दसैँपछि जनक सरहरू पूर्वी पहाडको भ्रमणमा निस्किनुभएको थियो । उहाँहरूको भ्रमण ओखलढुंगा, खोटाङ, संखुवासभा र भोजपुरसम्म विस्तार भएछ ।

संखुवासभा करुवा र भोजपुर खुकुरीका लागि चर्चितस्थल । जनक सरले भोजपुरमा खुकुरी किनेको कुरा बताउनुभयो । कतै गएपछि त्यो स्थानको खास उत्पादनले जोसुकैको ध्यान तान्नु स्वाभाविक हुन्छ ।

हालैको भ्रमणमा मैले पनि फुङ्लिङमा कोसेलीघरमा हर्पे किन्न खोजेको थिएँ । दारको हर्पेलाई दुई हजारभन्दा माथि पर्ने ! हर्पे दारकै हो कि होइन भन्ने बारेमा हामी स्पष्ट भएनौँ ।

वस्तुको गुणस्तरका बारेमा उपभोक्ता स्पष्ट भएन भने खरिद–बिक्री प्रक्रिया अवरुद्ध हुन्छ । अचेल महका बारेमा त्यस्तै भ्रामक जानकारीहरू सामाजिक सञ्जालमा आएका छन् ।

उपभोक्ताले कुनै न कुनै तरहले वस्तु किन्ला । उसका सामु अनेक विकल्पहरू छन् । भ्रामक जानकारीले घाटा पुग्ने भनेको उत्पादकलाई नै हो ।

जनक सर भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘मार हान्ने खुकुरी त निकै महँगो पर्ने रहेछ, सोधेँ मात्रै ! भोजपुरको चिनोका रूपमा एउटा ठिक्कको कलात्मक खुकुरी भने ल्याएँ ।’

मार हान्ने खुकुरी सामान्य खुकुरीभन्दा लामो र ठूलो हुन्छ । मार हान्ने खुकुरी मार हान्नकै लागि चाहिने हो । सामान्यतया मार हान्ने खुकुरीले मासु टुक्र्याउने गरिँदैनथ्यो । मार हानिसकेपछि मार हान्ने खुकुरीलाई तेल लगाएर दापमा राखिन्थ्यो ।

हामीकहाँ (तीनपाटन, सिन्धुलीका सोह्रखहरे र कदमेगाउँमा) मार हान्न नामी थिए सुङ्नामे काका । सुङ्नामबाट तीनपाटन बसाइँ सरेर आउनुभएको होला, सजिलोका लागि मानिसहरूले सुङ्नामे भनेर चिन्न थाले ।

खसी जत्रोजुकै होस्, उहाँले खुकुरी मच्चाएर हानेपछि खसी नछिनेको रेकर्ड नै नाइँ । हाम्रातिर मांसाहारी सबैको घरमा हुन्थ्यो, मार हान्ने खुकुरी । त्यो खुकुरी बेलैमा केउरिनीमा नीरबहादुरकहाँ लगेर अर्जाप्नुपर्ने ।

आरन चलेको बेला छ भने अर्जाप्त खासै टाइम नलाग्ने । कसैले पाइन चढाउने कुरा गर्थे । पाइन चढाउन खुकुरीलाई रातो पारेर पानीमा झ्वाइँ पार्नुपर्ने । पाइन चढाएपछि हतियार नदोब्रिने, बरु भाँच्चिने, बरु झर्ने ।

हतियारका सन्दर्भमा झर्ने भनेको धारतिरको भाग चोइटिएर केटाकेटीको दाँत फुक्लिएजस्तो हतियार खुँडे देखिने । अर्जाप्ने र पाइन चढाउने काम सकिएपछि साँध लगाउनुपर्छ, अनि धार निक्लिन्छ । सुङ्नामे काका खसी मार हान्नुअघि हातले यही धार जाँच्नुहुन्थ्यो । खुकुरी हेर्दा गतिलो छ र धार ठिक छ भने काकालाई पुग्यो ।

