गठबन्धित सरकार छ । गठबन्धनमा सामेल राजनीतिक दलहरु चुनावमा पनि गठबन्धन बनाएर जाने आन्तरिक कसरतमा छन् । सरकारको नेतृत्वमा रहेको नेपाली कांग्रेसमा बाहेक चुनावी तालमेलबारे गठबन्धनका अरु दलमा फरक मत सुनिदैन । तिनमा सहमति नै छ भन्ने बुझिन्छ । 

पहिलो प्रश्न – यो गठबन्धन सरकार के उद्देश्यले बनाइएको हो ? प्रश्नले नै स्मृतिको विगत पृष्ठभूमि उधिनेको छ । सँगै अर्को जिज्ञासा – गठबन्धन सरकारले गराउने (?) स्थानीय तहको निर्धारित चुनाव (५० दिन बाँकी)मा पनि गठबन्धन–तालमेल सँगै जाने, लाने आधार वा मनसाय के ?

गठबन्धन बन्यो, कांग्रेसले सरकारको नेतृत्व पायो । अर्थात्, गठबन्धित अरु दलले पनि सरकारमा हिस्सा पाए । त्यसैले कांग्रेसलाई सरकारमा पुर्यायौँ भन्नुको साथै हामीले पनि कुर्कुस्त सरकारी हिस्सा पायौँ, लियौँ भन्नु पो सत्य हुन्थ्यो । 

घुक्र्याउनु पर्दा कहिले काहीँ नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी  (माओवादी केन्द्र)का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल जो गठबन्धन दलका एक नेता पनि हुन्, उनी आफूहरुले कांग्रेसलाई सरकारमा पुर्याएको हुँकार सार्वजनिक गर्छन् । तर, बिर्सन्छन् कि लुकाएका हुन कुन्नि उनी आफैँले सरकारमा दोस्रो ठूलो हिस्सेदारी भाग लिएको ? उनको दाबामा कुनै त्याग छ र ?

कांग्रेसलाई सत्तामा पुर्याउन गठबन्धन बनाइएकै होइन । हुन्थ्यो त्यस्तो माया भने चुनावको मुखमा सँगै सरकारको कांग्रेसलाई चटक्क छोडेर नेकपा (एमाले)मा लीन नेकपा बन्ने, बनाइने नै थिएन । नेकपा किन बन्यो ? कांग्रेससँग पुनः किन गठबन्धन गरियो ? सरकारमा बसेर कांग्रेसलाई सरकारमा पुर्याएको हुँकार अघि सम्झने घटना दृश्य हो यो । 

सरकारी हिस्सामा सहभागी मनोविज्ञानले नै चुनावी तालमेल वा गठबन्धनको पक्षपोषण गरिएको निर्विवाद हो । स्थानीयमात्रै किन, प्रदेश र संघीय निर्वाचनसम्म गठबन्धन तालमेलकै लालसा अभिव्यक्त छ । किन ? कांग्रेसलाई सरकारमा पुर्याउन वा जिताउन अथवा बचाउन ? कि आफैँ बाच्न ? माकेलगायत सत्ता गाँठोले बाधिएका दलहरुले उत्तर खोज्ने हो । 

दलीय राजनीतिक गठबन्धनको मुख्यतः दुई आधार हुन्छन् । पहिलो सैद्धान्तिक, दोस्रो व्यावहारिक । नेपालको अहिलेको गठजोड सैद्धान्तिक विषय आआफ्नो ठाउँमा राखेर खासगरी व्यावहारिक लेनदेनको हो । अहिलेको गठजोडमा बसेका कांग्रेस र कम्युनिस्ट दलबीच लोकतन्त्र र अधिनायकवाद जति नै सैद्धान्तिक दूरी छ । 

चुनावी तालमेल वा गठबन्धनलाई ठाडै अस्वीकृत गरिएको होइन । यसको आधारबारे चाहिँ स्पष्ट हुन चाहेको हो । यो कुनै एकको चाहमात्रै होइन, लोकतान्त्रिक समाजको चाहना हो । व्यावहारिक गठजोड खासगरी सत्ता, शक्ति, स्रोत र साधनको लेनदेनमा नै  सीमित हो । तर, सत्ता गठबन्धनलाई सैद्धान्तिक धरातल पनि दिनुपर्छ । 

सरकारी होस् वा चुनावी तालमेल त्यसमा सैद्धान्तिक सहमति हुनुले गठबन्धन संस्कृतिसमेत नैतिक पक्षलाई विकसित गर्न मद्दत पुग्छ । चर्चित गठबन्धनमा सामान्य सैद्धान्तिक सहमति संविधान र निर्दिष्ट लोकतान्त्रिक संघीय संसदीय प्रणालीप्रति निश्छल प्रतिबद्धता हुनसक्छ । चुनावी तालमेल अघि लिखित प्रतिबद्धता र त्यही प्रतिच्छाया आआफ्ना घोषणापत्रमा लिपिबद्ध गराइनु राजनीतिक विश्वासको आधार बन्नेछ । 

सैद्धान्तिक प्रतिबद्धताले व्यवहार सहज र स्पष्ट बन्छ । बाङ्गो टिङ्गो कुरा गर्नैपर्दैन । सिद्धान्त निर्देशित व्यावहारिक सहमति लक्षित उल्लेख्य घटना बीपी र कम्युनिस्ट नेता पुष्पलालबीच बनारसमा भएको थियो । 

