नेपाली आख्यानजगत्मा सबैभन्दा लघुतम विधाका रूपमा लघुकथालाई लिइँदै आएको छ । लघुकथा लेखनको प्रारम्भ आठ दशकअघि नै भएको मानिन्छ । तर, कृति प्रकाशनका हिसाबले २००७ सालमा साहित्यकार पूर्णप्रसाद ब्राह्मणको ‘झिल्का’लाई पहिलो भनिएको छ ।

यस हिसाबले ७३ वर्ष बितिसकेको छ, लघुकथाको पहिलो कृति सार्वजनिक भएको । यति पुरानो लेखनी भए पनि लघुकथाले विधागत मान्यता पाउन प्रशस्त संघर्ष गर्नुपरेको यसमा कलम चलाउनेहरू बताउँछन् ।

प्रारम्भिक चरणमा ब्राह्मणका अतिरिक्त डा. जयनारायण गिरीले पनि लघुकथा लेखेका थिए । उनीहरू दुवैले आधुनिक लघुकथा लेखनको बिउ छरेका थिए भन्न सकिन्छ ।

पछिका दिनमा कतिपय साहित्यकारले फुटकर रूपमै भए पनि लघुकथा लेखे । लघुकथा सशक्त विधा भएको चिन्तनलाई स्थापित गर्दै आए ।

अशेष मल्ल, सरुभक्त, किशोर पहाडी, अनिता तुलाधर, धु्रव मधिकर्मी, नारायण तिवारीलगायत साहित्यकारले तत्कालीन अवस्थामा आख्यानमा लघुकथा पनि छ है भन्ने सन्देश फैलाएका थिए ।

यसरी अप्ठेरो अवस्थाबाट माथि उठेको लघुकथा लेखनले अहिले विधाको रूप लिइसकेको छ । यसले पार्ने प्रभाव र लघुतम आकारका कारण लघुकथा लेखनतर्फ सर्जकको रुचि बढ्दो देखिन्छ ।

तर, लघुकथामा हुनुपर्ने संरचनागत आयाम र त्यसले प्रवाह गर्नुपर्ने शक्ति क्षीण हुँदै गइरहेको कतिपय सर्जकको ठहर छ ।

लघुकथा समाज नेपाल विगत १५ वर्षदेखि यसको उन्नयनमा क्रियाशील छ । हेय दृष्टि पाउँदै आएको यस विधालाई स्थापित गर्न यो संस्थाले उल्लेख्य भूमिका निर्वाह गरेको स्वयम् साहित्यकार बताउँछन् ।

समाजले लघुकथा लेखनका क्षेत्रमा विभिन्न सम्मान तथा पुरस्कारको व्यवस्था गरेको छ । यो विधामा समर्पित स्रष्टालाई हौसला दिँदै आएको छ ।

यति हुँदाहुँदै पनि आजको समयमा लघुकथा जति शक्तिशाली हुनुपर्ने हो, जति प्रभावशाली हुनुपर्ने हो, त्यो नभएको साहित्यकार अशेष मल्ल र ‘लघुकथाको रचनाविधान’का सर्जक प्रा. डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतमको ठम्याइ छ ।

चर्चित नाट्यकर्मी तथा साहित्यकार मल्ल लघुकथा आफैँमा प्रभावकारी रचना भएको बताउँछन् । नाममै आकारमा यो छोटो हुने स्पष्ट रहेको उनको भनाइ छ ।

साहित्यकार मल्ल भन्छन्, “लघुकथाको सबैभन्दा ठूलो प्रभावकारिता भनेको यसको भाव, शक्ति र प्रस्तुति नै हो । लघुकथा प्रभावशाली हुनुको अर्थ नै त्यहाँ भेटिने कथानकताको शक्ति हो, जसले पाठकको मनलाई भित्रैसम्म छुने सामर्थ्य राख्छ ।”

कुनै बेला सशक्त लघुकथा पाठकलाई सुम्पिएका मल्ल अक्षर, शब्द र वाक्य मात्र नभइ विषयवस्तु र भाव नै यसको मूल शक्ति भएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, “यिनै भावले लघुकथालाई सानो भए पनि शक्तिशाली र प्रभावशाली बनाउँछ ।”

पछिल्लो समय नेपाली लघुकथा लेखनमा बाढी नै आएको देखिन्छ । सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले यसले मञ्च पाए पनि, संख्यात्मक वृद्धि भए पनि गुणात्मक रूपमा कमजोर रहेको मल्ल औँल्याउँछन् ।

“लघुकथा लेखनमा सर्जकहरूको संख्या बढ्नु नराम्रो होइन । निश्चय नै यो सकारात्मक पक्ष हो । यसले लघुकथा लेखनप्रतिको जागरण र रुचि बढ्दो अवस्थामा रहेको देखाउँछ,” उनी भन्छन्, “तर, लघुकथा लेखनमा देखिएको गुणात्मकभन्दा संख्यात्मक वृद्धिले लघुकथाको मर्म नै हराउने हो कि भन्ने डर छ । यसले लघुकथाको प्रभावकारिता र शक्तिलाई नै क्षीण बनाउने हो कि !”