आरन बाह्रै महिना चल्ने । हँसिया, कँचिया, कोदालो, बन्चरो आदि सधैँ प्रयोगमा रहने हतियार । अलिकति भुत्ते भयो कि आरनमा पुर्‍याइहाल्यो । अर्जापिहाल्यो, साँध लगाइहाल्यो । अनि, काट्न, ताछ्न सजिलो । आरनमा भुंग्रो पार्न पहिले कोइला हालेर खँलाती लगाउनुपर्थ्यो, छालाको खँलाती । पछि घुमाइदिएपछि ह्वार्र बल्ने र कोइला सल्काएर लगत्तै भुंग्रो तयार हुने मिसिन आयो । अब सजिलो भयो ।

वर्ष दिनसम्म फलामको काम गरिदिएबापत मंसिरमा धान दिनुपर्ने । यसरी दिएकोलाई ‘बाली दिएको’ भन्ने चलन थियो । दसैँमा खसीको गर्दन दिनुपर्ने । हाम्रातिरको बालीघरे प्रथाको एउटा नमुना यो । वर्षभरि कपडा सिलाइदिएबापत पनि यसैगरी दिनुपर्थ्यो ।

दसैँमा घरघरै काट्नुपर्ने खसी । बाहुनहरू खसी पाल्थे र खसी काट्थे । नेवार परिवारमा राँगाको बन्दोबस्त हुन्थ्यो । राँगाका लागि धेरै परिवार मिलेर राँगो ल्याइन्थ्यो । नेवार परिवारमा पनि धेरैले खसीबोका पनि काट्थे । त्यसैले दसैँमा मार हान्ने सवालमा सुङ्नामे काकालाई भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो ।

काकाबाहेक नेवारमा जंगबहादुर, परेम, सम्बरबहादुर, खुद्दवलाल, हाकु ठूल्दाइ आदि पनि मार हान्थे । बाहुनमा चैँ स्वर्गीय तेजकुमार कोइराला नामी हुनुहुन्थ्यो । पछि प्रह्लाद र शम्भुले पनि धेरै मार हाने ।

एकादुई त हरिले पनि मार हानेजस्तो लाग्छ । घरमा जखमले खसी छ भने सबैले सुङ्नामे काकालाई सम्झिने । उहाँ नभए शम्भुले जिम्मेवारी लिनुपर्ने ।

मार हान्न पानी तताउनुपर्ने खड्कुँलोमा । खरानी हालेर तताउनुपर्ने पानी । घरभित्रको अगेनाले नथेग्ने । घरबाहिर ढुंगाको चम्को लगाएर चुलो बनाउनुपर्ने । पानी ठिक्क तात्नुपर्छ, नत्र जिम्लिन्छ । पानी जिम्लियो भने काम दिँदैन ।

चम्कोमा आगो लगाउने काम केटाकेटीको । पानीमा खरानी हाल्न र पानी भयो कि भएन भनेर जाँच्न केटाकेटीले जान्दैनन् । त्यसका लागि जानेकै मान्छे चाहिन्छ ।

त्यसो त खसी काट्न एउटा टिम नै परिचालन हुनुपर्छ । खसीको खुट्टा समाउनुपर्छ, टाउको समाउनुपर्छ । मार हार्ने व्यक्तिबाहेक यसका लागि कम्तीमा तीनजना चाहियो ।

मार हान्नुअघि खसीलाई पर्सिनुपर्छ । पर्सिनु भनेको खसीलाई पानी छम्किनु हो । खसीबाख्राले पानी शरीरमा परेको नरुचाउने । पानी पर्‍यो भने शरीर हल्लाएर झार्ने । मार हान्ने सन्दर्भमा यसरी पानी झार्नलाई खसीबोकाले शरीर हल्लाउनु भनेको ‘मान्नु’ हो । मानेपछि हान्नुपर्छ, मार ।

मार हान्नका लागि खुद्रामसिना अरू पनि तयारी गर्नुपर्छ । पहिलो त खसी मार हान्नुअघि कुभिन्डो वा घिरौलालाई मार हान्नुपर्छ । यसका लागि कुभिन्डोलाई झिक्राको खुट्टा लगाएर उभ्याउनुपर्छ । यसको तयारी गर्नुपर्‍यो । मार हान्दा जमिन वा ढुंगामा ठोक्किएर खुकुरी भाँचिने डर हुन्छ । त्यसका लागि केराको थाम खसीमुनि राख्नुपर्‍यो ।

