काठमाडौं । ‘सेयर बजार समुन्द्र हो । समुन्द्रमा जत्रो भाँडो डुबाएर पानी निकाल्न सक्यो त्यति नै निस्किन्छ,’ यो भनाइ सेयर बजारसम्बन्धी लेखक रवीन्द्र भट्टराईको किताबमा उल्लेख छ । हुन पनि यो भनाइ यथार्थ नै हो । जसले जति बढी जोखिम लिएर सेयर बजारमा लगानी गर्छ, त्यहीअनुसार उसले नाफा आर्जन गर्न सक्छ । तर, लगानीकर्ताले कम्पनी छनोटमा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । कुनै कम्पनीको सेयर मूल्य सस्तो छ भनेर आँखा चिम्लिएर लगानी गर्नु हुँदैन ।

लगानीकर्ताले कुनै कम्पनीको सेयर किन्नुभन्दा पहिले त्यो कम्पनीको बारेमा अध्ययन गर्नुपर्छ । सेयर खेलाडीले कुनै कम्पनीको सेयर मूल्यलाई उचालिरहेका हुन्छन् । उनीहरूले सर्वसाधारण लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्न सामाजिक सञ्जालमा त्यो कम्पनीको बारेमा सकारात्मक सूचना प्रवाह गरिरहेका हुन सक्छन् ।  

तर, लगानीमा जोखिम लिने भन्दैमा जुन पायो त्यही कम्पनीको सेयर खरिद गर्नु हुँदैन । कम्पनीको नाफा, विगत ५/६ वर्षदेखिको लाभांश क्षमता, प्रतिसेयर आम्दानी, प्रतिसेयर नेटवर्थ, कम्पनीले गर्ने व्यवसाय लगायतका पक्ष हेर्नु आवश्यक छ । कम्पनीले यस्ता विवरण नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से)मा नियमित बुझाएका हुन्छन् । ती कम्पनीको बारेमा बुझ्न मन लागे नेप्सेको वेबसाइटबाट पनि केही आधारभूत कुरा हेर्न र बुझ्न सकिन्छ ।

कम्पनीको व्यवसाय कुन किसिमको हो, त्यो दिगो छ वा छैन भनेर अध्ययन गर्नुपर्छ । नत्र सेयर बजारमा सूचीकृत भएका धेरै कम्पनीहरू बन्द हुनुका साथै बजारमा कारोबारमा पनि छैनन् ।

सेयरमा लगानी गर्नेले बुझ्नै पर्ने आधारभूत कुरा
कम्पनीको बारेमा थाहा पाउनुपर्ने
कम्पनी छनोट गर्दा सञ्चालक समितिमा को–को छन् ? तिनीहरूको यसअघिको पृष्ठभूमि के हो ? यो व्यवसायमा लागेको कति वर्ष भयो । सामाजिक रूपमा कति परिचित छन् ? व्यावसायिक छवि कस्तो छ ? भनेर पनि हेर्नुपर्छ । किन भने दोस्रो बजारबाट सेयर किन्नु कम्पनीको घाटा–नाफा वा भोलि कम्पनीमाथि भैपरी आएको सबै स्वीकार्छु भनिएको हो ।

कम्पनी र सञ्चालकको पृष्ठभूमि थाहा पाउन अहिले सजिलो छ । पुराना कम्पनीहरू भए तिनको विवरण फेला पार्न नसकिएला, तर चार/पाँच वर्षदेखि धितोपत्र दोस्रो बजारमा आएका कम्पनीको विवरण पाउन सहज छ । नेपाल धितोपत्र बोर्डको वेबसाइटमा विवरणपत्र राखिएको हुन्छ । त्यस विवरणपत्रमा कम्पनीको बारेमा वितृत दिइएको हुन्छ । त्यो पढेर पनि कम्पनीको बारेमा थाहा पाउन सकिन्छ ।  

राम्रो व्यावसायिक पृष्ठभूमि भएको व्यक्तिले समूहिक रूपमा सञ्चालन गरेको कम्पनीको सेयर खरिद गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । साथीको लहैलहै र भनाइमा लागेर कम्पनीको सेयर किन्नु हुँदैन ।

