ज्ञानेन्द्र विवश
मान्छेका मनहरू मरेपछि सौन्दर्यले पनि नेटो काट्दोरहेछ । मिठो बोलीमा पनि तीतो आभास हुँदोरहेछ । मायालु हेराइ पनि विशालु लाग्दोरहेछ । रमाइलो मौसम पनि बेमोजको हुँदोरहेछ । हिँडिरहेको सजिलो बाटोमा पनि ठेस लाग्दोरहेछ ।

राम्रै कुरा बोलिरहँदा पनि सुन्नेले अर्कै अर्थ लगाउने रहेछ । आखिर मान्छेका मानवीय मनहरू मरेपछि नसोँचेको कुरा हुने रहेछ । हार्दिक भावनाको अन्त्य भएपछि दुर्भावनाहरूले स्थान पाउन थाल्ने रहेछ ।

मान्छेका मनहरू यहाँ अनायासै अर्कै भएको पनि देखियो । मान्छेहरू बदलिएर यहाँ मान्छेकै अस्तित्व समाप्त पार्न उद्यत रहेको पनि भेटियो । बन्धन तोडेर र अनुशासन भ‌ंग गरेर मान्छेले दानवको स्वरूप प्रस्तुत गरेको पनि देखियो ।

मान्छेले यहाँ निर्माण कला मात्रै होइन । सिर्जनात्मक प्रस्तुतिहरू मात्र पनि होइन । विध्वंस र विनाशको मञ्चन गरेको अप्रिय दृश्य पनि देख्न पाइयो ।

अचम्मकै छ, यो संसारमा मायालुहरूको भीड त्यत्तिकै । ईक्ष्यालुहरूको शंकालु नजरको आक्रमण उत्तिकै । सुख र सन्तुष्टिको आभास महसुस गर्दानगर्दै फेरि भित्रिने रहेछ, अर्को सकसको स्वरूप सुटुक्कै ।

हाँसो खोसेर आँशु दिनेहरू यहीँ छन् । मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध तोडेर बैमनस्य कायम गर्नेहरू छन् । कतिलाई खुसी पार्नु, कतिलाई दुःख दिनु ? सकिँदैन रहेछ सबैलाई बराबरी खुशीले चकलेट बाँड्नु । गुलियो पारेको मन छिनभरमै अमिलिएको कसरी थाहा हुनु र !

मन र मुटुभित्रै पसेर जति नै खोजतलास गरे पनि मान्छेको खास रूप भेट्टाउन सकिँदैन रहेछ । दिनदिनै, छिनछिनै हेरे पनि । गहिरिएर नियाले पनि । मान्छेलाई चिन्न हम्मे–हैरानी नै हुने रहेछ ।

कति कपटी मन मान्छेको । कति कठोर हृदय मान्छेको । मान्छेको मन पगाल्नु भनेको फलामको चिउरा चपाउनु जत्तिकै कठिन रहेछ ।

यहाँ अलिकति पनि ‘गुनको बदला गुन’ होइन बरु बैगुनकै बढोत्तरी छ । बदमासीकै बहुमत छ । ज्ञानीध्यानी, सोझासिधाले तडकभडक नगरे हुन्छ । छलछामकै रजाँइ छ । आफन्तवादकै हालिमुहाली छ । यस्तोमा योग्यताको कदर सपनामा पनि नचिताए हुन्छ ।

भेटेको मान्छे कहिलेकाहीँ प्रेरणादायी हुने रहेछ । नभेटेको मान्छे पनि कहिलेकाहीँ यादहरूमा जीवन्त आउँदो रहेछ । मान्छेले मान्छेलाई चिनेपछि आफन्तै हुनु पर्दैन रहेछ । मान्छेले मान्छेलाई नचिनेपछि आफन्त नै भएपनि त्यो सदा पराइ नै भइरहँदोरहेछ ।

मानिसले मानिसलाई असाध्यै माया गरेको पनि देखियो । बाटोबाटै मानिसले मानिसलाई फँसाएर, फकाएर, मन पराएर, मन मिलेर घरसम्मै ल्याएको पनि देखियो । मानिसले मानिसलाई घृणा गरेर घरबाटै निकालेको पनि देखियो ।

मानिसको मनको कुरा न हो ! मानिसको चाहनाको सीमा न हो । मानिसको मनले इच्छाएपछि के मात्र हुन सक्दैन रहेछ र यहाँ ! त्यसैले मानिसको मन सानो र अति सूक्ष्म पनि ठान्नु हुन्न रहेछ ।

मानिसको मन त आकाशभन्दा विशाल हुँदोरहेछ । कहिलेकाहीँ त्यही ठूलो मन यति सानो र सङ्कीर्ण पनि बन्न सक्दोरहेछ ।

अचम्मको जात यो मान्छेको । रहस्यको जात यो मान्छेको । कहिले जातभातको लडाइँमा सामेल । कहिले धनी र गरिबको खाडलमा जाकिन पुग्ने । कहिले पद, प्रतिष्ठाको कुरा ।

कहिले पुरस्कार र तिरस्कारको कुरामा अल्झिँदै, बल्झिँदै । यही मेसोमा कसैलाई पछार्दै, कसैलाई उठाउँदै । मानिसले यहाँ के मात्र गर्न बाँकी छ र अब !?

