उनको जन्म सिरहा जिल्लाको दक्षिणी भेगस्थित नरहनिया गाउँमा भएको हो । जुन अहिले नवराजपुर गाउँपालिका अन्तर्गत पर्छ । सिरहा जिल्लाको दक्षिणी क्षेत्रमा रहेको हुलाकी सडक (जुन सडकले राजविराज र सिरहालाई जोड्छ) नरहनिया गाउँ हुँदै गएको छ ।

सिरहाको यो गाउँ पुग्नलाई उतिबेला कठिन थियो । त्यसबखत उनको परिवार लहान भएर गाउँ जाने आउने गर्दथे । पैदल यात्राको विकल्प थिएन । अहिले समय अनुरूप सबै परिवर्तन भएको छ । बस चल्छ गाउँसम्मै । 

उनको बाल्यकाल यही गाउँमा बित्यो । किसान परिवार भएकाले गोठमा सयवटा गाई भैंसी रहेको उनी बताउँछन् । ‘‘पिताजी दूध व्यवसायमा सक्रिय हुनुहुन्थ्यो ।’’

अंग्रेजी भाषा विज्ञानका प्राध्यापक योगेन्द्रप्रसाद यादव (७२) आज पनि भैंसीका पिठिउँमा चढेर हिँडेको सम्झना गर्छन् । किसान परिवारका बालकहरूको दिनचर्या नै त्यस्तै थियो ।

यद्यपि, उनको प्रारम्भिक शिक्षादीक्षा सुरु भइरहेको थियो । हुन त त्यसबेला गाउँमा स्कुल थिएन । र पनि, कखरा र पहाडा (१ देखि १०० सम्मको गिन्ती सिक्ने काम) उनले गरिसकेका थिए ।

भाषा विज्ञान विषयमा लामो समय त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गरेका प्राडा योगेन्द्रप्रसाद यादव यतिबेला नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान प्राज्ञ हुन् ।

कार्यकक्षमा विनम्रताका साथ स्वागत गर्दै यादवले आफ्ना पुराना दिन सम्झिए । उनले सुनाए, “गाउँमा स्कुल नभएकाले कतै जानुपर्ने अवस्था नै थिएन । स्कुल कि त सिरहामा कि त लहानमा थियो । त्यसैले जे जति सिकें, घरमै सिकेँ ।”

घरेलु वातावरणमा दिन बितिरहे पनि पढाइलेखाइले नजानिँदो किसिमबाट आकर्षित गरिरहेको उनको भनाइ छ । यसको पहिलो कारण त, उनका हजुरबुवा सधैँ भन्थे रे, योगेन्द्रलाई पढाउनु पर्छ । त्यसपछि अर्का प्रेरक व्यक्तित्व गाउँमै थिए, यमुनाप्रसाद यादव । जो, यादव समुदायमा मास्टर्स गर्ने पहिलो व्यक्ति मानिने उनी बताउँछन् । उनै यमुना यादवले सधैँ योगेन्द्रलाई पढ्न प्रेरित गरिरहन्थे ।

विस्तारै नरहनियामा पठनपाठनको वातावरण बन्दै गयो । किनभने त्यहाँका जमिनदार परिवारका व्यक्तिहरूले आफ्ना केटाकेटी पढाउन भारतीय सहरबाट शिक्षक झिकाएर पढाउने व्यवस्था मिलाउँदै आएका थिए । 

यो मौकाको सदुपयोग योगेन्द्रको परिवारले पनि ग¥यो । ‘फलतः आफूहरूले पढ्ने वातावरण पाएको’ यादवको भनाइ छ । 

योगेन्द्र यादव भन्छन्, “गाउँमा गुरुजीहरू आए । पठनपाठकको क्रम विस्तार हुँदै गयो । निरन्तरताले उत्साह जगायो । मैले पनि पढ्ने अवसर पाएँ । त्यसबेला एक जना मात्रै केटी पढ्न आएको म आज पनि सम्झन्छु ! कस्तो समाज थियो होला, त्यसबेलाको ?” उनी हाँसे ।

त्यो समयमा योगेन्द्रले यस्तै केही शिक्षकहरूबाट पढ्ने मौका पाए । गाउँमा आएका एक जना शिक्षक युवा र उत्साही थिए । ती पनि भारतबाटै आएका थिए । यस्तै २२÷२५ वर्षका थिए होलान् । 