यस्तै धारणा व्यक्त गर्छन्, प्रा. डा. गौतम पनि । लघुकथाको संख्यात्मक वृद्धि अत्यधिक र गुणात्मक अनुपात निकै कम भएको आफूले पाएको उनी बताउँछन् ।

गौतम भन्छन्, “लघुकथाका क्षेत्रमा अनेकानेक गतिविधि भएका छन् । प्रकाशन पनि प्रशस्त हुँदै आएका छन् । लघुकथा लेख्न पनि सिकाइँदै छ । तर, लघुकथा लेखकमा जुन रूपमा धैर्य र साधना हुनुपर्ने हो, त्यो कम पाइएको छ ।”

उनी अगाडि थप्छन्, “लघुकथा लेखन आफैँमा जटिल काम हो । किनभने, यसमा थोरैमा धेरै कुरा अटाउनुपर्छ । थोरै शब्दमा धेरै कुरा भन्नुपर्छ । तसर्थ, यहाँ साधनाको अभावले समग्र लघुकथा लेखनलाई अप्ठेरोमा पार्न सक्छ ।”

०६५ साल भदौ ५ गते लघुकथा समाजको स्थापना गरिएको थियो । सोही दिनलाई केही सर्जकले विगत डेढ दशकदेखि लघुकथा दिवसका रूपमा मनाउँदै आएका छन् ।

यसै सन्दर्भमा लघुकथाको प्रभावकारिताबारे साहित्यकार मल्ल र समालोचक प्रा. डा. गौतमसँग गरिएको कुराकानी उनीहरूकै शब्दमा–

अशेष मल्ल
धेरैभन्दा धेरै लेखेर मात्रै लघुकथाको उन्नति, समृद्धि हुन्छ भन्ने होइन । गुणात्मकभन्दा संख्यात्मक वृद्धिले लघुकथा मन पराउने पाठकहरूको रुचिमा कमी आउन सक्ने मैले देखिरहेको छु । यही डरले मलाई घेरेको छ ।

हरेक लेखकले विचार पुर्याउनुपर्छ कि छोटो लेख्नु मात्रै लघुकथा होइन । यसको प्राण भनेकै भाव र प्रस्तुति हो ।

विद्वान् भाषासेवी महानन्द सापकोटाले भन्नुहुन्थ्यो— अचारले अघाइँदैन, तर खान सघाउँछ ।

लघुकथा पनि त्यही हो । जसरी रातको अँध्यारोमा एक झिल्को चट्याङले सर्वत्र उज्यालो फैलाउँछ, लघुकथामा पनि त्यही चमक र उज्यालो छर्न सक्ने शक्ति र सामर्थ्य हुनुपर्छ ।

लघुकथा पाठकको मन–मस्तिष्कलाई हल्लाउने खालको हुनुपर्छ । बरु, थोरै लेखियोस् बलियो र सामर्थ्यवान् लेखियोस् भन्नेतर्फ यस विधाका लेखकहरू जागरुक हुनु आवश्यक छ ।

लघुकथा, मुक्तक, कविता यी लेखिने कुरा होइनन् । यी आफैँ सिर्जना हुने विषय हुन् । कुन क्षणमा यी विषय मन–मस्तिष्कमा प्रस्फुटन हुन्छन्, त्यो लेखकलाई पनि थाहा हुँदैन । यो त समय र सन्दर्भले जन्माउँछ ।

म लेखक हुँ कि होइन भन्ने कुरा एउटा लेखक आफैँले बुझेको हुन्छ । उसलाई थाहा हुन्छ, म के हुँ भन्ने । यदि, म लघुकथाकार होइन भन्ने लाग्छ भने त्यो बाटो छोडिदिनु नै उत्तम हुन्छ ।

जस्तो, मलाई थाहा छ– म गीतकार होइन । मैले चाहेँ भने गीत लेख्न सक्छु होला, तर म गीतकार होइन भन्ने थाहा छ भने मैले गीत लेख्ने कुरै आउँदैन ।

आजको डिजिटल युगमा लघुकथा लेखन अझै प्रभावकारी हुनसक्छ । मोबाइलको स्क्रिनमा अट्ने र क्षणभरमै पढ्न सक्ने शक्तिशाली साहित्यिक सामग्री लघुकथा नै हो । डिजिटल ग्याजेटले यसको उन्नयनमा ठूलो योगदान दिएको छ ।

पहिलेपहिले हामीले लेख्दा पाठकसम्म पुग्न बडो गाह्रो थियो । आज डिजिटल मिडिया र सामाजिक सञ्जालले प्रकाशन सजिलो गरिदिएको छ । तर, सजिलो छ भन्दैमा जे पनि लेख्नु त भएन नि !