दुवै नेता राजनीतिक प्रवासमा भारतको बनारसमा बस्नुहुन्थ्यो । पुष्पलालले बीपीसँग कुरा राख्नुभयो – राजाले नेतृत्व लिएको नेपालको निर्दलीय पञ्चायती तानाशाही व्यवस्था ढाल्न लोकतन्त्रवादी कांग्रेस र कम्युनिस्ट मिलेर गर्ने संघर्षले मात्र सम्भव छ, त्यसैले हामी मिलौँ। तात्पर्य यही हो । बीपी पनि सहमत नै हुनुहुन्थ्यो । 

तर असहमति थियो कहाँ त ? स्पष्ट छ कम्युनिस्टहरुबीच नै असहमति थियो । बीपीले पुष्पलाललाई ससर्त सहमति दिनुभए छ । उहाँको पहिलो सर्त– कम्युनिस्ट पार्टी धेरै छन्, कोसँग मिल्ने ? पहिले कम्युनिस्ट पार्टीहरु नै गठबन्धित वा एक बनाएर आउनोस् । दोस्रो – केको लागि मिल्ने ? प्रजातन्त्रको लागि । बीपीले थप भन्नुभए छ– राजनीति म हेर्छु, अर्थनीति तपाईँ । पुष्पलाल  फुरुङ्ग हुनु भएछ । 

यही कुरा पुष्पलालले बनारसमा बस्दै आएका नेपालका कम्युनिस्ट नेताहरुलाई प्रस्ताव गर्नुभयो । बीपीसँगको वार्ता निष्कर्षसमेत सुनाउनु भएछ । त्यतिबेला मोहनविक्रम सिंह, मोदनाथ प्रश्रित, बलराम उपाध्यायलगायत सयौं कम्युनिस्ट नेता, कार्यकर्ता बनारस बस्थे ।

भोलिपल्ट बिहान त बनारसका गल्ली, गल्छ्यौडामा ‘गद्दार पुष्पलाल’ लेखिएका पर्चा छरपस्ट भेटिए । पर्चा छर्नेहरु तिनै कम्युनिस्ट थिए । बिहानै चिया पिउन पसल जानेहरुको हात हातमा पर्चा पुग्ने नै भयो । मैले पनि दुग्धविनायक गल्लीबाट एउटा पर्चा उठाएर पढेको याद छ ।

शीतयुद्धको बेला । एउटा कम्युनिस्ट दुनियाँ थियो, अर्को प्रजातान्त्रिक विश्व । अहिले त नौरङ्गी कम्युनिस्टहरु रहेको नेपालमा त्यतिबेला कोही नेताको नाममा (लेनिन, स्टालिन, माओ आदि) कोही देश, विदेशको नाममा अर्थात् कम्युनिस्ट चीन वा रुस समर्थक थिए । कोही भाकपा, माकपा र नक्सलाइट(भारत)का नाममा गौरव गर्ने नेपाली कम्युनिस्ट घटकहरु (झन्डै दुई दर्जन) मा केही त दरबार सञ्चालित कम्युनिस्ट पनि थिए । 

तिनैले छरेको पर्चा ‘गद्दार पुष्पलाल’ पढेपछि स्वप्नभङ्ग मुद्रामा पुष्पलाल हुनुहुन्थ्यो रे ! पछि सुनियो – बीपीसँग पुष्पलालले आत्मग्लानि व्यक्त गर्दै भन्नुभयो रे – नेपालका कम्युनिस्टलाई मैलेभन्दा तपाइँले चिन्नु भएको रहेछ ।  

अर्थात्, सैद्धान्तिक मान्यताको सहमतिले नै गठजोड वा गठबन्धन वा राजनीतिक तालमेललाई  परिणामदायी र व्यावहारिक बनाउने हो । उदाहरण –२०४६ सालको जनआन्दोलन बीपीले पुष्पलालसँग राखेको सर्त अनुकूल नै भयो । बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनःस्थापनाको लागि साहना प्रधानको अध्यक्षतामा सात दलीय कम्युनिस्ट मोर्चा बनाइयो । अनि नेपाली कांग्रेसका सर्वमान्य नेता गणेशमान सिंहको नेतृत्वमा संघर्ष गरियो र प्रजातन्त्र पुनःस्थापना भयो ।  

तहहरुको पदमा हिस्सेदारीको बाँडफाट मिलाउन गरिने चुनावी तालमेलले पनि लोकतान्त्रिक पद्धतिलाई स्थायित्वका साथै गठबन्धितहरुको सैद्धान्तिक रुपान्तरणमा सहयोग  दिनुपर्छ । यसको लागि गठबन्धन उपयुक्त हुन्छ ।  पदको हिस्सेदारीलाई मात्रै गठजोड गरिँदैन । 

पद भागबन्डा गर्ने सिद्धान्तहीन चुनावी तालमेलको गठबन्धन पदीय आशक्तिमा लिप्त दलबदलु कार्यकर्ता जस्तै कहिले यता, कहिले उता हुने विगतसिद्ध नै हो ।