ती शिक्षकले त्यस गाउँका मात्रै नभएर वरपर तीन चार गाउँका जमिनदारहरूसँग भेटेर नहरनियामा स्कुल खोल्ने प्रस्तावलाई अगाडि बढाए । यसमा नहरनियाकै यमुनाप्रसाद यादवको पनि उल्लेख्य योगदान रह्यो । गाउँका पहिलो ग्य्राजुएट थिए, यमुना यादव । उनलाई गाउँमा सबैले मान्थे । उनी व्यावहारिक र लोकप्रिय पनि थिए ।

यमुनाप्रसाद र ती भारतीय शिक्षकको मिहिनेत सफल भयो । चन्दा संकलन गरेर गाउँमा स्कुल खोल्ने काम भयो । यसरी २०११ सालमा नहरनियामा स्कुल स्थापना भयो ।

योगेन्द्रप्रसाद यादव भरखर स्थापित स्कुलमा ४ कक्षामा भर्ना भए । त्यसबेला स्कुलमा पढाइने सबै किताब हिन्दी भाषामा रहेको उनी सम्झिन्छन् । नेपाली भाषा पढाइन्थेन, त्यसबेला ।

पढ्न सुरु गरेपछि योगेन्द्र यादवको सम्पर्क यमुना यादवसँग अझै झाङ्गिँदै गयो । पढे लेखेका यमुना यादवले पनि योगेन्द्रलाई सानासाना कुरामा सल्लाह दिँदै गए ।

योगेन्द्र यादवलाई पनि लाग्न थाल्यो, समाजमा खडा हुनका लागि पढाइ जरुरी रहेछ । नपढ्ने हो भने कुर्न अर्थ रहन्न । यमुना यादवको सँगतले योगेन्द्रलाई पढाइ अगाडि बढाउन हिम्मतिलो बनायो ।

४ कक्षामा स्थानीय स्कुलमा भर्ना भएका योगेन्द्र, ६ कक्षा पास गरेपछि सीमापारि मधुबनी जिल्लाको खुटौना गाउँको स्कुलमा पढ्न गए । त्यहाँ उनले २०१७ सालमा म्याट्रिक दिए ।

त्यसबेलाको एउटा रोचक प्रसँग उनले सम्झिए । योगेन्द्र यादव खुटौनामा पढ्न बस्दा स्कुलकै होस्टलमा बस्थे । यता नेपालमा ०१७ सालमा राजनीतिक उथलपुथल भए राजनीतिमा सक्रिय धेरै सानाठूला नेताहरू भारत प्रवासमा हिँडे । कतिपय स्थानीय नेताहरू भागेर खुटौनामा नै आएर  बसेको उनी आज पनि सम्झिन्छन् ।

०००

खुटौनाको स्कुलबाट म्याट्रिक दिएर योगेन्द्र नहरनिया फर्किए । उनको सम्पर्क यमुनाप्रसाद यादवसँग सधैँ नै थियो । अलिकति फुर्सद मिल्यो कि उनी यमुना यादवकोमा पुग्थे । उनीसँग बस्दा यादवबाट आफूलाई धेरै कुराको ज्ञान हुने गरेको उनी बताउँछन् ।

सानै उमेरदेखि सम्पर्क भएकाले पनि होला, उनलाई यमुनाप्रसाद यादवका कुराहरूले मन छुन्थ्यो । उनी पनि उनको कुरा मान्थे ।

म्याट्रिकको रिजल्ट आयो । योगेन्द्रप्रसाद यादव प्रथम श्रेणीमा पास भए ।

उनका अनुसार परिवारमा म्याट्रिक पास गर्ने योगेन्द्र पहिलो व्यक्ति थिए । उनका काका भने गाउँमा लेखापढीको काम गर्दथे ।

त्यसबेला राजविराजमा कलेज स्थापना भइसकेको थियो । महेन्द्र विन्देश्वरी कलेजमा गएर आइए पढ्ने निश्चित भयो । अनि उनी कलेज भर्ना भए । राजविराजबाटै यादवले बीएसम्म पास गरे ।

उनलाई सोधें– म्याट्रिकमा फस्र्ट डिभिजन आएको मानिस, किन साइन्स विषय लिएर पढ्नु भएन ?