लेख्नेहरूले पनि लेखिसकेपछि केही समय त्यसलाई थन्क्याएर राख्ने र महिना÷दुई महिनापछि मात्रै त्यो पढेर सम्पादन गर्दा उत्कृष्ट लघुकथा जन्मिन सक्छ ।

मैले माथि नै भनेँ– लघुकथाको अधिक संख्याले यसको लोकप्रियतामै खलल पार्ने हो कि ! धेरै बाढीले खती गर्न सक्छ भन्नेतिर पनि हामीले ध्यान दिनुपर्छ ।
०००
प्रा. डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतम
फेसबुकलगायत सामाजिक सञ्जालमा लघुकथा पोस्ट गर्ने चलन बढ्दो छ । ‘आज मैले यतिवटा लघुकथा लेखेँ’ भनेर फेसबुकमा लेखेको कताकति मैले पाएको छु । यसबाट लघुकथाको संख्यात्मक वृद्धि त होला, तर गुणात्मक वृद्धि हुँदैन ।

एउटा कुरो स्पष्ट के हो भने इतिहास संख्याले बनाउने होइन, गुणले बनाउने हो । त्यसैले मलाई लाग्छ, लघुकथा लेखनमा लाग्ने स्रष्टाहरू गम्भीर हुनुपर्ने अवस्था छ ।

लघुकथा सर्जकले गुणात्मक सिर्जनातर्फ ध्यान पुर्याउने हो भने यसले लघुकथाको उन्नयनमा ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ ।

यहाँ मैले भन्नैपर्छ– कुनै पनि सर्जकले सिद्धान्त पढेर वा बुझेर सिर्जना गर्दैन । तथापि, सर्जक÷स्रष्टाले सिद्धान्त पनि राम्ररी पढेको छ भने उसले अब्बल दर्जाको लघुकथा सिर्जना गर्न सक्छ ।

सिर्जना गर्नेहरूले एकपटक यसको सैद्धान्तिक स्वरूप के हो भन्ने विषयमा सोचिदिने हो भने त्यसले लघुकथालाई बलियो बनाउँछ । यो यस विधाको उन्नयनका लागि राम्रो नै हुनेछ ।

यसो गर्नु किन आवश्यक छ भने, लघुकथामा मितव्ययी भाषामा, मितव्ययी शब्दमा, एउटा सिंगो महाकाव्य वा उपन्यासले दिने कुरो प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।

पछिल्लो समय लघुकथा सिर्जनातिर प्रवृत्त हुने जो स्रष्टाहरू हुनुहुन्छ, उहाँहरूलाई एकपटक सिद्धान्तको अध्ययन गर्न म सुझाव दिन्छु ।

आजका दिनमा लघुकथा व्यापक रूपमा लेखिँदै आएको छ । तर, यो भीडमा सम्झनलायक लघुकथा कमै मात्र पाइन्छन् । लघुकथामा आएको यो बाढीले यसको इतिहास नै हराउँछ कि भन्ने मलाई डर छ ।

म थोरै लघुकथा समाज नेपालको कुरा गर्छु, अब समाजको भूमिका फरक हुनुपर्छ । लघुकथाका स्रष्टाहरूलाई समाजले एउटा मञ्च दिएको छ, जुन आफैँमा राम्रो कुरा हो ।

पहिलेपहिले समाजले लघुकथाका कृति प्रकाशनपूर्व छलफल, अन्तरक्रिया कार्यक्रम गरेर कमी–कमजोरीलाई सच्याउन सरसल्लाह दिन्थ्यो । यसरी सार्थक कृति प्रकाशनमा मद्दत मिल्थ्यो ।

यस्ता अन्तरक्रियामा म पनि पटकपटक उपस्थित छु । तर, आश्चर्य ! सल्लाह, सुझाव कतिपय सर्जकहरूलाई मन नपर्ने रहेछ । त्यसैले त्यस किसिमको कार्यक्रमको प्रावधान नै हटेर गयो ।

लघुकथा समाज ठूलो छ । सातै प्रदेशमा समाजका समितिहरू छन् । यस हिसाबले यो राष्ट्रव्यापी संस्थाका रूपमा फैलिएको छ, जुन आफँैमा सुखद पक्ष हो ।

त्यसैले प्रदेश समितिहरूको माध्यमबाट कम्तीमा लघुकथा प्रकाशनपूर्व यस क्षेत्रका विज्ञहरूलाई राखेर पाण्डुलिपिमाथि अन्तरक्रिया गराउने हो भने राम्राराम्रा कृतिहरू प्रकाशनमा आउन सक्छ । यसका लागि लघुकथा समाज अगाडि बढ्नैपर्छ ।

समाज नसुस्ताओस् । यसको एउटा इतिहास छ, गरिमा छ । त्यसैले समाजले अझै बढी गतिशील हुनुपर्ने मैले देखेको छु ।

समाजले लघुकथा क्षेत्रका नयाँ संस्थाहरूसँग समन्वय गर्दै जानु आजको आवश्यकता हो । समाज यसरी अगाडि बढ्ने हो भने लघुकथा प्रवद्र्धनमा ठूलो योगदान पुग्न सक्छ ।