प्रस्तुत आलेख दुई वर्ग (सामान्य र उसको हुनेखाने इस्टमित्र)बीच हेर्दा र देख्दा सामान्य लाग्ने तर त्यसले मनमा कहीँ न कहीँ बिझाउने व्यवहार हकमा केही व्यवहारगत दृष्टान्तहरूबाट उजागर गर्न खोजिएको छ । इस्टमित्र भन्नाले आफन्त अनि साथीभाइ सबै पर्ने हुँदा ठूलाबडा र सामान्यबीचको सोचाइ र व्यवहारले सम्बन्धमा कस्तो प्रभाव पारिरहेको हुन्छ भन्ने देखाउनु यो लेखको मूल मर्म हो ।

‘के हो आजकल त न फोन न म्यासेज, केही छैन ?’ यस्तो गुनासो प्रायः धनाढ्य आफन्त, नातेदार, साथीभाइबाट आइरहेकै हुन्छ । यो गुनासोभन्दा पनि उनीहरूले हेयको नियत राखी बोलिएको औपचारिक वाक्य भावानुभूत त्यति बेला हुन्छ, जब उनीहरूले चाहिँ कत्ति न सम्झिने, शुभ चिताउने अनि समय–समयमा सम्पर्क गरी नै रहेझैँ ठूलो भई टोपल्न प्रस्तुत गरेका हुन्छन् ।

‘आउँदै गर न, यो त कहिल्यै आउँदैन । सम्पर्क गर्दै गर न, यसले त कहिल्यै सम्पर्क नै गर्दैन ।’ यस्ता औपचारिक वाक्यहरू बोलेर आफूचाहिँ सामान्यभन्दा फरक हो भनी टोपल्ने उनीहरूको व्यवहारबाट बुझिन्छ । त्यो भन्नेले कतिपटक सामान्य इस्टमित्रहरूको झुपडीमा गइयो त ? अनि, आफूले चाहिँ कतिपल्ट सम्पर्क गरेँ त भन्ने प्रश्नको उत्तर मनन नगरी औपचारिकताको सम्बन्ध प्रस्तुत गरेका हुन्छन् ।

अपवादका अवस्था छाड्ने हो भने फोन गर्दा लामै समयसम्म रिङ बजाउँदा पनि रिसिभ गरिँदैन । कसैगरी रिसिभ भए तापनि आफू साह्रै व्यस्त रहेको भावभंगी देखाइन्छ । अनि, म्यासेज पठाउँदा रिप्लाई दिन धेरै नै ढिला गरिन्छ । त्यसो गर्नु भनेको उसले गरेको बेवास्ता हो भनेर बुझ्न गाह्रो पर्दैन ।

अझ कसैकसैले सोधेको हालखबरको ‘रेस्पोन्स’ गरिदिन समेत महिनौँ लगाइदिन्छ्न् । जसले गर्दा त्यो सामान्य इस्टमित्रलाई पुनः सोधौँसोधौँ लाग्दैन । अनि, विस्तारै सम्बन्ध पातलिँदै गइरहेको हुन्छ । बडो चासो राखेर उनीहरूको हालखबर सोधियो भने जवाफ फर्काइने गरिन्छ ‘ठिक छ ।’

सोध्नेलाई तिमीलाई चाहिँ कस्तो छ भन्ने सहानुभूतिका प्रश्न सोधिन्न भने सम्झनुपर्छ कि त्यो ठूलो मान्छे हो । यदि, बडो गाह्रो गरी रिप्लाई गरिहालियो भने पनि अत्यन्तै छोटो ‘थ्यांक्स’जस्ता ‘रेस्पोन्स’ गर्ने गर्छन् ।

‘अब त कमाउने भइस् अनि दाम छापेको छस् । त्यही भएर होला, अचेल त के गन्थिस् अब हामीलाई ।’

‘अब त ठूलो भई टोपलेको’ जस्ता वाक्य यसरी हेपेर बोलिरहेका हुन्छन् कि उनीहरूले देख्दा वा उनीहरूका सामुन्ने सधैँ उही हैसियतमा रहिरहनुपर्थ्यो । त्यसो नगरेर यदि मिहिनेत र लगनशीलताले गर्दा कोही कमजोरले पछि प्रगति गर्‍यो भने पनि त्यो हुनेखाने इस्टमित्रहरूलाई स्वीकार्य बहुतै कठिन हुन्छ ।

