प्रतिघण्टाको डरलाग्दो गतिमा पृथ्वीको वायुमण्डलमा ठोक्नेछ ।

तर, नासाले वायुमण्डलमा पुनः प्रवेश गर्दा अत्यधिक गर्मीका कारण अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको अधिकांश भाग जलेर विनाश हुने जनाएको छ ।

यसको बाँकी भाग प्रशान्त महासागरको पोइन्ट नेमो नामक क्षेत्रमा पर्नेछ । नासाले यो आबादी भएको ठाउँ नभएकाले कुनै हानी नपुग्ने बताएको छ । प्रायः अनावश्यक अन्तरिक्ष यान यहाँ खस्छ ।

गत वर्ष जुनमा नासाले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन बन्द गर्न र यसलाई नष्ट गर्न एलन मस्कको कम्पनी स्पेसएक्सलाई छनोट गरेको थियो । यसका लागि यस कम्पनीसँग ८४.३० मिलियन डलरको सम्झौता भएको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनको विकल्प के छ ?
नासाले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन बन्द हुनुअघि निजी अन्तरिक्ष स्टेसनहरू सञ्चालनमा आउने बताएको छ । यससँगै कमर्सियल स्पेस सेवाहरू पृथ्वीको तल्लो कक्षमा सुरु हुन सक्नेछन् ।

यसका लागि एक्सियोम स्पेस र ब्लु ओरिजिन जस्ता कम्पनीसँग सम्झौता भएको छ । नासाले सन् २०३१ पछि पृथ्वीको तल्लो कक्षाभन्दा बाहिरका मानिसलाई चन्द्रमा र मंगल ग्रह जस्ता ठाउँमा पठाउने कुरामा पनि ध्यान दिने बताएको छ ।

यससँगै अन्य देशहरूले पनि आफ्नै अन्तरिक्ष स्टेसन बनाउने तयारी गरिरहेका छन् ।

भारतले सन् २०३५ सम्ममा इन्डियन स्पेस स्टेसन नामको अन्तरिक्ष स्टेसन स्थापना गर्ने योजना बनाएको छ । इसरोका पूर्वअध्यक्ष एस सोमनाथले गत वर्ष भनेका थिए कि यसको पहिलो भाग २०२८ मा काम सुरु हुनेछ ।

पहिलो भागको प्रक्षेपण भएको सात वर्षपछि भारतले आफ्नो अन्तरिक्ष केन्द्रलाई पूर्ण रूपमा सञ्चालन गर्न सक्नेछ ।

चीनले सन् २०२२ मा आफ्नो अन्तरिक्ष स्टेसन तियाङगोङ (स्वर्गीय दरबार)को पहिलो मोड्युल पृथ्वीको कक्षमा राखेको थियो । हालको अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन धेरै देशहरूले संयुक्त रूपमा निर्माण गरेका छन् । तर चीनले एक्लै अन्तरिक्ष स्टेशन बनाएको छ ।

चीनले सन् २०३१ पछि अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनलाई पक्कै प्रतिस्थापन गर्ने विश्वास गरेको छ ।