त्यस्तै सेयर किनेर प्रतिफल खाइराख्ने वा सेयरको व्यापार गर्ने लगानीकर्ता स्वयंम् स्पष्ट हुनुपर्छ । जहिले पनि सेयर बजार घटेको बेलामा किन्ने र बढेको बेलामा बेच्ने रणनीति बनाउनुपर्छ । यसलाई ‘अरू निराश भएको बेला आफू उत्साहित भएकार किन्ने र अरु उत्साहित भइरहेको बेला आफ्नो नाफा बुक’ गर्नतर्फ लाग्नुपर्छ । यो नै सेयर बजारको मन्त्र हो । रवीन्द्र भट्टराईद्वारा लिखित किताबहरूको सार पनि यही नै हो ।

आम्दानीमा नाफाको प्रतिशत
खुद नाफालाई कुल आम्दानीले भाग गरेर कुल आम्दानीमा नाफाको अनुपात निकालिन्छ । यो अनुपात जति बढी भयो त्यति राम्रो हो । आम्दानीमा नाफाको प्रतिशत बढी भए कम्पनीले आम्दानीमा धेरै नाफाको मार्जिन राखेर बिक्री गर्न तथा खर्च नियन्त्रण गर्न सफल भएको भन्ने बुझाउँछ ।

आम्दानीमा नाफाको प्रतिशत बढ्दो क्रममा छ भने कम्पनी राम्रो मानिन्छ । प्रतिस्पर्धी कम्पनीहरूबीच तुलना गर्दा नाफाको मार्जिन बढी भएको कम्पनी राम्रो हो । यसलाई सेयर बजारमा सूचीकृत कम्पनीहरूमा लगानी गर्नुभन्दा अगाडि हेर्नुपर्ने आधारभूत पक्षको रूपमा लिइन्छ ।

प्रतिसेयर आम्दानी
करपछिको नाफालाई कुल सेयर संख्याले भाग गर्दा आउने प्रतिफललाई नै प्रतिसेयर आम्दानी भनिन्छ । प्रतिसेयर आम्दानी र सेयर मूल्यसम्बन्धी धनात्मक हुन्छ । प्रतिसेयर आम्दानी बढ्यो भने सेयर मूल्य पनि बढ्छ, घट्यो भने घट्छ । प्रतिसेयर आम्दानी कम्पनीको वास्तविक नाफा विश्लेषण गर्ने एउटा औजार हो । सेयरको संख्या बढ्दै गयो भने प्रतिसेयर आम्दानी घट्छ । बोनस तथा हकप्रद सेयर जारी गर्दा पनि कम्पनीको प्रतिसेयर आम्दानी घट्छ । प्रतिसेयर आम्दानी बढ्दै गएको कम्पनी धितोपत्र बाजरमा राम्रो मानिन्छ । सेयर खरिद गर्नुभन्दा पहिले बढी प्रतिसेयर नाफा भएका कम्पनी छनोट गर्नुपर्छ ।

प्रतिसेयर नेटवर्थ
कम्पनीको सम्पूर्ण सम्पत्तिबाट तिर्नुपर्ने दायित्व घटाएपछि बाँकी रहने रकमलाई नेटवर्थ भनिन्छ । यसलाई किताबी मूल्य पनि भनिन्छ । कुल नेटवर्थलाई सेयर संख्याले भाग गरेर प्रतिसेयर नेटवर्थ अर्थात् प्रतिसेयर किताबी मूल्य निकालिन्छ ।

प्रतिसेयर नेटवर्थ धनात्मक वा ऋणात्मक जुनसुकै हुन सक्छ । धनात्मक प्रतिसेयर नेटवर्थ भएका कम्पनी तत्काल बन्द भए पनि सेयरधनीले किताबी मूल्यमा भएको मूल्य बराबरको पैसा फिर्ता पाउँछन् । तर, ऋणत्मक नेटवर्थ भएका कम्पनीहरूमा लगानी गर्नेले कम्पनी बन्द भएको खण्डमा आफ्नो लगानी फिर्ता पाउँदैनन् ।

प्रतिसेयर नेटवर्थले लगानीकर्ताले कम्पनीमा गरेको एक सेयरको मूल्यलाई पनि जनाउँछ । उदाहरणका लागि कुनै कम्पनीको प्रतिसेयर नेटवर्थ १५० छ भने त्यो कम्पनीको असली मूल्य त्यति मात्र हो । तर, १५० रुपैयाँ प्रतिसेयर नेटवर्थ भएका कम्पनीको बजार मूल्य ५०० हुन पनि सक्छ । नेप्सेका अनुसार नेटवर्थको तीन गुणासम्म बराज मूल्य स्वभाविक हो । तर, यो कम्पनीमा लगानी गर्ने लगानीकर्ताले ३५० रुपैयाँको जोखिम लिएको छ भन्ने बुझिनछ ।