आजकल सबैभन्दा बढ्ता सामाजिक सञ्जालमा उनीहरूले राखेको र लेखेको कुरा आफूलाई चित्त नबुझेता पनि ‘आहा, कत्ति जाती !’ भनी दिएन भने उनीहरूको मन बेखुस हुन्छ । अनि, आफूलाई नटेरेको जस्तो ठानी वैरभाव मनमा लिएका देखिन्छ ।

जर्साबलाई स्वस्ति नगर्दा सिपाहीको जागिर खुस्किएको कथाझैँ उनीहरूलाई हरपल प्रशंसा गरिरहनुपर्ने, उनीहरूकै भक्तिगान गरिरहनुपर्ने । यदि, त्यसमा कुनै दिन कमी आएमा उनीहरूको मनमा चसक्क पस्छ । अनि, नटेरेको भान हुन्छ, कहीँ कतै थोरै चुकियो मात्र भने पनि । उनीहरूले लगाएका/अह्राएका कामहरू आफ्नो महत्त्वपूर्ण काम समेत छाडी विनाआनाकानी तुरुन्तै आज्ञापालन गर्न सकियो भने उनीहरू बेहद खुस, नत्र भने अनादरको भाव सिर्जना ।

उदाहरणका लागि, उनीहरूको आफ्नै मात्र जन्मोत्सव, विवाहोत्सव, पास्नी, छेवर, चूडाकर्मलगायत दिनहरूमा मात्र नभई उनीहरूका आफन्तका पोस्टलाई समेत ऐजन ऐजन मन नपराइदिएर प्रशंसा गर्न चुकियो मात्र भने पनि वक्रदृष्टि पर्छ । तसर्थ, ठूलाबडा इस्टमित्रलाई सधैँ खुसी बनाइराख्नुपर्छ ।

‘के काम गर्छस् ? के कस्तो कमाएको छस् ? प्रगति के गरिस ? जस्ता हेय भावना झल्किने प्रश्न सोधेर आफू उपल्लो स्थानमा रहेको र उसको स्थान आफ्नोभन्दा सधैँ तल्लो रहेको देखाइटोपल्ने किसिमको प्रश्न सोध्ने गर्छन् भने अरूलाई आवश्यक नपर्ने निःशुल्क सल्लाह समेत दिन भ्याइरहेका हुन्छन् ।

उनीहरूले सालौँ पहिले देख्दाखेरि जुन अवस्था र परिस्थितिमा थियो, वाग्मतीमा कैयौँ पानि बगिसकेपछि पनि उही अवस्थामै रहनुपर्छ भन्ने उनीहरुको चाहना देखिन्छ । जति बेला हेप्ने गरिएको थियो, त्यसरी इन्सल्ट गर्दै बोल्दा सहनुपर्छ भन्ने हेय भावका साथ प्रस्तुत हुने गरिएको देखिन्छ ।

के भएकाले यस्तो हुन्छ ? प्रसिद्ध मनोविद् बब हन्डरसनले यस किसिमको मनोभावलाई एक मनोसमस्याकै रूपमा अर्थ्याएका छन् । उनले मानिसलाई चार उमेर समूहमा राखी व्याख्या गरेका छन् ।

किशोरावस्था
उनीहरूका मोजमस्ती, रवाफिलो क्रियाकलाप, सुन्दरता, वीरता इत्यादिको प्रशंसा गरेको रुचाउँछन् । यति त सामान्य हो कि उनीहरूले बनाएका टिकटकको समेत मुक्तकण्ठाले प्रशंसा गरियोस् भन्ने आशय राखेका हुन्छन् । उनीहरूले साथीसंगी अनि नातेदारहरूका माझ आफ्नो माथि उल्लेखित कुरा जोडेर वीरताका गाथा प्रस्तुत गरिदियोस् भन्ने चाह राखेका हुन्छन् ।

२५ देखि ३५ उमेर समूह 
उनीहरूको करियर अनि हासिल गरेका उपलब्धि सबैमाझ गुणगान गाइयोस् भन्ने मनोभाव हुन्छ । विशेषगरी बाल्यकालका हुन् या विद्यालयसँगै पढेका साथीभाइहरू वर्षौँपछि भेटघाट हुँदा त्यहाँ आफ्नो प्रगति सिधै प्रस्तुत गर्दा घमण्डी कहलिने हुँदा हाउभाउ, रेस्पोन्स, व्यवहारमार्फत उनीहरूले आफ्नो वीरताका गाथा प्रस्तुत गरिरहेका हुन्छन् । उनीहरूको प्रस्तुत व्यवहारले सामान्य साथीलाई हीनताबोध गराउने काम भइरहेको हुन्छ ।