उनी हाँसे । भने, “सही कुरो उठाउनु भयो । मलाई साइन्स पढ्नु पर्छ भन्ने सोचाइ नआएको होइन । मेरो प्रवल इच्छा पनि थियो । किनभने मेरो  अंग्रेजी र म्याथ राम्रो थियो । तर, राजविराजमा साइन्स विषयको पढाइ हुन्थेन । साइन्स पढ्न कि त मधुबनी या दरभङ्गा जानु पथ्र्यो । जुन आर्थिक दृष्टिकोणबाट सजिलो थिएन । त्यसैले मेरो यो इच्छा, इच्छामै सीमित रह्यो ।”

त्यसबेला शिक्षामा खासै खर्च गर्थेनन्, मानिस । परिवारबाट गरिने खर्च भनेको बिहे, पूजाआजा या जग्गा जमिन खरिदमा मात्र हुन्थ्यो । नगदको अभावका कारण पनि यो अवस्था हुने गरेको उनी बताउँछन् ।

यस्तोमा योगेन्द्र यादवलाई लाग्यो, ‘साइन्स पढेर घरको पैसा किन यत्तिकै खर्च गरिदिने । अरू विषय पढे पनि त हुन्छ ।’

योगेन्द्र यादवले अर्को एउटा प्रसँग सम्झिए । उनका अनुसार त्यसबखत एसएलसी रिजल्टका आधारमा कोलम्बो प्लान अन्तर्गत भारतका कलेजमा इन्जिनियरिङ पढ्न पनि पठाइन्थ्यो । काठमाडौं आएर आवेदन दिनुपथ्र्यो । त्यो बेला काठमाडौं आउनु उनका लागि असम्भव थियो । 

त्यसैले पनि उनले आइए पढ्ने निधो गरेका थिए । पढाइमा राम्रो भएकाले आइएमा राम्रो नम्बरका साथ पास भए । त्यसैले बीए पढ्दा ‘महेन्द्र छात्रवृत्ति’ पाए । छात्रवृत्ति मासिक १२० रुपैयाँ थियो ।

उनले दुई वर्षसम्मै छात्रवृत्ति पाए । खानपिनमा खासै खर्च थिएन । होटलमै खाँदा पनि महिनाको १७ देखि २० रुपैयाँमा पुग्ने उनी बताउँछन् । त्यसैले पैसा बच्थ्यो । आफूले छात्रवृत्ति बापत पाएको त्यही पैसा बचाएर एमए पढ्न खर्च गरेको उनी बताउँछन् ।

प्राज्ञ यादवले राजविराजको कलेजका प्रिन्सिपल शंकरदत्त झालाई सम्झिए, जसबाट उनले ठूलो सहयोग पाएका थिए । डा. यादव भन्छन्, “मलाई खुबै माया गर्नुहुन्थ्यो, प्रिन्सिपल झाले । उहाँले मलाई दुई वर्षसम्म आफ्नै भान्छामा खाना खुवाउनु भयो । मलाई उहाँले आफ्नो अर्को छोरा नै भन्नुहुन्थ्यो ।”

यादवले २०२३÷०२४ सालतिर ब्याचलर सके । त्यसपछि अब जागिर खानु पर्छ भन्ने सोच बन्यो । लोकसेवाले त्यसैबेला ७५ जना शाखा अधिकृतको माग गरेको थियो । जागिर खानै थियो, त्यसैले उनी दायाँबायाँ नहेरी राजधानी आए । 

शाखा अधिकृतमा जागिर खान उनको उमेरले दिएन । उनी १८ वर्षका मात्रै थिए । शाखा अधिकृत पदमा आवेदन दिनका लागि उमेर २१ पूरा भएको हुनुपर्ने थियो । 

अब के गर्ने ? उनी अस्मञ्जसमा परे । त्यसैबेला यमुनाप्रसाद यादव काठमाडौंमै थिए । उनी तत्कालीन राष्ट्रिय पञ्चायतको मनोनित सदस्य थिए । योगेन्द्र यादवले यमुनाप्रसाद यादवसँग सल्लाह गरे, अब के गर्ने भनेर ।

यमुनाप्रसादले पनि ‘जागिर न खाउ । एमए पढ’ भनेर उनलाई प्रेरित गरे । उनका लागि त्यो वचन अकाट्य थियो । उनी पनि यताउता नहेरी त्रिविमा अंग्रेजी पढ्न एमए भर्ना भए । उनलाई भन्न त राजनीतिशास्त्र लिएर पढ्न भनिएको थियो । तर, उनले राजनीतिशास्त्र नपढेर अंग्रेजीलाई महत्त्व दिए । त्यसबेला उनका सहपाठी थिए, पद्मरत्न तुलाधर । 

दुई वर्षमा उनले एमए पास गरे । त्यसैबेला एमए पढ्न आफूलाई राजविराज कलेजमा पाएको छात्रवृत्ति रकमले ठूलो सहयोग गरेको उनी सम्झन्छन् ।

