ललितकलाका क्षेत्रमा कूची र कलमका संयोजक हुन् रमेशनाथ खनाल (७१) । उनी चित्र मात्रै कोर्दैनन् त्यसको समीक्षा पनि गर्छन् । योभन्दा भिन्न खनाललाई खेलाडीका रूपमा पनि चिन्न सकिन्छ ।  फुटबल खेल्ने, शारीरिक सुगठन अर्थात् बडिबिल्डिङ प्रतिस्पर्धामा भाग लिने उनका फरक सौख हुन् । धरानबाटै बीकम गरेपछि काठमाडौंं पसे । र, त्रिविबाट एमकममा उत्कृष्ट नतिजा ल्याए । 

उनी भन्छन्– ‘‘अब जागिर खानुपर्छ भन्ने लाग्यो । त्यसको केही समयपछि नै नेसनल ट्रेडिङ लिमिटेडको अनुसन्धान अधिकृतमा नियुक्ति पाएँ ।’’

जागिरे जीवन सुरु भयो । आफूलाई मधुकर शमशेरले यो जागिरमा लगाएको उनी बताउँछन् । खेलकुदको रुचीले उनलाई खेलकुद परिषद्तिर लैजान्थ्यो । उनी नेसनल ट्रेडिङ लिमिटेडको कामबाट फुर्सद भयो कि खेलकुद परिषद् पुग्थे । 

उनले करिब ११ वर्ष नेसनल ट्रेडिङमा जागिर खाए । र त्यो अवधिभरि उनको आउजाउ खेलकुद परिषद्‍मा भई रह्यो । यसले सम्पर्क र सम्बन्ध विस्तार हुँदै गयो ।

एकदिन उनी अफिस (नेट्रेलि) मा नै थिए । उनलाई धीरेन्द्र शाहको निवास जीवनकुञ्जबाट फोन आयो । सिधै भनियो, ‘तपाईं यहाँ आउनु पर्‍यो ।’ उनी भन्छन्, ‘आफूले के बिराएछु’ भन्ने सोच्दै जीवनकुञ्ज पुगें ।

नक्सालस्थित नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानको कार्यकक्षमा बुधबार हामीसँग गफिँदै प्राज्ञ रमेशनाथ खनालले त्यो रोमाञ्चकारी कथा सुनाए । 

उनी भन्छन्, मभित्र जाँदा धीरेन्द्र शाह र शरदचन्द्र शाह बसिरहेका थिए । म पुगेपछि धीरेन्द्र शाहले शरदचन्द्रलाई भने, ‘रमेशलाई किन बोलाएका हौ, भन ।’ अनि शरदचन्द्र शाहले मलाई भने, ‘स्पोर्टस साइकोलोजीमा एमएस गर्ने मानिस चाहिने भयो । त्यसका लागि तपाईंले विशेष अध्ययनका लागि युरोप जानु पर्‍यो ।’ यो सुनेर म अलमलमा परेँ ।

नेसनल ट्रेडिङमा स्थायी जागिर थियो । हुन्छ भनुँ, जागिर जाने । नाई भनुँ अधिराजकुमारको अघिल्तिर आएको अफर कसरी नाइँ भन्नु । असमञ्जसमा परें । तर, पनि हिम्मत गरेर भनें, ‘म जाउँला । तर मेरो नोकरीको के हुन्छ ?’

उनको यो प्रश्नको जवाफ तत्कालै शरदचन्द्र शाहले दिए । जस अनुसार  युरोप जानु अगाडि रमेशनाथलाई नेसनल ट्रेडिङबाट एक तह प्रोमोसन दिँदै परिषद्‍मा तान्ने । र, तीन वर्षमा युरोपबाट फर्किएपछि फस्ट क्लासमा प्रोमोसन गरिदिने ।

रमेश खनाल भन्छन्, “यसरी म केही समयभित्रै थर्डक्लास अफिसरबाट फस्टक्लास अफिसर भएँ !