सोचेको कुरा मात्रै यथार्थ हुँदोरहेन छ यहाँ । बोलेको कुरा मात्रै वास्तविक नहुँदोरहेछ यहाँ । देखेको कुरा मात्रै सत्य साबित नहुँदोरहेछ यहाँ ।

मानिस हामी आफैं हौँ । आफूले आफैंलाई चिन्न सकेका छैनौँ । बुझ्न सकेका छैनौँ । मानिसको महत्त्वलाई बुझ्न नसक्दा, चिन्न नजान्दा मानिसको जीवन निरुद्देश्य र निरर्थक व्यतीत भइरहेछ ।

विश्वासको संकटमा मानिसका मनहरू आफैंसँग सशंकित छन् यहाँ । प्रथमतः आफैंसँग अविश्वास बढ्न थालेपछि विश्वासको संकट थपिँदै जानु स्वाभाविक हो । रुने रोइरहेका छन्, हाँस्नेहरू हाँसिरहेका छन् । मर्ने मरिरहेका छन् । बाँच्नेहरू मस्तले बाँचिरहेका छन् । रमिता हेर्नेहरू हेरिरहेका छन् ।

विश्वास कसको, कसरी गर्ने ? माया कसलाई, कसरी गर्ने ? दया र घृणा अनि आस्था र आराधना कसलाई, कसरी र कहिले गर्ने !? चिन्न सकिँदैन । बुझ्न जानिँदैन । पत्याउनै सकिँदैन आजका आधुनिक मानिसहरूका आनीबानीहरू ।

हाँस्छु भनेर रुनेहरू यहीँ छन् । हाँस्दा–हाँस्दै रोएर रुनै नसक्ने मनहरू पनि यहीँ छन् । अर्कालाई रुवाएर आफू मात्रै हाँस्नेहरू पनि छन् यहाँ । आफू रोएर अरूका लागि खुशी बाँड्नेहरू पनि छन् यहाँ ।

वास्तवमा मान्छेका मनहरू मरेपछि जे पनि हुँदोरहेछ । दया र माया चटक्कै भाग्दोरहेछ । निष्ठुरीपन मौलाएपछि हलक्कै हुर्किएको सम्बन्धमा तुषारापात पर्दोरहेछ । अनि मान्छे अर्कै रङ–रूपमा रूपान्तरित हुन पुग्दोरहेछ ।

अन्ततः माया गरेजस्तो गरेर प्रेमको बाहानामा, नजिकिएको अवसरमा मौकाको फाइदा लिनेहरू यहाँ कति छन् कति !? कसैले पनि कसैलाई, बुझ्न नसकिने आजका मानिसहरू ज्यादै नै ज्याद्रो र ज्यान खाने स्वभावका छन् ।

विश्वास कसैको नगरे हुन्छ । भरोसा कसैसँग नलिए हुन्छ । धेरै ब्याजको लोभमा फँसाउने सहकारीका ठगहरू जस्तै चोचोमोचो मिलाएर तेल घस्नेहरूसँग टाढै बस्नु बेश हुने रहेछ ।

आखिर मानिसलाई फसाउन बाघभालु आउने होइन रहेछ । मानिसले मानिसलाई नै फसाउने रहेछ यहाँ । मानिसले मानिसलाई नै फकाउने रहेछ यहाँ । मानिसभन्दा नजिकको आफन्त कोही छैन यहाँ ।

त्यही मानिसभन्दा परको दुष्ट पनि कोही हुँदैन रहेछ यहाँ । एउटा मानिसका लागि अर्को मानिस नै कति प्यारो यहाँ । माया, ममताका कति असीम हार्दिक खुसीहरू यहाँ ।

परन्तु त्यही मानिस, त्यही आफन्त र त्यही प्रिय मान्छे नै यहाँ जीवन र मरणको दोसाँधमा ज्यानमारा जीवन भएर उपस्थित हुँदो रहेछ । केही मान्छे कहिले जीवनदानको पूण्यकर्ममा भगवान बनेर साक्षात्कार बन्दोरहेछ ।