सेयरको संख्या बढ्दै गए प्रतिसेयर नेटवर्थ घट्न जान्छ । नेटवर्थ जति धेरै भयो कम्पनी पनि त्यति नै सुरक्षित मानिन्छ । नेटवर्थ धनात्मक र बढी भएका कम्पनी छनोट गरेर ती कम्पनीको सेयर खरिद गर्नु नै लगानीकर्ताका लािग उपयुक्त मानिन्छ ।

मूल्य आम्दानी अनुपात
कम्पनीको सेयर मूल्यलाई पछिल्लो प्रतिसेयर आम्दानीले भाग गर्दा आउने अनुपात नै मूल्य आम्दानी अनुपात हो । यसलाई गुणामा मापन गरिन्छ । धितोपत्र दोस्रो बजारमा सूचीकृत र नाफामा गएका कम्पनीको मात्र मूल्य आम्दानी अनुपात निकालिन्छ । मूल्य आम्दानी अनुपातले कम्पनीले कमाएको एक रूपैयाँ बराबर आम्दानीका लागि लगानीकर्ता कति तिर्न तयार हुन्छन् भन्ने देखाउँछ । उदाहरणका लागि कुनै कम्पनीको मूल्य आम्दानी अनुपात २० गुणा छ भने यो कम्पनीलाई एक रूपैयाँ आम्दानी गर्न सेयरधनीको २० रुपैयाँ खर्च भएको छ । सेयर बजारमा खरिदकर्ताले तुलनात्मक रूपमा कम मूल्य आम्दानी अनुपात भएको कम्पनी छनोट गर्नुपर्छ । तर, बिक्रेताले भने बढी मूल्य आम्दानी अनुपात भएका कम्पनी बिक्री गर्नुपर्छ । यसले फाइदा हुन्छ ।

सम्पत्तिमा प्रतिफल
खुद नाफालाई कुल सम्पत्तिले भाग गरेर कुुल सम्पत्तिमा प्रतिफल निकालिन्छ । यसलाई अंग्रेजीमा ‘रिटर्न अन एसेर्स्’ भनिन्छ । नाफा आर्जनमा कम्पनीले सम्पत्तिको प्रभावकारी उपयोग गरेको छ वा छैन भनेर यो अनुपात गणना गरिन्छ । यो अनुपात जति बढी भयो त्यति नै कम्पनीको कार्य सम्पादन राम्रो मानिन्छ । सेयर खरिद गर्दा यो अनुपात बढी भएको कम्पनी छनोट गर्नुपर्दछ ।

इक्विटीमा प्रतिफल
सेयरधनीसँग सम्बन्धित पुँजी जस्तै सेयर पुँजी, जगेडा कोष र सेयर प्रिमियमको योगलाई कुल इक्विटी भनिन्छ । खुद नाफालाई कुल इक्विटीले भाग गर्दा आउने परिणाम इक्विटीमा प्रतिफल हो । इक्विटीमा प्रतिफल कम्पनीले कमाएको वास्तविक नाफाको मूल्यांकन गर्ने अन्तिम औजार पनि हो । यसले सेयरधनीले कम्पनीमा गरेको लगानीमा प्राप्त प्रतिफलको मूल्यांकन गर्न सकिन्छ । यो अनुपात जति बढी भयो त्यति कम्पनीको कार्य सम्पादन राम्रो मानिन्छ । सेयर बजारमा लगानी गर्दा इक्विटीमा उच्च प्रतिफल भएका कम्पनी छनोट गर्नु राम्रो मानिन्छ ।

त्यसैगरी बैंक वित्तीय संस्था भए खराब कर्जा कम भएको हेर्नुपर्छ । खराब कर्जा पाँच प्रतिशतभन्दा बढी भएका बैंक तथा वित्तीय संस्थाका सेयरमा लगानी गर्नु बढी जोखिम हुन सक्छ । यसका साथै कम्पनीको लाभांशमा प्रतिफल तथा ऋण अनुपात पनि सेयर खरिद गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू हुन् ।