त्यसको सात दिनभित्रै उनी जर्मनी गए । केही महिनापछि उनको होस्टलमा शरदचन्द्र शाह आइपुगे । उनको अवस्था देखेर नेपाल फर्किएर दिनको पाँच डलर थप दिने निर्णयसमेत उनले गरिदिएको खनाल सुनाउँछन् । 

०००

रमेशनाथ खनालको जन्म पूर्वाञ्चलको सुन्दर नगरी धरानको पुरानोबजारमा भएको हो । उनी पिताजीका एक्ला छोरा हुन । उनका तीन बहिनी छन् ।

धरानमा खनालहरूको ठूलो बस्ती छ । उनलाई थाहा भएसम्म उनका पुर्खा पहिले तेह्रथुमबाट भालढुँगा हुँदै धरान झरेका हुन् । भालढुँगामा खनालहरूको कुलपूजा हुन्थ्यो । त्यहाँबाट छुट्टिएका परिवार धरान झरे पूर्वको त्यही सुन्दर नगरीमा आफू हुर्किएको र स्थानीय पब्लिक हाइस्कुबाटै २०२१ सालमा एसएलसी पास गरेको उनी बताउँछन् ।

प्राज्ञ खनालले आफ्नो बाल्यकालका केही रोचक सन्दर्भ यसरी सम्झिए– मलाई पढ्न लेख्‍न साह्रै गाह्रो लाग्थ्यो । सावाँ अक्षर चिन्नै सकस । आमाले आफैं पढाउन थाल्नुभयो । मानौं अक्षरदेखि रिस नै उठेको थियो, ध्यान नै नजाने । चिन्दै नचिन्ने लेख्दै नलेख्‍ने ।

रमेशनाथ खनाल हाँसे र भने, ‘‘एक दिन आमा मलाई केही लेख्‍न सिकाउँदै हुनुहुन्थ्यो । मैले नलेख्‍न अनेक बाहाना गरिरहेँ । उहाँलाई झोँक चलेछ । मेरो हात तानेर औँला नै किटिक्क टोकिदिनु भयो ।  सायद, मेरा लागि त्यो नै ठूलो सजाय भयो !” 

दाँतको टोकाइबाट दुख्नु स्वाभाविक थियो । त्यही दुखाइले हो वा केले हो, भोलि पल्टदेखि नै उनले सारा अक्षर बुझ्‍न थाले । पढ्न र लेख्‍न पनि थाले । उनलाई यो घटनाले आज पनि झक्झकाई रहन्छ । 

धरानमा उनको परिवार साहित्य, कला संगीत र संस्कृतिमा भिजेको थियो । उनका पिता साहित्य कोर्थे । त्यसका अतिरिक्त पिताजीको रुची खेलकुदमा पनि थियो ।

उनका ठूलो बुवाका छोरा गोविन्द खनाल भने चित्रकार तथा नाट्यकर्मी थिए । उनका कैयन सुन्दर चित्रहरूले आफूलाई त्यसतर्फ आकर्षित गरेको रमेशको भनाइ छ । खनालका अनुसार उनको घर परिवारका धेरै जसो सदस्य सृजनात्मक क्रियाकलापमा सक्रिय थिए । 

यसरी घरायसी वातावरणले उनलाई कलातर्फ आकर्षित गरेको थियो । यद्यपि उनी धरानको राम्रो फुटबल खेलाडी थिए ।  

उनका दाजु (ठूलोबाका छोरा) नूतनदेव खनाल शिक्षक थिए । रमेश ६ कक्षामा पढ्थे । एकदिन नूतनदेवले सबैलाई बोलाएर सामान्यज्ञान सोधे । सबै पालैपालो गएर सोधिएका कुराको जवाफ दिन थाले ।  पालो रमेशको आयो । उनी दाजु नूतनदेवका अगाडि गए । उनले सोधेछन्, ‘एक मन रुवो र एक मन फलाममा कुन भारी हुन्छ ? बताऊ ।’

रमेशले पनि फ्याट्टै जवाफ दिए ‘फलाम भारी भै हाल्छ नि !’ तर, त्यो जवाफले उनलाई आजसम्म पनि झस्काउँछ । भन्छन्, “मेरो जीवनको एउटा रोचक सन्दर्भ हो यो ।”