कतै, कहिल्यै नदेखेको, नभेटेको र नबोलेको मानिस पनि एक पटकको, एकैछिनको भेटमा उहिल्यै चिनिएको जस्तो, पहिले नै भेटिसकिएको जस्तो । कति प्यारो–प्यारो, कति हार्दिक–हार्दिक पवित्र भावनाका भेलहरू बग्दोरहेछ ।

जहाँ अपरिचित मान्छेका मनहरू परिचित पहिचानमा तत्कालै मित्रताको साइनोले घनिष्ट बन्दोरहेछ ।
बुझिनसक्नुको मायाजाल । बुझिनसक्नुको भ्रमको संसार । बिना उब्जनीको खेतीपाती हुन्छ । बिना काम र बिना योगदानका लागि सम्मान र पुरस्कार दिइन्छ ।

विश्वास र अविश्वासका बीचमा मानिसको बोलीचालीहरू कति सत्य, कति झुट !? सबैजना आफू चोखो र इमान्दार तथा इज्जतदार नै भएको ठान्दा रहेछन्, मान्दा रहेछन् ।

तर देख्छु आफूसँग आफैं इमान्दार छैनन् मान्छेहरू । आफूसँग आफैं विश्वस्त छैनन् कोही पनि मान्छेहरू । आफूले आफैंलाई ढाट्न नसकेर, आफूले आफैंलाई अनुशासनमा राख्न नसकेर मानिस जथाभावी जे पनि गरिरहेका छन् ।

तथापि, मानिसहरू यहाँ आफ्नै स्वार्थमा रमाउँदा रहेछन् । आफ्नै स्वार्थका लागि मरिमेट्दा रहेछन् । निःस्वार्थीपन, सर्वहितायको मन कसैको देखिनँ मैले कतै पनि ।

यो संसारमा मानिस सर्वश्रेष्ठ र सचेत बुद्धिमान प्राणी हो । तर, यही मान्छे कतिसम्म हिंस्रक, निष्ठुरी, निर्दयी र कठोर स्वभावको हुन्छ भन्ने कुरा प्रत्येक मान्छेका आनीबानीले प्रष्ट पार्दै आएका छन् ।

मान्छेको यही अमानवीय स्वभावकै कारण पनि हुनुपर्छ, पुलिस, प्रशासन, ऐननियम, न्यायालयहरू आदि स्थापना गरिएका ।

मान्छेको यही स्वभावलाई सपार्नका लागि नै अनेक तहका सरकार बनेका छन् । केन्द्रदेखि तल्लो स्थानीय स्तरसम्मका अनेक–अनेक सरकारका निकायहरूले समाजमा, व्यक्तिमा र त्यो क्षेत्रमा अमनचयन कायम राख्नका लागि काम गर्छन् ।

यसरी हेर्दा समग्रमा जंगलका जंगली पशुपक्षीहरूका लागि सरकार बनेका होइनन् । अड्डाअदालतहरू स्थापना भएका होइनन् । नियम कानूनहरू, अनुशासन, मर्यादाका कुराहरू बनेका होइनन् । मान्छेले मान्छेकै लागि बनाएका हुन् यस्ता नीतिनियमहरू ।

यिनैको परिपालन नगरिँदा यी निर्माण भएका हुन् । उहिले–उहिले केही थिएनन् यस्ता कानून, अनुशासन, मान मर्यादा, इज्जत, इमानका कुराहरू । तर हिजोआज मान्छेमा मर्दै गएको मानवीय संस्कार त्यसकै जगेर्नाका निम्ति पनि यस्ता अनेकौँ न्यायालय, कार्यालयहरू बनेका छन् ।

घरजग्गाको सिमाना, बलियो झ्यालढोका, सुरक्षित पर्खाल, गेट यी सबै–सबै मान्छेले मान्छेकै लागि आत्मसुरक्षार्थ निर्माण गरेका हुन् । सम्भवतः मान्छेको डरलाग्दो स्वभावबाट बच्नका लागि यसरी मान्छेले उपाय गरेर बस्ने कोसिस गरेको छ ।

यतिले पनि चित्त नबुझी मान्छेले आफ्नै घरमा ताला लगाउने गर्छ । बाकस, दराज, सन्दुक, घर्रा आदि जताततै साँचो लगाएर राख्छ । सायद आफ्नै घरका मान्छेसँग पनि विश्वास छैन मान्छेलाई ।

मान्छेका मनहरू मरेपछि यहाँ कहिल्यै नसोचेको घटना घटित हुन्छ । यसलाई अस्वाभाविक होइन स्वाभाविकै ठान्नुपर्ने हुन्छ ।