खसी मार हानेपछि ह्वाल्ल रगतको खोला बग्छ । त्यो रगतलाई थाप्ने भाँडो चाहिन्छ । यस्तो रगतलाई रक्ति भनिन्छ । यो थाप्न भाँडो र मानिस तयार रहनुपर्‍यो । रगत झार्न खसीलाई उचाल्नुपर्छ । उचाल्ने मानिसहरू तयारी अवस्थामा हुनुपर्‍यो ।

खसी सामान्यतया एकैचोटमा छिन्नुपर्छ । दसैँमा खसी काट्ने सवालमा सुङ्नामे काकालाई पहिलो प्राथमिकता दिनुको कारण पनि यही हो । एकैचोटमा खसी छिनेन भने दशा लाग्छ भन्ने बुझाइ छ । त्यसैले हतियारको अवस्था विशेष ख्याल राख्नुपर्छ । मार हान्दा खसीले मुन्टो बटार्‍यो भने छिन्दैन । त्यसैले टाउको र खुट्टा समाउने मान्छे दह्रो र अनुभवी हुनुपर्‍यो ।

खसी छिनेपछि मार हान्ने खुकुरीमा लागेको रगत खसीकै रौँमा पुछ्नुपर्छ ।

ती दिनमा तीनपाटनमा साउने/माघे संक्रान्ति, चैते दसैँ र बर्खे खेती मैजारो भएपछि अनिवार्य रूपमा खसी काटिन्थ्यो । त्यसो त टोलसल्लाह मिलाएर अन्य दिन पनि खसी काट्ने गरिन्थ्यो ।

खसी काट्ने मुख्य चाड भनेको दसैँ हो । तीनपाटनमा धेरैजसो परिवारमा दसैँमा पाठीबोका बलि दिने चलन थिएन । (कसैकसैले कोटगाउँस्थित पाटनदेवीको थानमा बलि चढाउँथे, यत्ति हो ।) खसी मार हानिन्थ्यो र त्यसका लागि दसैँको महाअष्टमीको दिनलाई चुनिन्थ्यो ।

कतिपय परिवारमा दुइटा खसी पनि काटिन्थ्यो । (मूल परिवारबाट छुट्टिएर भिन्न भएपछि हाम्रो परिवारमा पनि दुइटा खसी काट्ने गरिएको थियो ।) यस्तोमा भने एउटा खसी फूलपातीको दिन र अर्को खसी महाअष्टमीका दिन काट्ने गरिन्थ्यो । काटमारमा पुरुषको मात्र सहभागिता रहन्थ्यो । मासु टुक्र्याउने काम पनि वयस्क पुरुषबाट सम्पन्न हुन्थ्यो ।

महिला र केटाकेटीको कामचैँ आन्द्राभुँडी धुने । कतिपयले ननिख्रिएका रौँ निखार्ने काम पनि केटाकेटीलाई दिन्थे । नत्र केटाकेटीको काम मासु पोल्ने र खाने ।

यी दिनमा खसी कत्तिको मोटो छ भन्ने कुराको खास मूल्य थियो । खसी मोटो पार्न दाना दिनुपर्छ भन्ने थियो । खसीलाई दिने दाना भनेको मुख्यतः मकै । दाना खाएको खसी मोटो हुने । मोटो खसीको बोसो धेरै हुने । त्यसैले कसको खसी कति धार्नी भयो र कसको खसीको बोसो कति देखियो भन्ने विषयमा चासो रहन्थ्यो ।

अब उपभोक्तामा स्वास्थ्य सजगता बढेको छ । खसी/राँगाको रातो मासुको सट्टा चिकेन र माछा बढी रोज्छन्, सहरी उपभोक्ता । खसीको मासुमा पनि बोसाको मात्रा कम हुनुपर्ने । खसीको टाउको, खुट्टा र आन्द्राभुँडीलाई अर्को वर्गमा राखिने । घरमा खसी अब कसले काट्छ र ! काट्नैपरे पनि बुच्चर हाउसहरू छन्, काटकुट र सफाइसम्बन्धी सबै सेवा त्यहीँ उपलब्ध हुन्छ ।

अब खुकुरी सजावटको वस्तु भएको छ । सजावटका लागि ठिक्क आकारको भए पुग्यो, ठूलो र लामो खुकुरी चाहिएन । नेपाली सहरी उपभोक्तामाझ ठूलो र लामो मार हान्ने खुकुरीको लोकप्रियता ओरालो दिशामा देखिएको छ ।