२०२१ सालमा एसएलसी पास गरेपछि धरानकै कलेजमा आइकम पढ्न सुरु गरें । त्यहीँबाट बीकम पास गरें । त्यसपछि सुरु भयो काठमाडौं यात्रा । २०३१ सालमा काठमाडौं छिरें ।

त्यो बेलाको धरान पिच नभए पनि रमाइलो र राम्रो रहेको उनी बताउँछन् । शैक्षिक दृष्टिकोणबाट पनि धरान त्यसबेलाको चर्चित गन्तव्य थियो । मिश्रित समाज थियो उतिबेला । पछि मात्रै राई लिम्बुहरू माइग्रेट भएर धरान आउन थालेको उनको भनाइ छ ।

उनी भन्छन्, “गजबकै रमाइलो थियो धरान । विराटनगर र इटहरीभन्दा धेरै चिसो ठाउँ । धरानमा लामखुट्टे लागेको मलाई थाहा छैन । आज पनि त्यत्तिकै रमाइलो लाग्छ । त्यसैले बेलाबेलामा जन्मभूमि गइरहन्छु ।”

धरानलाई सफा र स्वच्छ सहर मान्छन् खनाल । धरानमा पानी जमेको उनलाई थाहा छैन । अचेल त झन् धरानले युरोपको झझल्को भेटेको अनुभूत हुन्छ खनाललाई ।

०००

धरानलाई फुटबलका लागि नेपालभित्रको ब्राजिल मान्छन् उनी । फुटबल मात्रै होइन्, हरेक खेलमा धरानका खेलाडी उत्कृष्ट र अद्वितीय मान्छन्  । धरानबाट उत्पादन भएका जुनसुकै खेलका खेलाडी पनि नेपालभरि रुचाइन्थे । नेपालका विभिन्न ठाउँमा उनीहरू खेल्न पुग्थे । रमेशनाथ खनाल कुशल फुटबल खेलाडी पनि थिए ।

उनले धरानमै रहेर धेरै खेल खेले । फुटबलमा उनी धरानको अञ्चलस्तरीय खेलाडी थिए । तर, पछि उनले फुटबल खेल्न छोडे । यद्यपि उनको रुची फुटबलमा आज पनि उस्तै छ, जुन धरानमा थियो । 

पछि उनी बडिबिल्डिङ (शारीरिक सुगठन) तिर लागे । यसको रोचक प्रसंग सुनाउँदा उनी आफैं रोमाञ्चित भइरहेका थिए– एक दिन घरमै बसिरहेको थिएँ । एक जना साथी आएर ‘एउटा राक्षस जस्तो मानिस देखें ।’ भन्दै त्यसको बयान गर्‍याे । ‘त्यसको हातखुट्टा यति मोटामोटा छन् । छाती पनि यति ठूलो छ ।’

बयान सुनेपछि उनी रोकिन सकेनन् । भने, ‘‘लौ जाउँ, गएर हेरौँ’ साथीसँगै पुगें पुलिस क्याम्प । त्यहाँ पुग्दा थाहा भयो ती व्यक्ति लाहुरे रहेछन् । मिस्टर सिंगापुर भइसकेका ती उनी छुट्टीमा घर आएका रहेछन् ।’’ 

त्यसपछि रमेशले उनीसँग परिचय बनाए । बडिबिल्डिङका बारेमा जानकारी लिए र तिनै लाहुरेसँग छ महिना बडिबिल्डिङ सिके ।

‘‘लाहुरे फर्किएपछि कलकत्ताबाट बडिबिल्डिङका लागि चाहिने सामानहरू मगाएँ । र धरानमा ‘डाँफे युथ जिम्‍नाजिएम क्लब’ को स्थापना गरें ।’’ धरानमा यो पहिलो क्लब खोलिएको उनी बताउँछन् ।

०२५/२६ सालतिर बडिबिल्डिङ सिक्न थालेका रमेशनाथले २०२७ सालमा धरानमा बडिबिल्डिङको प्रतिस्पर्धा गराएर ‘मिस्टर धरान’ को उपाधि नै हात पारे ।