प्रौढ अवस्था
यसमा उनीहरूका मात्र नभई सन्तान, श्रीमान्, श्रीमतीलगायत आफन्तको समेत प्रशंसा गरिदियोस् भन्ने चाह राखेका हुन्छन् । यही उमेर समूहमा सबैभन्दा बढ्ता धन र प्रगतिको तुजुक देखाउने रहर हुन्छ । अन्य सहकर्मीभन्दा वा कमजोर आफन्तभन्दा केही फरक ढोङ प्रस्तुत गर्न उनीहरू पछि पर्दैनन् । यो उमेर समूहका विशेष गरी गृहणीहरूमा अरूले बोल्ने शब्दशब्द यस्तो सूक्ष्म रूपमा केलाएर बुझ्ने अलौकिक शक्ति हुन्छ । यदि, कसैले उनीहरूको मान–सम्मानमा कहीँ कतै कैफियत छोडेका देखेमा त्यो उनीहरूको प्रधान शत्रु कहलिन सक्छ । 

बुढ्यौलीअघिका सुरुआती अवस्था  
यो अवस्थामा विशेष गरी आफ्नो प्रशंसाप्रति रुचि राख्दैनन् । बरु, आफ्नो सट्टा आफ्नो सन्तानले गरेको उन्नति–प्रगति, गाथा सबैसामु प्रस्तुत होओस् भन्ने चाह राखेर बसेका हुन्छन् । अझ विशेष गरी हाम्रोजस्तो अतिकम विकसित राष्ट्रहरूमा उन्नति र प्रगतिको ‘इन्डिकेटर’ भनेको आर्थिक विकासलाई प्रमुख मानिने हुँदा ज्ञान, बुद्धि, विवेक, सोचाइ, सामाजिक मर्यादा एवं उसको क्षमता प्रायः गौण रहन्छ ।

समृद्धि भनेको उसले कति आर्थिक प्रगति गर्‍यो, त्यसले निर्धारण गर्ने गर्दछ । टाढाका नातेदारहरू पनि यदि त्यो असाध्यै धनी र उच्च ओहोदामा रहेछ भने जो आफ्नै इस्टमित्र कहलिन्छ । जसको आर्थिक हैसियत कमजोर छ भने उसलाई नजिकैको नातेदारले समेत बेवास्ता गरिरहेका हुन्छन् ।

आफन्त जोसँग सम्पति छैन, उसलाई बेवास्ता गरिरहेको देखिन्छ हाम्रो समाजमा । हो, यसको एक मात्र कारण भनेको पुँजीवादको प्रश्रय र त्यसले निम्त्याइरहेको विकृति हो ।

एकातिर त्यस्तो छ भने मनोविद् बब हन्डरसनले यसको अर्कोतिरको पाटो पनि विश्लेषण गरेका छन् । कमजोर अवस्थाका इस्टमित्रले प्रगति गरेकाप्रति धेरै आशावादी हुनु पनि एक फरक पाटो मानेका छन् उनले । आफूले निर्वाह गर्नुपर्ने दायित्व केही पूरा नगर्ने, गर्नुपर्ने जिम्मेवारी वहन नगर्ने अनि ‘मलाई फलानोले गरिदिएन’ भन्ने मानसिकता जबसम्म रहिरहन्छ, तबसम्म सम्बन्धमा चिसोपना देखिइरहेको हुन्छ ।

उनको रिसर्चले यो पुष्टि गरेको थियो कि जब मानिसको स्टाटस परिवर्तन हुन्छ, तब उनीहरूमा स्वतःस्फूर्त हार्मोन समेत परिवर्तन हुन्छ । जसले उनीहरूको सोचाइको दायरालाई फराकिलो पारिदिइरहेको हुन्छ । जसले गर्दा उनीहरूमा एकप्रकारको मपाइँत्व कहीँ न कहीँ भित्र लुकेर बसेको हुन्छ, जो कुनै बेला बोली–व्यवहारमा अवश्य देखापर्छ भनेर पुष्टि गरेका छन् ।

यस समस्याको एक मात्र निदान हो, ठूलो बन्न खोज्ने त्यस्ता इस्टमित्रलाई आफूले पनि ‘ड्यामकेयर’ गरिदिनु अर्थात् मतलबै नगरिदिने । आखिर आफ्नो कर्म, व्यवहार आफैँले नगरी हुन्न ।