एमए सक्याएर उनी गाउँ फर्किए । त्यसैताका सिरहामा कलेज खुल्ने भयो, सूर्यनारायण सत्यनारायण मरवैता कलेज । आफ्नै गाउँठाउँमा कलेज खुलेपछि अन्त किन जाने, गाउँठाउँकै कलेजमा पढाउनु पर्छ भन्दै योगेन्द्र यादवलाई सिरहा कलेजमा अंग्रेजी पढाउने जिम्मा दिइयो । उनी अब विद्यार्थीबाट गुरु बने । आफूले जानेको ज्ञान सिरहा कलेजमा विद्यार्थीमा बाँड्न थाले । 

सानोसानो कामका लागि गाउँका र वरपरका चिन्ने मानिस सिरहा आउँथे । त्यहाँ आउँदा उनको डेरामै बस्थे । सिरहा बजार, जिल्लाको केन्द्र भएकाले पनि यसमा कमी आउने अवस्था नै थिएन । विद्यार्थीलाई केही दिन आफूमा गुदी भर्नै पथ्र्यो । पाहुनालाई समय दिनुपर्दा पठनपाठनलाई बाधा भयो ।
स्थान परिवर्तनको सोच बन्यो । उनी जनकपुर गए । र, त्यहीँ रामस्वरूप रामसागर कलेजमा अंग्रेजी विषय पढाउने गरी उनले नियुक्ति पाए, कलेजका प्रिन्सिपल रामचन्द्रबहादुर सिंहबाट ।

०००

उनले जनकपुरमा १० वर्ष अंग्रेजी विषय पढाए । अंग्रेजी साहित्य प्राध्यापन गरेका उनमा भाषा विज्ञानप्रतिको मोह बलियो भएर आयो । भाषा विज्ञान अलिक टेक्निकल विषय भएकाले पनि आफ्नो रुची त्यस तर्फ रहेको उनको तर्क छ ।

प्राडा योगेन्द्र यादवले पढेको सैद्धान्तिक भाषा विज्ञान गणितमा आधारित तथा उत्कृष्ट रहेको उनी बताउँछन् । उनले भाषा विज्ञानको पढाइमा विशेष समय खर्चिए । म्याट्रिकपछि विज्ञान पढ्न नपाएका यादवले भाषा शास्त्रकै विज्ञान पढेर भए पनि आफ्नो अतृप्त चाहना पूरा गरेभन्दा अतिशयोक्ति नहोला !

उनी जनकपुर कलेजमा पढाउँदै थिए । कमलप्रकाश मल्ल रेक्टर थिए । त्यसैबखत त्रिविबाट आएको एउटा सूचनामा हैदराबादको ‘सेन्ट्रल इन्स्टिच्युट अफ इंगलिस एन्ड फरेन ल्याङवेजेज’, सञ्चालनमा आएको जानकारी दिइयो । त्यहाँबाट भाषा विज्ञान विषयमा तालिम लिन इच्छुकहरूलाई आवेदनका लागि आह्वान गरियो । यो मौका यादवले छोड्ने कुरै आएन ।

उनले पनि आवेदन दिए । त्यसका लागि कडा प्रतिस्पर्धा थियो । त्यहाँ  जाने पाँच जना छानिए । योगेन्द्र पनि परे । उनी तालिम लिन हैदराबाद पुगे ।

उनी केही समयका लागि त्यहाँ गएका थिए तर उनलाई लाग्यो, हैन अझै धेरै गर्न बाँकी रहेछ ।

डा. यादव भन्छन्, “हैदराबादको त्यो इन्स्टिच्युटमा पुगेर तालिम लिन सुरु गरेपछि मलाई लाग्यो, यो ठाउँमा आइसकेपछि त पीएचडी गर्नैपर्छ । मैले पीएचडी अप्लाई गरे । उक्त इन्स्टिच्युटबाट सहयोग पनि मिल्यो । त्यहींबाटै डिप्लोमा, एमफिल र पीएचडी गरेर फर्किएँ । त्यसबेला म पाँच वर्ष नै हैदराबाद बसेँ ।”
त्यसबेला साउथ एसियामै फस्र्ट पोजिसन ल्याएका थिए । भारतमै पनि उनले गरेको भाषा विज्ञान विषयक थेसिस हेरेरै आज पनि धेरैले आफ्नो पढाइलाई अगाडि बढाएको उनी बताउँछन् ।

हैदराबादबाट यादव जनकपुर फर्किए । र फेरि विद्यार्थीलाई पढाउने दैनिकीमा सक्रिय भए । तर, त्यसबेला भने उनलाई लाग्यो, ‘हैन, यतिका मिहिनेत गरेर भाषा विज्ञान पढेर आएँ । यहाँभन्दा त अब काठमाडौं नै बस्नु उपयुक्त होला ।’ 