त्यसपछि उनको नाम मिस्टर धरान रह्यो । आज पनि धरान जाँदा उनी मिस्टर धरानकै नामले चिनिन्छन् ।

२०३१ सालमा काठमाडौंं आउँदा यहाँ पनि मिस्टर काठमाडौंको प्रतिस्पर्धा हुँदै थियो । उनले त्यसमा पनि भाग लिए र तेस्रो भए । पछि उनले बडिबिल्डिङको प्रतिस्पर्धामा भाग लिन्न भन्दै यस खेललाई नेपालभरि प्रचार प्रसार गर्ने हेतुले नेपालका विभिन्न जिल्ला घुम्दै त्यसको प्रचार गरे ।

यसरी खेलकुदमा सक्रिय रमेशनाथ खनाल चित्रकलामा पनि निरन्तर लागि रहेका थिए । चित्रकला सिकिरहेका थिए । 

०००

चित्रकारिताका क्षेत्रमा उनको प्रेरणाका पुञ्ज उनका पिताजी र दाजु गोविन्द भएको उनी स्वीकार्छन् । ठूलो बुवाका छोरा गोविन्दको साथ र संगतले उनलाई कलाको क्षेत्रमा अगाडि बढ्न प्रेरित गरिरह्यो । 

‘‘गोविन्द दाइ भित्तामा अनेक रंगका चित्र बनाउँथे । तिनले आकर्षित गरिरहे । यस्तै चित्र मैले पनि बनाउन पाए कस्तो हुन्थ्यो भन्ने सोच्दथें ।’’

तिनताक उनका पिताजी भारतका विभिन्न सहर गइरहन्थे । उताबाट फर्किँदा कहिले काहीँ आफ्नो पोट्रेट चित्र पनि बनाएर ल्याउँथे । उनले पिताजीलाई सोध्दा उनका पिताजीले ‘कलकत्ताको चौरंगीमा बनाएर ल्याएको’ भन्थे ।

पिताजीको पोट्रेट देखेर यस्ता पोट्रेट त आफूले बनाउन पाए पनि हुन्थ्यो भन्ने उनलाई लागिरहन्थ्यो । अनि कहिले काहीँ उनको बालमनले अह्राउँथ्यो चित्र बनाउन । त्यसैले पनि उनी अनेक चित्र पेन्सिलले कागजमा कोरिरहन्थे ।

उनी भन्छन्– आठ कक्षामा पढ्दै गर्दा कोरेको एउटा चित्रमा एकातिर अब्राहम र अर्कोतिर केनेडी थिए । उनीहरूको बीचमा आफ्नो अनुहार बनाएर सबैलाई देखाएँ । त्यो चित्र के सोचेर बनाएँ, थाहा छैन । तर, आज सम्झन्छु– त्यो चित्रमा मभित्रको चाहना पो थियो कि ? केही न केही त थियो नै त्यसमा ! मानिसले हाँसेर टारे पनि त्यसले ठूलो अर्थ बोकेको थियो भन्ने लागिरहन्छ ।

बेलाबेलामा चित्रकला पनि कोर्ने रमेशनाथले धरान कलेजमा पढ्न थाले पनि खेलकुद र चित्रकारितामा देखिएको लगावलाई मलजल गरिरहे । उनी दुवै क्षेत्रमा आफ्नै किसिमबाट लाग्दै गए । उनको यात्रा कता जाने हो, त्यो थाहा नभए पनि उनी चित्रकला पनि कोरिरहेका थिए र फुटबल र बडिबिल्डिङमा पनि सक्रिय नै थिए ।

त्यसैबेला चर्चित कलाकार रामानन्द जोशी धरान आए । उनी देश दर्शनका लागि धरान पुगेका थिए । जोशीसँग उनको भेट भयो । रमेशले जोशीलाई सहयोग पनि गरे । 

पछि जोशीले खनाललाई ‘काठमाडौं आऊ । म तिमीलाई चित्रकला गर्न सिकाउँछु,’ भने । यसले उनलाई कलाप्रति झन् उत्साही बनायो । त्यो बेलासम्म आफूले चित्रकलाको एबीसीडी नजानेको उनी बताउँछन् । 

एमकम पढ्न काठमाडौं आएका उनी पार्क ग्यालेरी पुगे । उतिबेला रत्नपार्कमा पार्क रेष्टुरेन्ट थियो । र त्यसकै मुनि पार्क ग्यालेरी थियो । त्यहाँ रामानन्द जोशीका छोराहरूको ग्यालेरी सञ्चालन गर्थे । त्यो ग्यालेरीमा देशका नामुद कलाकारहरू आउने गरेको उनी सम्झिन्छन् ।

उनी भन्छन्, “त्यतिबेला लक्ष्मण श्रेष्ठ जस्ता कलाकारलाई पनि मैले त्यहीँ भेटेको हुँ । त्यही ग्यालेरीमा रामनाथ जोशीसँग चित्रकला सिक्न थालें ।’’ उनीसँगै श्यामलाल श्रेष्ठ, हिरालाल डंगोल, किरण, गौतमरत्न पनि चित्रकला सिक्न आउँथे ।

उनको चित्रकलाको शिक्षादीक्षा यहींबाट सुरु भयो र उनले आफ्नो कूचीलाई क्यानभासमा निरन्तर कुदाउँदै गए ।

उनलाई आफ्नी आमाले भनेको एउटा कुरा सधैँ सम्झना हुन्छ । उनकी आमा भन्थिन् ‘कहिले पनि सस्तो नहुनु । केही गर्नु छ भने अरूले नगरेको फरक काम गर्नु । त्यो सबैको नजरमा पर्छ ।’ 

आमाको यो भनाइले उनलाई सधैं मार्गनिर्देश गरिरह्यो । र, उनी पनि आफ्नो त्यही अडानमा रहे ।

आमाले ठूला र राम्रासँग संगत गर्नु भनेकाले बालकृष्ण सम कहाँ पुगेको उनी सम्झन्छन् । समजीसँग आफ्नो संगत बढ्नुमा बडिबिल्डिङले काम गरेको उनी मान्छन् । किनभने समजीलाई पनि बडिबिल्डिङमा रुची थियो । समजीसँगको संगतमा उनले आफ्नो कलाकारितालाई तिखार्दै लगे ।

०००

रामानन्द जोशीसँग चित्रकला सिक्दै गर्दा आयामेली कवि ईश्वर बल्लभसँग परिचय भयो । बैरागी काइँला र इन्द्रबहादुर राईसँग पनि संगत भयो ।

एकदिन ईश्वर बल्लभलाई सोधें, ‘म अरू कोही जस्तो हुन चाहन्न । यसका लागि के गर्नुपर्छ ?’ 

कवि ईश्वर बल्लभले पनि तिमीले केही पृथक गर्ने सोच भन्दै सात दिनपछि बोलाए ।

सात दिनपछि जाँदा ईश्वर बल्लभले ‘अरूपण’ शैलीमा चित्रकला बनाउन भने । अरूपण अर्थात् कुनै रूप नभएको । यस्तो चित्र बनाउन भनेपछि उनले त्यस्तै चित्र बनाउन थाले, रंगहरू हुन्थ्यो । त्यसको संयोजन हुन्थेन ।

त्यसपछि उनले ‘अरूपण’ शैलीका चित्र बनाउनु सुरु गरे । जसलाई उनी एक्सिडेन्टल आर्ट पनि भन्छन् ।

‘रूपविहीन चित्रलाई अरूपण भनिने त थाहा पाएँ । त्यसको गहिराईमा पुग्न अझै धेरै जान्नु थियो । किताबहरू पढें । त्यसको साधनालाई निरन्तरता दिएँ । आज पनि, अरूपण शैलीमै चित्र कोर्दै आइरहेको छु । जसमा रूप हुन्न । बिम्ब हुन्न । बस रंग हुन्छ । भाव हुन्छ ।’