अर्थात्, आफूले प्राप्त गरेको तालिम र शिक्षाको कुनै उपयोग जनकपुरमा भएको जस्तो उनलाई अनुभव भएन ।

त्यसबेला उनलाई नियुक्ति दिने रामचन्द्रबहादुर सिंह त्रिविका उपकुलपति थिए । सिंहलाई थाहा थियो, डा. योगेन्द्र यादवले भाषा विज्ञानमा पीएचडी गरेर आएका छन् । संयोग, त्यही समयदेखि त्रिवि केन्द्रीय क्याम्पसमा पनि भाषा विज्ञान पढाउने काम सुरु भएको थियो । 

भाषा विज्ञान नै पढाउने शिक्षक काठमाडौंमा थिएनन् । शिक्षक नभएका कारण विद्यार्थीले हडताल गरेका थिए । उपकुलपति सिंहले डा. यादवलाई फोन गरेर तुरुन्तै काठमाडौं आउन भने । प्राडा यादवको सोचले पूर्णता पायो ।

यसरी सिंहले नै डा. योगेन्द्र यादवलाई त्रिविमा भाषा विज्ञान पढाउने मौका दिए । उनी पनि २०४९ सालमा काठमाडौं उक्लिए र विद्यार्थीलाई भाषा विज्ञान पढाउन थाले ।

बिस्तारै अंग्रेजी भाषा विज्ञान (लिङ्विस्टिक) मा पीएचडी गरेका केही शिक्षकहरू थपिए । माधव पोखरेल, तेजरत्न कंशाकार, चूडामणि बन्धु र योगेन्द्र यादवलगायतका भाषा विज्ञान शिक्षकहरू थिए त्यहाँ । 

त्यसैबेला यी शिक्षकहरूलाई लाग्यो, ‘अब भाषा विज्ञानको बेग्लै विभाग हुनुपर्छ’ । र तिनीहरूले बेग्लै विभागको आवश्यकताका विषयमा आफ्ना धारणा सरोकारवालाहरू समक्ष राखे । 

अन्ततः भाषा विज्ञान अध्ययन अध्यापनका लागि त्रिविमा बेग्लै विभाग स्थापना भयो । जसको विभागीय प्रमुख भएर उनले प्राडा योगेन्द्रप्रसाद यादवले दस वर्षसम्म काम गरे ।

कुराकानीका क्रममा प्राडा यादवले भने, ‘‘साहित्य पनि भाषा हो, तर जबसम्म भाषाको संरचनाका विषयमा थाहा हुँदैन, तबसम्म त्यो भाषाले के सन्देश दिएको छ वा दिन खोजेको छ, बुझ्न गाह्रो हुन्छ ।’’

डा. यादव भन्छन्, “एउटा लेखकले कथा, कविता, उपन्यास वा नाटक, जे लेखेको होस्, त्यो लेखाइलाई सही रूपमा बुझ्न भाषाको संरचनाबारे ज्ञान हुनु जरुरी छ । भाषाको संरचना बुझ्नका लागि भाषा विज्ञान पढ्नै पर्छ । त्यसका विषयमा जान्नै पर्छ । कुनै पनि कुरा लेख्नका लागि भाषा विज्ञानको ज्ञान आवश्यक छ ।”

राम्रो भाषा विज्ञान नजानेकाले राम्रो लेख्न नसक्ने उनको तर्क छ । लेखकलाई मात्रै होइन, एउटा शिक्षकलाई पनि भाषा विज्ञानको ज्ञान हुनु आवश्यक रहेको उनी बताउँछन् । भाषा विज्ञान जानेमा मात्रै शिक्षकले राम्ररी पढाउन सक्छ ।

कुराकानीकै क्रममा उनले एउटा प्रसंग जोडे । एक पटक त्रिविको अंग्रेजी विभागलाई राम्रो बनाउनैका लागि ब्रिटिस काउन्सिलसँग सहयोग मागियो । काउन्सिलले पनि एक जना अंग्रेजी विषयका ज्ञाता एलेन डेभिसलाई त्रिविमा पठायो । उनी अंग्रेजी विभागको प्रमुख नै भएर बसेका थिए । उनलाई एडिनबराबाट झिकाइएको थियो ।

प्राडा योगेन्द्रप्रसाद यादव भन्छन्, “उनैले पहिलो पटक त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा भाषा विज्ञानको कक्षाको थालनी गरेका हुन् । उनले भाषा विज्ञानको पूरै कोर्स रिभाइज गरेका थिए । त्यसबखत एमएमा मात्रै नभएर बीएमा पनि भाषा विज्ञान पढाउने गरी पाठ्यक्रम परिवर्तन गरिएको थियो ।”